คุกหลวง : "จดหมายเหตุกรุงศรีฯ"

จดหมายเหตุกรุงศรีฯ "คุกหลวง"

คุกหลวง

ในกฎมณเฑียรบาลได้แบ่งตัวพระนครออกเป็น ๔ แขวง โดยกำหนดให้ “หอกลอง” เป็นจุดกึ่งกลางของการแบ่งเขตการปกครองดูแล ซึ่งแต่ละแขวงมีขุนนางตำแหน่ง “ออกหลวง” หรือ “ออกขุนแขวง” ปกครองดูแลความเรียบร้อย เป็นนายกองตำรวจ คอยรับผิดชอบ นายตำรวจเหล่านี้ถือดาบติดมือเสมอ มีพวกแขนลายเป็นนายขมังธนู เป็นบริวาร เมื่อมีคนทำความผิดตำรวจแขวงก็จะเป็นผู้จับคุมผู้ทำความผิดส่งเข้าไปกักขังในคุกหรือเรือนจำในแต่ละแขวง ในจดหมายเหตุของชาวต่างชาติกล่าวไว้ตอนหนึ่งว่า “นายคุกนั้นมีพัศดีเรือนจำโดยแท้ คุกแปลว่าเรือนจำและไม่มีเรือนจำที่ไหนจะร้ายกาจเท่าเรือนจำในประเทศสยามไปได้ เป็นคอกหรือกรงสร้างด้วยไม้ไผ่ถูกฝนถูกลมอยู่ตลอดเวลา”

ในพระนครศรีอยุธยา คุกกลางของนครบาลตั้งอยู่ในเขตชุมชนใกล้เขตพระราชวังหลวง ตรงบริเวณสี่แยกที่เรียกว่า “ตะแลงแกง” ซึ่งบริเวณที่เป็นคุกหลวงจะมีสภาพเป็นเกาะเล็กเกาะน้อยอยู่กลางบึง รวมทั้งมีวัดที่ประกอบพิธีกรรมทางศาสนาอยู่ด้วยนั้นคือ วัดเกษ

ด้วยเหตุดังกล่าว คุกหลวง แห่งนี้เป็นที่กักขังนักโทษการเมืองและนักโทษร้ายแรง ดังจะเห็นเหตุการณ์ในตอนต้นรัชกาลสมเด็จพระเพทราชา ภายหลังเสด็จขึ้นครองราชย์แล้ว ได้กวาดต้อนจับพวกชาวฝรั่งเศสและพวกเข้ารีตมากักขังไว้ ตามจดหมายเหตุที่บาทหลวงบันทึกไว้

ในคุกหลวงนครบาล นอกจากจะใช้สำหรับเป็นที่กักขังนักโทษแล้ว ยังจะได้ใช้เป็นสถานที่พิพากษาคดีโดยเฉพาะการดำน้ำหรือลุยไฟพิสูจน์ความซื่อสัตย์ของคู่กรณีเช่นเดียวกัน เพราะที่บนเกาะทางทิศใต้ของคุกหลวง ด้านหลังของเจดีย์ประธานวัดเกษ มีสระแปดเหลี่ยมใหญ่อยู่ ๑ สระ เมื่อ พ.ศ.๒๕๓๔ ได้รับการขุดแต่งและบูรณะแล้ว ระหว่างทำการขุดลอกเพื่อบูรณะได้พบว่าที่กึ่งกลางของสระมีเสาไม้หลักอยู่คู่หนึ่ง ซึ่งอาจสันนิษฐานได้ว่า สระแห่งนี้อาจสร้างขึ้นเพื่อใช้ในการดำน้ำพิสูจน์ความจริงของคู่กรณีก็เป็นได้

ในอธิบายภูมิสถานอยุธยาระบุว่า ย่านตะแลงแกง ขายของสดเช้าเย็น เรียกว่าตลาดหน้าคุก ๑ และที่ใกล้ๆ กันคือศาลพระกาฬ (ด้านใต้ตรงข้ามวัดเกษ) ย่านหน้าศาลพระกาฬมีร้านชำขายหัวไนโคลงไนปั่นฝ้าย ๑ จะเห็นได้ว่าบริเวณหน้าคุกหลวงมีผู้คนสัญจรไปมาและเป็นย่านพลุกพล่านแห่งหนึ่งของกรุงศรีอยุธยา

ปัจจุบันนี้ บริเวณที่เคยเป็นคุกนครบาล ได้เป็นที่ตั้งของเรือนไทยที่ชื่อว่า คุ้มขุนแผน โดย ดร.ปรีดี พนมยงค์ ได้ทำการย้ายจวนสมุหเทศาภิบาลมณฑลอยุธยา ของ พลตรี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนมรุพงศ์สิริพัฒน์ ซึ่งสร้างขึ้น พ.ศ.๒๔๓๗ จากวัดสะพานเกลือบริเวณเกาะลอย มาสร้างขึ้นในบริเวณคุกนครบาลเก่าแห่งนี้ และใช้ชื่อบ้านทรงไทยนี้ว่า “คุ้มขุนแผน” สาเหตุที่ตั้งชื่อว่า คุ้มขุนแผน เพราะในวรรณคดีไทยเรื่อง ขุนช้างขุนแผนในหนังสือคำให้การชาวกรุงเก่าระบุว่า เรื่องขุนช้างขุนแผนเป็นเรื่องจริงที่เกิดขึ้นในสมัยกรุงศรีอยุธยาแผ่นดินพระพันวสา ซึ่งสืบเหตุการณ์ได้แล้ว เชื่อได้ว่าเป็นเรื่องเกิดขึ้นในราวแผ่นดินสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ จึงตั้งชื่อบ้านหลังนี้ที่มาสร้างขึ้นในบริเวณที่เป็นคุกนครบาล สอดคล้องกับการที่ขุนแผนมาติดคุกนครบาลแห่งนี้ดังบทประพันธ์ในเรื่องขุนช้างขุนแผน

"คุกหลวง" อุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา (ที่มาเรือง/ภาพ)