ธงกฐิน : ปริศนาธรรมเตือนภัยแก่ภิกษุสามเณร

ชำนาญ นิศารัตน์ อดีตอาจารย์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย อธิบายถึงธงกฐินไว้ว่า เมื่อทอดกฐินแล้ว มีประเพณีปักธงกฐินไว้หน้าวัด ๑ คู่ หรือ ๒ คู่ เพื่อเป็นเครื่องหมายให้ประชาชนได้ทราบว่าวัดนี้ทอดกฐินแล้ว ธงกฐิน หรือที่เรียกว่าธงจระเข้ เป็นแผ่นพิมพ์หรือเขียนเป็นรูปจระเข้ หรือรูปปลาฉลาม หรือรูปนางมัจฉา กำลังแหวกว่ายในคลื่น ธงนี้เป็นแผ่นผ้าห้อย มีไม้ขวางด้านบนด้านล่าง แขวนไว้ที่ปลายไม้ไผ่ลำเล็กๆ ซึ่งเจ้าภาพต้องเตรียมไปด้วย และเมื่อทอดกฐินแล้ว ก็เอาปักไว้หน้าวัด

ความหมายของธงกฐิน มาจากที่พระพุทธเจ้าทรงตักเตือนพระภิกษุสามเณรผู้บวชในพระพุทธศาสนาให้ระวังภัย ๔ อย่างที่จะเป็นเหตุให้ประพฤติพรหมจรรย์อยู่ได้ไม่ยั่งยืน ต้องลาสิกขาไป โดยทรงอุปมาภัย ๔ อย่างของพระภิกษุสามเณร กับภัยของผู้ลงไปเล่นน้ำ

ภัยของผู้ลงไปเล่นน้ำมี ๔ อย่าง คือ
   ๑. อุมฺมิภยํ ภัยคลื่น ผู้ที่ว่ายน้ำในทะเลอาจจะถูกคลื่นซัดออกจากฝั่ง หรือถูกคลื่นซัดจมน้ำตายได้
   ๒. กุมฺภีลภยํ ภัยจระเข้ ในน้ำอาจมีจระเข้ (ในทะเลมีจระเข้น้ำเค็ม ในแม่น้ำมีจระเข้น้ำจืด) จระเข้อาจจะคาบไปกินเป็นอาหารได้
   ๓. อาวฏฺฏภยํ ภัยน้ำวน ในแม่น้ำใหญ่หรือทะเลอาจมีน้ำวน ผู้ที่เข้าไปในกระแสน้ำวน อาจถูกกระแสน้ำดูดลงจมไปได้ และ
   ๔. สุสุกาภยํ ภัยปลาร้าย ในน้ำอาจมีปลาร้าย เช่น ปลาฉลาม ปลาปักเป้า ทำอันตรายถึงชีวิตได้

ส่วนภัยของพระภิกษุสามเณรมี ๔ อย่าง ดังท่านว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในศาสนานี้มีภัยอยู่ ๔ อย่าง ผู้ใดไม่กลัวภัยเหล่านั้น ผู้นั้นสามารถดำรงอยู่ศาสนานี้ได้

ส่วนผู้ใดกลัวภัย ๔ อย่างนี้ ผู้นั้นไม่สามารถดำรงอยู่ได้ ภัย ๔ อย่างคือ
   ๑. อุมฺมิภยํ ภัยคลื่น คืออดทนต่อคำสอนไม่ได้ เกิดความขึ้งเคียด คับใจ เบื่อหน่ายคำตักเตือนพร่ำสอน ต้องลาสิกขาไป
   ๒. กุมฺภีลภยํ ภัยจระเข้ คือเห็นแก่ปากแก่ท้อง ทนความอดอยากไม่ได้ ถูกจำกัดด้วยระเบียบวินัยเกี่ยวกับการบริโภค ทนไม่ได้ต้องลาสิกขาไป
   (จระเข้เป็นสัตว์ที่เห็นแก่กิน กินสัตว์ทุกชนิด จึงนำมาเปรียบกับคนเห็นแก่กิน)
   ๓. อาวฏฺฏภยํ ภัยน้ำวน คือเกิดความปรารถนาทางเพศ ภิกษุในศาสนานี้เกิดความราคะในมาตุคาม (ผู้หญิง) ทนอยู่ไม่ได้ต้องลาสิกขาไป
   (เพราะฉะนั้นมาตุคามจึงเป็นภัยของบรรพชิต เช่นเดียวกับน้ำวนเป็นภัยแก่ผู้ลงไปเล่นน้ำ)
   ๔. สุสุกาภยํ ภัยเกิดแต่การรักผู้หญิง ท่านเปรียบเสมือนปลาร้าย

พระพุทธโอวาทที่ทรงตักเตือนพระภิกษุสามเณรให้ระวังภัยแห่งพรหมจรรย์ โดยเปรียบกับภัยของผู้ลงไปเล่นน้ำ ปราชญ์ได้นำมาเป็นปริศนาธรรมเพื่อเตือนพระภิกษุสามเณรผู้รับกฐินให้ระวังภัย ๔ อย่างดังกล่าว โดยทำเป็นรูปธง ๒ ผืน คือภัยคลื่นกับภัยจระเข้ ทำเป็นรูปจระเข้ว่ายน้ำฝ่าคลื่น ส่วนภัยน้ำวนกับภัยปลาร้าย ทำเป็นรูปน้ำวนกับนางมัจฉา โดยนางมัจฉาแทนปลาร้ายและผู้หญิง กับน้ำวนรอบๆ

สรุปว่า
   ๑. ภัยคือคลื่น เป็นชื่อแห่งความโกรธ อดทนต่อคำสอนไม่ได้
   ๒. ภัยคือจระเข้ เป็นชื่อแห่งความเป็นผู้เห็นแก่กิน
   ๓. ภัยคือน้ำวน เป็นชื่อของกามคุณ ๕ คือ รูป เสียง กลิ่น รส และสัมผัส
   ๔. ภัยคือปลาฉลาม เป็นชื่อของมาตุคาม (ผู้หญิง)

ผู้ที่ทำธงกฐินรุ่นใหม่ ไม่เข้าใจปริศนาธรรมข้อนี้ จึงคิดทำธงกฐินเป็นรูปต่างๆ เช่น รูปนางฟ้าถือผ้าไตรบ้าง รูปสัตว์น้ำอื่นๆ เช่น เต่า ม้าน้ำ ช้างน้ำ กุ้ง ปู ซึ่งไม่ตรงกับคำสอนของพระพุทธองค์

ที่มา : หนังสือพิมพ์รายวันข่าวสด