ศาสตร์และศิลป์บนซองแผ่นเสียง

ศาสตร์และศิลป์บนซองแผ่นเสียง

ซองแผ่นเสียง หรือ SLEEVE เป็นวัสดุที่ใช้สำหรับห่อหุ้มแผ่นเสียงเพื่อป้องกันรอยขีดข่วนและฝุ่นทำจากกระดาษ มีลักษณะเป็นซองสี่เหลี่ยมรูปทรงใกล้เคียงกับสี่เหลี่ยมจัตุรัส มีขนาดเล็กใหญ่ไปตามขนาดของแผ่นเสียง นิยมใช้สำหรับแผ่นเสียงครั่ง ซึ่งเป็นแผ่นเสียงในยุคแรก

นายพฤฒิพล ประชุมผล ได้กล่าวถึงรูปแบบและความเป็นมาของซองแผ่นเสียง รวมถึงความแตกต่างของซองแผ่นเสียงในแต่ละยุคไว้ในหนังสือเครื่องเสียงโบราณ ตำนานแห่งศาสตร์และศิลป์ สรุปความได้ว่าซองแผ่นเสียงในยุคแรกเริ่มมีปรากฏในสมัยรัชกาลที่ ๕ ซึ่งเป็นยุคเริ่มต้นของการกำเนิดแผ่นเสียงในสยามมักใช้กระดาษสีน้ำตาลแข็งหนา โดยปกติจะไม่มีการพิมพ์ภาพหรือข้อความ เนื่องจากเทคโนโลยีการพิมพ์ยังไม่ทันสมัย ส่วนมากใช้ด้ายเย็บตามขอบทำเป็นซองแทนการใช้กาว ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ ๖ เริ่มมีการพิมพ์ลวดลายต่างๆ ลงบนซองแผ่นเสียงมากขึ้น ทั้งยังมีการโฆษณาสรรพคุณของแผ่นเสียงและหีบเสียงที่เหนือกว่าคู่แข่งลงบนซองแผ่นเสียง เช่น ซองแผ่นเสียงตราปาเต๊ะรุ่นแรกๆ มีการโฆษณาสรรพคุณของแผ่นเสียงปาเต๊ะ

เข็มเพ็ชร์ ดังความที่ปรากฏบนซองแผ่นเสียงว่า “แผ่นเสียงปาเต๊ะเข็มเพ็ชร์เปนแผ่นเสียงที่มีภาษีกว่าแผ่นเสียงชนิดอื่นๆ แผ่นเสียงปาเต๊ะเข็มเพ็ชร์นี้ ได้จัดทำขึ้นสำหรับเล่นด้วยเข็มเพ็ชร์ซึ่งไม่เสียง่าย ฉนั้นจึงเปนการตัดความรำคาญในการที่จะต้องเปลี่ยนเข็มทุกๆ น่าไปเหมือนเข็มเหล็ก” เป็นต้น

สมัยรัชกาลที่ ๗ เริ่มมีการพิมพ์ซองแผ่นเสียงในประเทศ เนื่องจากในยุคนี้มีบริษัทและห้างแผ่นเสียงของคนไทยเกิดขึ้นเป็นจำนวนมาก และมีการผลิตแผ่นเสียงเองในประเทศอย่างแพร่หลาย ซองแผ่นเสียงมีการออกแบบที่สวยงามวิจิตบรรจงมากขึ้นเช่น ซองแผ่นเสียงของบริษัท The Siam Gramophone Record ซึ่งมีสัญลักษณ์รูปช้างสามเศียร ใช้ศิลปะลายไทยในการออกแบบ และใช้คำโฆษณาในรูปแบบโคลงสี่สุภาพซองแผ่นเสียงของร้านนาย ต. เง๊กชวน มีการโฆษณาถึงความหลากหลายของแผ่นเสียงที่จำหน่าย ซึ่งมีทั้งเพลงไทย เพลงฝรั่ง เพลงจีน ฯลฯ และยังเป็นศูนย์รวมในการจำหน่ายหีบเสียงประเภทต่างๆ อีกด้วย นอกจากนี้ยังมีซองแผ่นเสียงโคลัมเบีย ซึ่งนำเข้าโดยบริษัทโรบินสัน ปิอาโน จำกัด โดยซองแผ่นเสียงพิมพ์ลายเทวดาสี่ตนลอยอยู่บนฟ้าเหนือก้อนเมฆ ขณะกำลังบรรเลงดนตรีไทย ซึ่งถือว่าเป็นศิลปะบนซองแผ่นเสียงที่สวยงามมากชิ้นหนึ่งในยุคนั้น

สมัยรัชกาลที่ ๘ - ๙ นั้น คุณภาพของซองแผ่นเสียงดีขึ้นมาก ภาพพิมพ์ต่างๆ มีสีสันสวยงามและคมชัดมากขึ้น และมักมีโฆษณาอื่นๆ ลงบนซองแผ่นเสียงด้วย เช่น หีบเสียง เครื่องเล่นแผ่นเสียง เข็มแผ่นเสียง เครื่องอะหลั่ย และสินค้าอื่นๆ ที่มีจำหน่ายในห้างแผ่นเสียง รวมถึงการเป็นตัวแทนรับซ่อมหีบเสียงของห้างแผ่นเสียงนั้นๆ ด้วยซองแผ่นเสียงที่รู้จักกันแพร่หลายในยุคนี้ เช่น ซองแผ่นเสียงตราตึกซองแผ่นเสียงตราตึกช้างคู่ ซองแผ่นเสียงตราเสียงไทย และซองแผ่นเสียงตรากระต่าย เป็นต้น

เมื่อพิจารณาถึงคุณค่าของซองแผ่นเสียง นอกจากจะเป็นวัสดุสำคัญที่ทำหน้าที่ป้องกันแผ่นเสียงจากรอยขีดข่วนและฝุ่นละออง ช่วยสงวนรักษาให้แผ่นเสียงมีอายุการใช้งานที่ยืนยาวแล้ว ยังพบว่าสารสนเทศบนซองแผ่นเสียงนั้นสะท้อนให้เห็นถึงพัฒนาการความรู้ในเชิงประวัติศาสตร์ที่สำคัญหลายด้าน เช่น ศิลปะการออกแบบ เทคโนโลยีการพิมพ์ การโฆษณา ภาษา การออกแบบตัวอักษร ตราของแผ่นเสียง รวมถึงชนิดของกระดาษและรูปแบบการจัดทำซองแผ่นเสียง ตลอดจนประวัติศาสตร์การบันทึกเสียงของไทย และความนิยมในบทเพลงของแต่ละยุคสมัยล้วนเป็นเกร็ดความรู้น่าสนใจที่ปรากฏเป็นหลักฐานบนซองแผ่นเสียงทั้งสิ้น

เอกสารอ้างอิง
พฤฒิพล ประชุมผล. เครื่องเสียงโบราณ ตำนานแห่งศาสตร์และศิลป์. กรุงเทพฯ: สมาคมนักอนุรักษ์เครื่องเล่นกระบอกเสียงและหีบเสียงไทย, ๒๕๔๓.
เรียบเรียงโดย: นางสาวปริศนา ตุ้มชัยพร บรรณารักษ์ชำนาญการ
หอสมุดดนตรีพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๙ และห้องสมุดดนตรีทูลกระหม่อมสิรินธร

สำนักหอสมุดแห่งชาติ (ที่มาเรื่อง/ภาพ)