พระ พุทธเจ้าจึงตรัสว่า “สิ่งที่เจ้าขอให้เราทำลายนั้น เป็นแต่เพียงรูปการที่ใช้ได้ชั่วคราวเท่านั้น แต่ความจริงนั้นเป็นสิ่งที่ถาวรยืนนาน จงกลับไปสู่ความมืดของเจ้าเถิด”
ครั้น แล้วเจ้าตัวล่อลวงบรมเจ้าเล่ห์ก็เดินเข้ามาอีกอย่างไว้ภูมิคือกามาเจ้าแห่ง ความอยากซึ่งมีอำนาจจนกระทั่งเทพเจ้าทั้งหลาย เจ้าแห่งความหลง ราชาธิปไตยแห่งราชอาณาจักรของความสนุกรื่นเริง มันเดินมาพลางหัวเราะ ภายใต้ต้นไม้ถือธนูทองคำประดับด้วยดอกไม้สีแดงและลูกศรแห่งความอยากซึ่งปลาย เป็นเปลวไฟอันกล้า 5 เปลว สำหรับให้ทิ่มแทงหัวใจซึ่งมันพุ่งไปถูกอย่างร้ายแรงเสียยิ่งกว่าหอกที่ใส่ยา พิษ และโดยรอบของมันก็มีภาพที่งามเพริศพริ้งในดวงตา และริมฝีปากลออเอี่ยมเยี่ยมยอดซึ่งร้องเพลงเป็นบทบาทอันยียวนชวนสวาทอันเป็น บทเยินยอความเสน่หาประสานกันกับเสียงดนตรีอันไพเราะจากเครื่องดนตรีซึ่งแล ไม่เห็น ก็มาถึง ณ ที่อันวิเวกวังเวงนี้อีก
แต่ ละอย่างล้วนประกอบด้วยความกำหนัด จนราตรีกาลมีอาการเสมือนหนึ่งว่าสงบเสงี่ยมเพื่อฟังมัน และเหล่าดาราและดวงจันทร์เหมือนจะไม่โคจรต่อไปในระหว่างที่มันขับร้องบทบาท ความยั่วยวนเพื่อล่อลวงให้เสียพิธีของพระมหาบุรุษและทูลแก่พระองค์ว่า “ผู้ซึ่งจะต้องตาย จะหาอะไรให้ดีเลิศกว่าความต้องการของตนในไตรโลกอันกว้างใหญ่ซึ่งมีความสวย งามและกลิ่นสุคนธ์ยวนยั่วไม่ได้แล้วและไตรโลกนี้จะไม่มีอะไรดีกว่าดอกกุหลาบ ซึ่งเป็นพลอยทับทิมแห่งความเสน่หา เปล่าไม่มีอะไรเลยที่จะมีค่าเกินกว่าความสำราญชื่นบานด้วยรูปกายซึ่งมา ยั่วยวนแก่จักษุประสาทให้ปรากฏหนทางและกามแห่งบุคคลที่ต้องรักซึ่งเป็นความ กลมกล่อมอย่างไม่มีที่บกพร่อง แม้จะมีความรู้สึกระหว่างวิญญาณกับวิญญาณก็ดี ความกลมกล่อมอันยั่วยวนก็กระทำความกำหนัดให้แก่โลหิตของเรา และความเจตนาของเรารู้สึกบูชาและต้องการโดยรู้ว่านั่นแหละที่ดีกว่าอะไรทั้ง หมด เป็นสวรรค์อันแท้จริงซึ่งมนุษย์ที่จะต้องตายจะได้รับความสุข เช่นเดียวกันกับเทพเจ้าผู้สร้าง และผู้เป็นใหญ่ เป็นของขวัญที่ดีกว่าของขวัญทั้งปวงซึ่งผลัดเปลี่ยนให้ใหม่อยู่เสมอและซึ่ง มีค่าดีพอที่จะยอมลำบากตั้งพันอย่างเพื่อให้เป็นผลสำเร็จ เพราะใครบ้างที่ได้รับความทรมาน เมื่อแขนอันละมุนละไมมาสวมกอด และเมื่อตลอดชีวิตของเราก็มีแต่ความสุขเป็นเอก และโลกทั้งมวลดำรงเพื่อเป็นความกระสันอันแรงกล้าสำหรับตน”
หรือถ้าจะผูกเป็นกลอนก็คงมีเนื้อความว่า:-
“มนุษย์ผู้เวียนวนวัฏสงสาร
จะต้องการอะไรยิ่งไปกว่า
ต้องการเห็นแต่ความงามนัยน์ตา
ต้องการกลิ่นสุคนธาที่ยวนใจ
กลิ่นกุหลาบซาบซ่านฆานประสาท
กลิ่นใดอาจเทียมเทียบเปรียบเท่าได้
เป็นกลิ่นซึ่งพึงหน่วงดวงหทัย
ให้ใฝ่ในเสน่หากามารมณ์
ความสำราญบานใจไม่มีค่า
เท่าเห็นกายาหญิงไร้สิ่งห่ม
เพราะได้เห็นรูปโฉมน่าโลมชม
ด้วยความกลมกล่อมสะอางอย่างยียวน
ความกลมกล่อมย่อมนำความกำหนัด
เร้ามนัสเร้าตัณหาพาปั่นป่วน
เร้าโลหิตเร้ากระสันให้รัญจวน
ทั้งสิ้นล้วนเร้าใจให้เฟื่องฟู
ฤทธิเร้าเตือนเหมือนได้ไปสวรรค์
คือภพชั้นที่พระเจ้าอยากเข้าสู่
ก็เหตุใดโคดมบรมครู
จึงไม่รู้ทางไปที่คล้ายกัน
กลับมานั่งทรกรรมทนลำบาก
เว้นเสียจากเร้าใจให้กระสัน
หรือสุขกามารมณ์ไม่สมกัน
กับสวรรค์สุขซึ่งจะพึงดล
ใครเดือดร้อนเพราะกรนารีกอด
สำออยออดให้สุขทุกขุมขน
สุขเช่นนี้ควรใฝ่หาใส่ตน
ทั้งสากลภพหล้าหาง่ายเอย”
นี่ แหละคือเพลงที่มันขับร้องพร้อมด้วยมืออันแสนงอน ตาอันเปล่งปลั่งไปด้วยเปลวแห่งเสน่ห์ และความยิ้มแย้มยียวนและเมื่อเวลาเต้นรำเพื่อยั่วตัณหามันก็หุ้มกายของมัน แต่เพียงครึ่งตะโพก และอวัยวะอ่อนนุ่มของมันดุจดังดอกไม้ตูมครึ่งเดียวที่เผยให้เห็นสี แต่ยังซ่อนเกสรในของมันอยู่ฉะนั้น ไม่มีความงามใดเลยที่มายั่วยวนความกระสันให้ปรากฏแก่จักษุประสาทเท่ากับความ งามของเหล่านางฟ้อนรำในที่มืดซึ่งขยับเขยื้อนมาใกล้กับต้นไม้ ถ้าดูทีละคน ตาคนดูล้วนแต่จะเห็นงามเยี่ยงยิ่งกว่านางที่เห็นแล้วก่อน พลางรำพันว่า “โอ้! พระมหาสิทธัตถะ! ข้าพเจ้ามาหาพระองค์ จงลิ้มรสจากปากของข้าพเจ้าและจงทดลองดูความเป็นสาวของข้าพเจ้าว่าน่าพิศวาส หรือไม่”
ครั้น แล้วเมื่อไม่มีอะไรเลยที่อาจกระทบกระเทือนดวงพระหทัยของพระมหาบุรุษของเรา ได้แล้ว เจ้าตัวกามก็กวัดแกว่งธนูวิเศษของตน และทันใดนั้นหมู่นางฟ้อนก็หลีกออก แล้วมีภาพนางหนึ่งมาปรากฏขึ้นอีก งามยิ่งและเพริศพริ้งยิ่งกว่านางทั้งปวงเดินเข้ามา โดยให้ปรากฏเป็นภาพของพระนางศรียโสธรา ดวงเนตรซึ่งเอิบอาบไปด้วยน้ำอัสสุชล แสดงให้ปรากฏว่ามีความพิสมัยอย่างสุดสวาท แขนทั้งสองที่เหยียดยื่นให้ไปยังพระองค์ แสดงว่าระทมทุกข์แสนสาหัส และด้วยศัพท์สำเนียงอันละห้อยโหนหวน ภาพอันงามนั้นก็เรียกพระนามของพระองค์และสะอื้นว่า “ทูลกระหม่อมเจ้าขา! หม่อมฉันจะตายเพราะพระองค์ทอดทิ้งนี้แล้ว สวรรค์อะไรเล่าซึ่งทรงเห็นว่าเทียมเท่ากับสวรรค์ซึ่งได้ประสพด้วยกัน ณ ริมแม่น้ำโรหิณีอันใสสะอาด ในราชสำนักเกษมศานต์ซึ่งตั้งแต่หลายปีอันร้ายกาจ หม่อมฉันต้องวิโยคโศกาเพราะพระองค์เสด็จกลับเสียเถิด”
“พระ สิทธัตถะเสด็จกลับเสีย! หรือมิฉะนั้นอย่างน้อยจงจุมพิตริมพระโอษฐ์ของหม่อมฉันเสียใหม่ และได้ทรงโปรดให้หม่อมฉันอิงแอบแนบกาย ณ พระอุระของพระองค์อีกครั้งหนึ่งเถิด แล้วความฝันอันหาผลมิได้ก็จะสิ้นสูญไป จงทอดพระเนตรเถิด หม่อมฉันมิใช่ผู้ซึ่งพระองค์เสน่หาดอกหรือ!” แต่พระมหาบุรุษตรัสว่า “โดยความรักอันละมุนละม่อมแก่ผู้ซึ่งเจ้าปลอมตัวมา ทำให้เหมือนเขาซึ่งเป็นมารยาอันเป็นแต่เพียงเงาแห่งความงามและความเสน่ห์ดัง นี้นั้น อุบายของเจ้าหาบังเกิดผลอะไรมิได้เลย เราไม่แช่งเจ้า เจ้าซึ่งทำเป็นรูปทรงอันมีค่ายิ่ง แม้เจ้าจะเป็นเหมือนอย่างอาการทั้งปวงซึ่งปรากฏอยู่เหนือพื้นธรณีนี้ก็ดี จงกลับกายของเจ้าไปสู่ที่สว่างเวิ้งเสียใหม่เถิด” ครั้นแล้วก็มีเสียงก้องขึ้นในป่า และหมู่กายอันวิไลลักษณ์ทั้งมวลก็ค่อยๆ อันตรธานไปพร้อมกับธงแห่งเปลวไฟซึ่งลอยลิ่ว และชายเสื้อซึ่งจางหายไปในอากาศ
ต่อ มา ภายใต้ฟ้าอันขมุกขมัว และในเมื่อมีศัพท์สำเนียงเสียงพายุฝนโบกพัดเริ่มซัดมา เจ้าตัวบาปตัวที่ร้ายกาจยิ่งซึ่งเป็นกองระวังหลังแห่งเจ้าตัวบาปทั้ง 10 ก็มีอีก ตัวบาปที่ 1 คือ ปฏิฆะ เจ้าพยาบาท มีงูพันรอบอกของมันซึ่งดูดน้ำนมอันมีจากนมยานของมัน และขู่ฟ่อระคนกับเสียงด่าแช่งอย่างแดกดัน มันกระทำความรำคาญให้แก่องค์ผู้มีบุญได้ไม่มากมายอะไร เพราะด้วยดวงพระเนตรอันสงบของพระองค์กระทำให้ริมฝีปากอันขมขื่นของมันอ่อนลง และทำให้งูดำต้องบิดตัวของมันแล้วหดเขี้ยวของมันเสีย
ครั้น แล้วรูปราคะ เจ้าตัณหาในทางประเวณี ตัวบาปอันลามกใคร่ด้วยความคลั่งในความสังวาส เป็นความสำราญทำให้ลืมเสียซึ่งความดำรงชีพ ต่อจากมันก็มีเจ้าตัณหาแห่งความใคร่มีชื่อเสียง คืออรูปราคะ ซึ่งโดยอาการกิริยาอันสุขุมของมันล่อให้คนดีกลายเป็นคนเสีย เป็นที่เกิดแห่งความกลั่นกล้า แห่งการสงครามและความเหนื่อย
ต่อ จากนั้นก็มาโน เจ้าความหยิ่ง เจ้าปิศาจแห่งความจองหอง แล้วก็เจ้าตัวรักตนเองนามว่า อุทธัจจะ แล้วเจ้าตัวโง่ซึ่งห้อมล้อมไปด้วยสัตว์เลื้อยคลานและสัตว์บินอันน่าเกลียด สารเลว ไม่สมประกอบอย่างคางคกและค้างคาวก็มาถึงซึ่งเป็นที่เกิดแห่งความกลัว
และความอยุติธรรมนามว่า อวิทยา (หมายความว่าความโง่เขลา ความเผลอ เห็นสิ่งที่ไม่ถาวร) ตัวแม่มดอันน่าเกลียดชังซึ่งเมื่อมันปรากฏมานั้น กระทำให้ราตรีกาลมืดยิ่งไปอีก และภูเขาก็สนั่นหวั่นไหวด้วยอานุภาพของมัน พายุร้ายคะนองลำพองพัดและเมฆก็กระจายละลายเป็นฝนตกลงมาอย่างห่าใหญ่ ดวงดาราตกจากฟ้า แผ่นดินไหวเหมือนกับว่าถูกไฟจี้ ณ แผลซึ่งเหวอะหวะ
ท้อง ฟ้าซึ่งวับแวบไปด้วยสายฟ้า แลบกระพือเต็มไปด้วยเสียงอื้ออึง เสียงร้องอันน่าอนาถ และเสียงหมาเห่าหอน หน้าตาอันเหี้ยมโหดดูถมึงทึง และหน้าผากอันกว้างใหญ่น่าสะพรึงกลัวและผึ่งผายคือ หมู่เจ้าแห่งนรกซึ่งมาจากใต้บาดาลและนำบริวารของมันมาเพื่อล่อลวงพระศาสดา จารย์ แต่พระองค์หาได้กังวลด้วยไม่
พระองค์ ยังคงประทับด้วยพระวรลักษณ์อันบริสุทธิ์ของพระองค์อยู่ เพราะพระองค์มีคุณธรรมอันบริสุทธิ์ของพระองค์เป็นเครื่องป้องกัน ดุจดังอันที่แข็งแรงบริสุทธิ์พร้อมด้วยประตูและป้อมปราการ และพฤกษชาติอันศักดิ์สิทธิ์ คือต้นโพธิ์นั้นก็ไม่ไหวติงด้วยอำนาจแห่งพายุ ทั้งใบก็แวววับอย่างปกติดุจในยามราตรีกาลซึ่งสว่างไสวไปด้วยแสงของดวงจันทร์ คราเมื่อไม่มีลมเฉื่อยแม้แต่น้อย มากระทำให้หยาดน้ำค้างตกลงมา เพราะความอึงมี่เหล่านี้คะนองลำพองลั่นอยู่นอกเขตเงาแห่งกิ่งใบทั้งมวลของ ต้นโพธิ์นั้น
ครั้น กาลกำหนดระยะที่ 3 แผ่นดินก็สงบเงียบ ฝูงปิศาจวายร้ายทั้งปวงก็หนีไปสิ้น และลมเฉื่อยก็พัดมาทางภายใต้ดวงจันทร์ซึ่งฉายแสงอยู่สลัวๆ ครั้นแล้วพระมหาบุรุษก็บรรลุซึ่งบุพเพนิวาสานุสติญาณ พระองค์ทรงแลเห็นทางแห่งความเป็นอยู่ในโลก ทุกๆ โลกซึ่งไกลยิ่งและยิ่งไกลๆ ออกไปอีก โดยอาศัยรัศมีซึ่งส่องเหมือนมนุษยชาติ และทรงระลึกชาติของพระองค์ที่ได้ล่วงแล้วมาในทุกๆ พิภพว่า มีจำนวนห้าร้อยห้าสิบชาติประดุจคนเดินทางซึ่งกำลังพักเหนื่อยอยู่บนยอดเขา กำลังมองดูมรรคาขรุขระซึ่งตนได้เดินมาตามแนวหน้าผาเหวและป่าสุมทุมซึ่งเมื่อ อยู่แต่ไกลก็คล้ายเช่นจุดดำหรือตามหนอง น้ำใสจนดูเห็นเป็นสีเขียวและที่ลุ่มที่ต่ำซึ่งเขาได้เดินมาจนเหนื่อย เหนื่อยที่สุด
ยอด เขาอันน่าสยดสยองซึ่งเท้าของเขาแทบจะลื่นล้ม และต่ำลงมาก็มีหญ้าซึ่งผึ่งแดด แก่ง ถ้ำและบึง และไกลออกไปอย่างลิบลับสายตาก็คือทุ่งซึ่งเขาได้ออกมา เพื่อให้ถึงขอบฟ้าอันเขียวอ่อนเหล่านี้ฉันใด ฝ่ายพระมหาบุรุษก็ทรงชมลำดับแห่งความเกิดต่อๆ มาของพระองค์ฉันนั้น
นับ ตั้งแต่ทุ่งต่ำซึ่งชีวิตไม่ถาวรจนกระทั่งถึงความสูงที่ยิ่งสูงๆ ขึ้นไป อันเป็นที่ซึ่งความดีอันใหญ่ทั้ง 10 ประการ รอคอยคนเดินทางเพื่อนำไปสู่สวรรค์ พะรมหาบุรุษยังเห็นอีกว่า ความเกิดใหม่ทุกๆ กำเนิดนั้น ย่อมรับผลซึ่งกำเนิดในชาติก่อนได้พูนเพาะมาแล้วนั้นอย่างไร อย่างไรซึ่งเมื่อชีวิตชะงักไปทีหนึ่ง(คือตายไปครั้งหนึ่งแล้ว) ก็ดำเนินไปใหม่อีก โดยสงวนผลได้และรับผิดชอบในเรื่องความเสียหายที่มีมาแล้วแต่ปางก่อนนั้น และในชั่วชีวิตทุกๆ กำเนิด ความดีย่อมเป็นมูลให้ดียิ่งขึ้นอีก และความชั่วก็เป็นมูลแห่งความชั่วใหม่อีก อย่างไร เพราะความตายนั้นเป็นเพียงประหนึ่งว่างบยอดบัญชีเป็นลูกหนี้หรือเป็นเจ้า หนี้ครั้งหนึ่งเท่านั้น และโดยการคำนวณซึ่งไม่มีคลาดเคลื่อน ยอดยกไปแห่งความประพฤติดีและความประพฤติชั่วก็ตราไว้ในตัวเอง โดยถูกต้องแน่นอนไม่ผิดแม้แต่น้อย เพื่อนับคำนวณสำหรับกำเนิดใหม่ที่เริ่มตั้งต้นอีกซึ่งประกอบด้วยความคิดและ ความประพฤติที่ล่วงมาแล้ว การต่อสู้และชัยชนะความจำอย่างเผินๆ และร่องรอยแห่งชีวิตหลายชาติซึ่งเหือดหายไปแล้ว
และ เมื่อจวนจะถึงซึ่งความตรัสรู้ ในเวลาเที่ยงคืนพระองค์ก็บรรลุซึ่งอภิชญาณ (ทิพพจักษุญาณ) คือความเล็งเห็นแลเห็นอันรุ่งโรจน์เกี่ยวด้วยโลกนี้ และโลกที่สูงๆ ซึ่งสุดที่จะระบุนามและเกี่ยวกับระเบียบต่างๆ ซึ่งเกี่ยวกับดวงดารา พระอาทิตย์และโลกทั้งหลายซึ่งเหลือที่จะคณนา อันโคจรไปด้วยความสม่ำเสมออย่างวิเศษเป็นหมู่เดียวกัน แม้จะอยู่ห่างกันก็ดี แต่ก็จัดว่าเป็นหมู่เป็นพวกเดียวกันทั้งมวล ซึ่งแม้ว่าอยู่ห่างกัน ไม่ติดต่อกันก็ดี โลกทั้งหลายซึ่งเปรียบเป็นเกาะเงินอยู่ในลูกคลื่นซัดกลิ้งไปตามกระแสแห่ง ความเปลี่ยนแปลงมิรู้สิ้นสุด
พระองค์ ทรงเห็นบรรดาดาวแห่งแสงสว่างซึ่งมีอำนาจสัมพันธ์อันมองไม่เห็น หน่วงเหนี่ยวหมู่ดาวน้อยอื่นๆ และซึ่งต้องอนุโลมหมุนรอบโลกอื่นที่มีอานุภาพยิ่งกว่าตนซึ่งโลกเหล่านั้นเอง ก็เป็นบริวารของดาวอื่นๆ ที่ไกลยิ่งไปอีก ประหนึ่งว่าดาวดวงหนึ่งย่อมส่องแสงอันเป็นประทีปแห่งชีวิตไปให้อีกดวงหนึ่ง ไม่รู้สิ้นสุด นี่แหละคือสิ่งที่ปรากฏในความเพ่งเล็งของพระองค์ และพระองค์ยังเห็นจักรราศีใหญ่และจักรราศีของโลกทุกโลก อีกทั้งการคณนากัลป์ (กัลป์เป็นวันหนึ่งของพราหมณ์ ซึ่งเท่ากับ 4,230 ล้านปี สิ้นกัลป์หนึ่ง พิภพก็จะสูญไป) และมหากัลป์ของโลกเหล่านั้นอันเป็นพิกัดอัตรากาลเวลาซึ่งไม่มีผู้ใดเลยอาจ คาดถึงได้ (แม้แต่ผู้ใดซึ่งอาจนับน้ำแห่งแม่คงคาให้เป็นหยดๆ ตั้งแต่ต้นน้ำถึงทะเลก็ดี) และซึ่งแสดงกำหนดกาลเวลาซึ่งโลกทั้งหลายเจริญและอันตรธานไป ซึ่งในระหว่างนั้นเหล่าโลกที่อยู่ในท้องฟ้านี้ก็ดำรงชีพอยู่ด้วยความ รุ่งโรจน์ ครั้นแล้วก็มืดมัว และหายไปสักวารแล้วสักวารเล่า
พระองค์ รำพึงพิจารณาด้วยความลึกสุขุมและยอดแห่งความสุขุม รวมใจความว่าอย่างละเอียดลออ โดยเพ็งเล็งไปจนถึงเวหาอันเขียวซึ่งไม่มีขอบเขตและลักษณะของบรรดาโลกต่างๆ และสมัยความเป็นไปประกอบด้วยอาการแห่งโลกทั้งปวงนั้น พระองค์ก็ทรงเห็นว่าอยู่ในกฎแห่งความเปลี่ยนแปลงทั้งสิ้น ทั้งนี้โดยความสงบอยู่ในพุทธกิจอขงพระองค์ซึ่งต้องการให้ความมืดแปรมาสู่ ความสว่าง และความตายมาสู่ความดำรงชีพซึ่งทำให้ที่ว่างเปล่ากลับเปี่ยมเต็ม ให้รูปกายแก่สิ่งซึ่งยังไม่มีรูปกาย เปลี่ยนความดีให้เป็นความดียิ่งขึ้น และความดียิ่งให้เป็นดีเต็มที่ โดย ระเบียบซึ่งสำแดงโดยตนเองที่ไม่มีผู้ใดตั้งและไม่มีผู้ใดคัดค้าน เพราะระเบียบนั้นอยู่เหนือพระเจ้าทั้งหลาย ทั้งไม่แปรปรวน สุดที่จะพรรณนาและใหญ่ยิ่ง เป็นอำนาจซึ่งสร้าง ทำลาย และสร้างขึ้นใหม่อีก เป็นผู้ครองสิ่งทั้งปวงตามกฎแห่งความดีซึ่งสำเร็จลงเป็นความงาม ความจริงและคุณประโยชน์จนมีผลว่า ถ้าใครได้รับใช้อำนาจนั้นแล้วก็ได้ดี ใครขัดขวางก็ได้ชั่วฉะนั้น
ตัว บุ้งก็ทำดีแล้วที่ได้อนุโลมตนให้เป็นไปตามธรรมชาติ เหยี่ยวก็ทำดีแล้วในการที่ตนได้นำอาหารสดอันชุ่มไปด้วยเลือดไปให้ลูกของมัน หยาดน้ำค้างและดาวก็มีแสงอย่างเดียวกัน และมีส่วนร่วมงานของโลกอยู่ด้วยกัน ฝ่ายมนุษย์ซึ่งมีชีวิตสำหรับตาย ก็ตายสำหรับเหตุผลที่ดี หากว่าตนได้ยึดเอาความประพฤติซึ่งไม่มีตำหนิไว้เป็นเครื่องจูงนำตน กับยึดเอาเจตนาอันเที่ยงแท้สำหรับไม่เพียงแต่ช่วยอย่างเดียว แต่สำหรับยักย้ายสัตว์โลกทั้งปวงให้พ้นจากความแปรปรวน ทั้งเล็กทั้งใหญ่ที่ทรมานอยู่ด้วยความดำรงตัวตน นี่แหละสิ่งซึ่งพระมหาบุรุษของเราเห็นในระหว่างที่จวนจะถึงซึ่งความตรัสรู้ ตอนเที่ยงคืน
แต่ครั้นถึงคราวที่ จวนจะถึงซึ่งความตรัสรู้ในลำดับที่ 4 พระองค์ ก็ทรงทราบความลับแห่งความเศร้าโศก (บรรลุอาสวักขยญาณ)ซึ่งเป็นอุปสรรคแก่กฎโดยอาศัยความชั่ว ดุจดังควันและขี้แร่ซึ่งทำให้ไฟของช่างทองดับไป ครั้นแล้วทุกขสัจองค์ที่ 1 แห่งความจริงอันสุขุมก็ประจักษ์แก่พระองค์ พระองค์ทรงเห็นว่าทุกข์เป็นเงาแห่งชีวิตซึ่งเปลี่ยนที่ไปด้วยกัน และซึ่งเราอาจพ้นเสียได้ก็โดยพ้นจากความเป็นอยู่โดยตรง และฐานะทั้งปวงของตน คือ ความเกิด ความเติบโต ความเสื่อม ความรัก ความแค้น ความบันเทิง ความทรมานตัวตนและความประพฤติ ไม่มีสิ่งซ่อนอยู่ในสภาพแห่งความพึงใจเหล่านี้ได้
หาก ผู้นั้นไม่มีวิทยาซึ่งอาจนำให้รู้ในเล่ห์กลของมันได้ แต่ผู้ใดซึ่งรู้จักอวิทยา มายา อบายมุข เหยียดมันให้เสียห่าง ไม่ริรักชีวิตต่อไป แต่ก็พยายามจนได้บรรลุถึงซึ่งความรอดพ้นไปได้ ตาของผู้นั้นย่อมเฉียบแหลม เขาย่อมเห็นว่ามายาเป็นอบายมุข เป็นมูลแห่งสังขาร (ความน้อมไปทางเลวทราม) และวิญญาณ(จิต)ซึ่งบังเกิดนามรูป(รูปกาย) โดยเฉพาะซึ่งทำให้บุคคลผู้ประกอบด้วยความรู้สึกต่างๆ อันปราศจากเครื่องป้องกัน ความหยั่งรู้เป็นเหมือนหนึ่งกระจกเงาที่ตั้งรับรูปภายนอกทุกอย่างซึ่งผ่าน สัมผัสกับใจตน ครั้นเมื่อเป็นดังนั้นแล้ว เวทนา(ชีวิตแห่งความรู้สึก) ก็เติบโตขึ้นพร้อมด้วยความปลื้มอันผิดและโทษอันร้ายกาจ แต่ซึ่งจะเป็นทุกข์หรือสุขก็ตาม ก็ยังส่อให้เกิดตฤษณา (ความอยาก) คือความกระหายซึ่งทำให้ผู้มีชีวิตดื่มคลื่นเค็มอันน่าลุ่มหลง อันเป็นกระแสซึ่งตนซึ่งตนกำลังล่องลอยอยู่และลูกคลื่นนั้นได้แก่ความสนุก รื่นเริง ความเย่อหยิ่ง ความมั่งมี เดชานุภาพ การมีชื่อเสียง การมีอำนาจเหนือสิ่งอื่น การชิงชัย ความรักและอาหารอันโอชา เครื่องนุ่งห่มสวยงาม วังอันมโหฬาร ความทะนงตนในการเกิดตัณหาในทางประเวณีและการต่อสู้ ซึ่งบางทีก็ละมุนละม่อมแต่บางทีก็ขื่นขม
ดัง นี้ความกระหายของชีวิตก็ดูดดื่มเครื่องดื่มซึ่งทวีความกระหายขึ้นอีก แต่คนดีย่อมตัดตฤษณาให้หลุดไปจากวิญญาณของตน และไม่หล่อเลี้ยงญาณวิถีของตนด้วยสภาพอันผิดนั้นเลย ย่อมทำให้จิตใจอันไม่แปรปรวนของตนเคยชินในความไม่ต้องการ ในการไม่ต่อสู้ ไม่ทำลาย โดยพยายามอดกลั้นความทุกข์ร้อนทั้งปวงซึ่งเนื่องจากการที่ตนกระทำผิดมาแล้ว แต่ปางก่อน ทั้งย่อมพยายามอดกลั้นความกระหายอยาก เหตุราคะตัณหาทั้งปวง
เมื่อ ดังนี้แล้ว ผลที่สุดอันบริบูรณ์ของชีวิตคือกรรม กรรมซึ่งเป็นผลนอกของวิญญาณ กรรมซึ่งได้รับผลจากความประพฤติและความคิดซึ่งล่วงมาแล้วของตน กรรมซึ่งเป็นผลที่ตนได้กอบโกยมาเป็นเวลานาน อันเนื่องจากความสัมพันธ์แห่งเหตุการณ์ที่ไม่อาจคาดเห็นได้ก็กลายเป็น บริสุทธิ์และปราศจากบาป ครั้นแล้วตนก็ไม่ต้องการหารูปกายและที่พำนักอันใดอันหนึ่ง หรือมิฉะนั้นจะมีรูปกายใหม่อีกโดยความเกิดใหม่ของตน ในวิถีซึ่งทุกขเวทนาของตนก็ย่อมบรรเทาเบาลงจนอันตรธานสิ้นไป
ครั้นแล้วก็บรรลุถึงซึ่งปลายที่สุดแห่งมรรคา รอดตนพ้นจากความหลงในโลกและจากสกันธัส (ของ ติดแห่งรูปกายมีอยู่ 5 คือ 1.อาการที่แลเห็นทั้งปวง 2. ความรู้สึก 3. การแตะต้องและความพิจารณา 4. นิสัยทางใจและความประพฤติ 5.ความคิด ของเหล่านี้ล้วนแต่ไม่แน่นอนทั้งสิ้น) แห่ง เลือดเนื้อได้ทำลายแล้วซึ่งอุปทาน ไม่จำเป็นต้องไปหมุนเวียนในวัฏสงสารอีกต่อไป ได้ถึงแล้วซึ่งความตื่นและวามารู้สึกตนเหมือนคนละเมอ ซึ่งมีผู้ปลุกให้สมฤดีในที่สุด เมื่อได้บรรลุถึงซึ่งความเป็นใหญ่ยิ่งกว่าราชาทั้งปวง สันติสุขเกษมศานต์กว่าเทพเจ้าทั้งหลาย แล้วก็รู้สึกว่าได้สิ้นแล้วซึ่งความเกิดอันธการ
ครั้น แล้วตนก็จะย่างเข้าสู่ความเป็นไปอย่างใหม่อีก คือความเป็นไปซึ่งไม่ใช่มีชีวิต แต่สงบไม่รู้หาย สำราญเกษมศานต์สุดที่จะพรรณนา คือถึงแล้วซึ่งนิรวาณ (นิพพาน) ความสงบซึ่งไม่มีบาปและปราศจากความมัวหมอง ความที่เปลี่ยนแปลงซึ่งไม่เปลี่ยนแปลงอีกต่อไป
ใน ทันใดนั้น อรุโณทัยก็ไขแสงแจ้งความสว่างแห่งความมีชัยของพระพุทธเจ้า อัคคีแห่งทิวาวารอันรุ่งโรจน์โชตนาการส่องแสงมาแล้วในเมฆสีดำแห่งราตรีกาล ณ เบื้องบุรพาทิศ ดาวกัลปพฤกษ์ซึ่งลอยเด่นอย่างแจ่มจรัสค่อยๆ จางลง ในเมื่อแสงหลัวๆ สีกุหลาบซึ่งค่อยๆ ส่องสว่างแจ้งขึ้นเสมอมาทำลายสีเทาให้อันตรธานไปจากท้องฟ้าไกล
เหล่า ภูเขาซึ่งเหมือนเงาย่อมให้ประสบมหาสุริโยทัยก่อนกาลซึ่งโลกตื่นแล้ว ภูเขาเหล่านั้นก็มียอดดาดไปด้วยแสงทอง ลมพัดเฉื่อยฉิวแห่งเวลาเช้าซึ่งโชยมาเหนือปวงบุปผชาติ กระทำให้บุปผชาติเหล่านี้แย้มกลีบอันอ่อนละมุนออกทีละกลีบ แสงช่วงโชติซึ่งเขยื้อนเคลื่อนมาอย่างรวดเร็ว ฉายลงมาเหนือบรรดาหญ้าอันสัมผัสด้วยหยาดของน้ำค้างซึ่งถูกเปลี่ยนเป็นสีใส แวววับ ประดุจอัสสุชลของราตรีกาล เดียรดาษพื้นธรณีด้วยรัศมีแจ่มจรัส
กระทำ ให้เมฆซึ่งมีขอบเขตเป็นสีทองแล้วจางไปประดับความเปล่งปลั่งให้แก่ใบของต้น ตาลซึ่งน้อมลงประหนึ่งว่าถวายบังคมพวยพุ่งสีทองลงมาเหนือป่าโปร่ง วิถีของแสงพุ่งไปทางมาดุจคฑาวิเศษดังลำน้ำประหนึ่งว่ากำลังไหลหลั่งไปด้วย เม็ดพลอย ทับทิม ส่องลอดเข้าไปในพุ่มไม้ สู่ดวงตาของนางเนื้อทรายและประดุจบอกนางเนื้อทรายเหล่านั้นว่า “สว่างแล้ว” ฉายไปในรังของนกน้อยซึ่งนอนหดศีรษะอยู่ภายใต้ปีก พลางกระซิบว่า “หนูเอ๋ย จงชมดูแสงะวันเถิด” ครั้นแล้วนกทั้งปวงก็เริ่มกู่ก้องร้องขับ นกดุเหว่าร้องทำนองขลุ่ย นกกางเขนร้องสรรเสริญ นกปรอดร้องทำนองว่า “เวลาเช้า เวลาเช้า” นกคีรีบูนร้องพลางบินหาน้ำผึ้ง ก่อนที่แมลงผึ้งจะออกจากรัง การ้องกาๆ นกแก้วร้องเสียงแจ้ว นกค้อนทองสีเขียวเคาะไม้ นกขุนทองร้องอยู่บนกิ่งไม้ซึ่งมีใบหนา นกพิราบขู่ขับทำนองความรักซึ่งยืนยงตลอดชีพ แสงสว่างนี้คือแสงสว่างแห่งบารมีซึ่งเป็นพระคุณธรรมอันประเสริฐยิ่งที่ฉาย ความสันติสุข หาเสมอเหมือนมิได้มาสู่ที่อาศัยอยู่แห่งมนุษย์ทั้งหลาย ผู้ร้ายซึ่งหมายทำการฆาตกรรมก็เก็บซ่อนมีดของตน ขโมยก็ทิ้งสิ่งของที่ไปขโมยได้มา พวกธนาคารและพวกให้แลกเงินก็ชำระเงินโดยถูกต้องไม่มีโกง
บรรดา ผู้มีใจร้ายทั้งปวงกลับกลายเป็นคนดีขึ้น คนดีกลายเป็นคนดียิ่งขึ้น ทั้งนี้ก็เพราะรัศมีแห่งพระพุทธบารมีได้ส่องมาแล้ว ณ เบื้องบนแผ่นดินนั้นเอง ปวงราชาซึ่งทำสงครามต่างก็ผ่อนผันกัน คนเจ็บลุกขึ้นด้วยความยิ้มแย้มเหนือเตียงป่วยของตน คนเจ็บที่มีอาการร่อแร่อยู่แล้วยังยิ้มขึ้นได้ เพราะเข้าใจว่าอรุโณทัยที่ไขแสงมาใหม่นี้ได้กำเนิดมาจากแหล่งที่ไกลเบื้อง บุรพทิศ ฝ่ายพระทัยของพระนางศรียโสธราซึ่งโศกเศร้าเฝ้าอยู่เคียงข้างพระแท่นของพระสิ ทธัตถะก็กลายเป็นปลาบปลื้มไปด้วยความสุขสำราญขึ้นทันทีและดูประหนึ่งว่า พระทัยของพระนางนั้นได้นึกว่าความรักของพระนางไม่ผิดแล้ว ดังนั้นความเศร้าโศกของพระนางจึงอันตรธานไป เพราะความปลาบปลื้มยินดีในโลกได้รับความสุขโดยไม่รู้เพราะเหตุใด จนถึงกับบรรดาเปรตและภูตผีปิศาจซึ่งไม่มีรูปกายต่างเปล่งระเบ็งเสียงขับร้อง ก้องมาเหนือทะเลทรายซึ่งว่างเวิ้งเพราะชื่นชมยินดีด้วยความมีชัยขององค์พระ พุทธเจ้า
ฝ่าย เทพยดาบนฟ้าก็ร้องว่า “สำเร็จแล้ว! สำเร็จแล้ว!” พวกนักบวชทั้งปวงสนทนากับทวยประชาชนซึ่งประหลาดใจพลางชมรัศมีแจ่มจรัสซึ่ง โชติช่วงอยู่บนเวหาแล้วว่า “ต้องมีอะไรที่มีมหิทธานุภาพบังเกิดขึ้นแล้ว” ส่วนในทุ่งหญ้าและป่าหลวง ปวงสัตว์ทั้งหลายก็เป็นมิตรไมตรีกันหมดในวันนั้น เนื้อทรายลายเป็นจุด เล็มหญ้าอยู่ข้างพยัคฆีที่กำลังให้ลูกกินนมโดยปราศจากความเกรงกลัว เสือดาวกินน้ำในหนองอยู่เคียงข้างนางเก้ง กระต่ายป่าวิ่งไปมาข้างเบื้องล่างก้อนศิลาซึ่งนกอินทรีที่กำลังไซ้ขนด้วยปาก อันน่ากลัวจับอยู่ งูซึ่งมีหนังเหลือบผิงแดดและหดเขี้ยวอันมีพิษลง เหยี่ยวซึ่งเป็นสัตว์โฉบเฉี่ยวปล่อยให้ปล่อยให้นกเล็กๆ ทำรังด้วยสันติสุข นกกินปลาทำตาเหม่อเพ้อฝันอยู่ใกล้ปลาที่ว่ายวนเวียนอยู่ใกล้ๆ นกกินผีเสื้อไม่ไล่จับผีเสื้อสีแดงเข้ม สีเขียวหรือสีเหลืองซึ่งเป็นฝูงๆ อยู่รอบที่ๆ นกนั้นเกาะอยู่
นี่ แหละคือ พระวิญญาณของพระพุทธเจ้าได้ทรงบันดาลให้มนุษย์และสัตว์ทั้งปวงมีความรู้สึก ในเมื่อพระองค์ทรงสมาธิญาณพิจารณาอยู่ใต้ต้นโพธิ์จนได้บรรลุถึงความมีชัย เพื่อประโยชน์แก่มนุษย์ทั้งปวง และได้รับแล้วซึ่งแสงสว่างแห่งประทีปซึ่งสว่างกว่าแสงสว่างของดวงอาทิตย์
ใน ที่สุดเมื่อทรงประกอบแล้วซึ่งพระรัศมี พระสำราญและพระกำลังเข้มแข็ง พระองค์จึงทรงลุกขึ้นภายใต้ต้นโพธิ์นั้นและเปล่งพระ สุรเสียงของพระองค์ออกพระโอษฐ์ มีพระดำรัสสำหรับให้เป็นที่ได้ยิน ได้เข้าใจได้ทุกกาลสมัยและทุกโลกว่าดังนี้:-
“เรา ได้ดำรงชีวิตของเรามาประสบกับความเป็นไปทั้งปวง เพื่อค้นคว้าหาให้รู้ว่าใครเป็นผู้สร้างห้วงแห่งกังวลให้แก่ความรู้สึกต่างๆ ที่ต้องทนทุกข์ทรมาน ได้ผจญกับความยากลำบากมาแทบไม่สิ้นสุด”
“แต่ บัดนี้เจ้าเอ๋ย เจ้าผู้สร้างห้วงหรือห่วงนั้น เจ้านั่นแล เรารู้จักเจ้าแล้ว เจ้าจะสร้างกำแพงซึ่งมีความทรมานอยู่ภายในนั้นไม่ได้อีกแล้ว เจ้าจะเผยอหัวออกอุบายของเจ้ามิได้แล้ว และเจ้าจะลงรากเหนือดินเหนียวนี้มิได้อีกแล้ว เรือนของเจ้าถูกทำลาย และขื่ออันสำคัญหักสะบั้นลงแล้ว คือมายานั่นแหละที่ได้สร้างเรือนนี้ขึ้น”
“ตั้งแต่นี้ไป เราจะเดินไม่หยุด เพื่อให้บรรลุถึงซึ่งการที่ช่วยให้สัตว์โลกพ้นทุกข์ได้
จาก
http://www.baanjomyut.com/library_2/extension-2/light_of_asia/06.htmlhttp://www.dhammatalks.net/Articles/Life_of_the_Buddha_in_Pictures.htm