รูปปั้น “พระแม่ธรณีบีบมวยผม” ที่สนามหลวง

“พระแม่ธรณีบีบมวยผม”
เทพีแห่งผืนดินกับฉากสำคัญในพุทธศาสนา กับรูปปั้นที่สนามหลวง

ผู้เขียน - ธนกฤต ก้องเวหา
เผยแพร่ - ศิลปวัฒนธรรม วันศุกร์ที่ 17 พฤศจิกายน พ.ศ.2566

กล่าวได้ว่า พระแม่ธรณี มีความเป็นมาอันยาวนานและผูกพันกับวัฒนธรรมไทยผ่านพุทธศาสนาอย่างเหนียวแน่น เพราะพระแม่ธรณี เป็นมารดาแห่งโลก เทพีแห่งผืนดิน หรือผู้คุ้มครองแผ่นดิน

ดังปรากฏในพุทธประวัติตอนหนึ่งว่า เมื่อครั้งพระพุทธเจ้าทรงบำเพ็ญเพียรเพื่อบรรลุอนุตรสัมมาสัมโพธิญาณนั้น ทรงผจญท้าววสวัตตีมาร พญามาร พร้อมด้วยเหล่ามารทั้งหลาย ที่ออกอุบายให้ทรงเกิดกิเลสตัญหา แต่พระพุทธองค์ทรงไม่ยินดียินร้าย

ครั้งนั้น พระแม่ธรณี ได้ออกมาแสดงปาฏิหาริย์ บีบมวยผมให้น้ำไหลบ่าท่วมกองทัพมารทั้งมวล จนถูกพัดพาพ่ายแพ้ไป เป็นที่มาของ “พระแม่ธรณีบีบมวยผม” หรือปาง “อุทกทาน” หมายความว่า การให้ทานด้วยน้ำ หรือให้น้ำเป็นธรรมทานนั่นเอง

พระแม่ธรณีเป็นเทพีที่คนโบราณเคารพสักการะมาเนิ่นนานแล้ว ไม่เพียงแต่ในพุทธศาสนาเท่านั้น เพราะพบได้ทั้งในตำนานฝ่ายพราหมณ์-ฮินดูด้วย เชื่อกันว่า พระแม่จะสถิตอยู่ตามที่ต่าง ๆ ทั่วทุกหนแห่ง โดยสามารถบูชาได้ด้วยข้าว ผลไม้ และนม นำโภชนาหารเหล่านี้วางไว้บนก้อนหิน หรือประพรมลงบนผืนดิน หรือใช้เหล้าเป็นเครื่องสังเวย

พระแม่ธรณีมีศาลเก่าตั้งอยู่บริเวณหัวมุมสนามหลวง ริมถนนราชดำเนิน ใกล้โรงแรมรัตนโกสินทร์ และสะพานผ่านพิภพลีลา เป็นปูนปั้นพระแม่ธรณีกำลังบีบมวยผม ในอดีตเคยมีน้ำสะอาดไหลออกมาจากปลายมวยผม และสามารถใช้ดื่มกินได้ด้วย สร้างขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) โดยพระราชดำริของสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ด้วยมีพระราชประสงค์ในการแจกจ่ายน้ำดื่มสะอาดบริสุทธิ์แก่ราษฎร

ขณะนั้น พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 6) ยังทรงพระยศเป็นเจ้าฟ้าวชิราวุธฯ จึงพระราชทานคำแนะนำให้สร้างอุทกทาน หรือ พระแม่ธรณีบีบมวยผม กระทั่งสมัยสงครามโลกครั้งที่ 2 เป็นยุคข้าวยากหมากแพง อุทกทานถูกชาวบ้านขโมยอุปกรณ์ท่อน้ำต่าง ๆ จนไม่สามารถใช้การได้ แม้จะมีการซ่อมแซมให้ใช้ได้ดังเก่าในสมัยรัฐบาลจอมพล สฤษดิ์ ธนะรัชต์ แต่สถานที่นี้ก็ไม่ได้ใช้เป็นที่แจกจ่ายน้ำสะอาดอีกต่อไป เป็นแต่ศาลศักดิ์สิทธิ์ให้ผู้คนเข้ามาสักการะเท่านั้น