พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ เรื่องที่ ๑๓๑ โสมนัสสชาดก : โสมนัสสกุมาร

พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ เรื่องที่ ๑๓๑ โสมนัสสชาดก
โสมนัสสกุมาร

ยังมีพระราชาพระองค์หนึ่งพระนามว่า เรณุราชหรือพระเจ้าเรณุ ครองราชสมบัติอยู่ในอุตตปัญจาลนคร แคว้นกุร มีพระอัครมเหสีพระนามว่า พระนางสุธรรมา พระองค์ขึ้นครองราชย์มานานพอสมควร แต่ก็ยังไม่มีพระโอรสไว้สืบราชสมบัติสักพระองค์เดียว
   ในครั้งนั้นยังมีพระฤาษีชื่อ มหารักขิตะ มีพระฤๅษี ๕๐๐ เป็นบริวาร อาศัยอยู่ในป่าหิมพานต์
   วันหนึ่งพระฤๅษีได้นำบริวารจาริกออกจากป่าไปยังที่ต่างๆ ในที่สุดก็มาถึงเมืองอุตตรปัญจาลนคร แล้วเข้าไปพักอยู่ในพระราชอุทยาน
   พระเจ้าเรณุราชทรงเห็นพระฤๅษีทั้งหลายแล้วก็บังเกิดความเลื่อมใส จึงนิมนต์ให้จำพรรษาอยู่ในพระราชอุทยานจนตลอดฤดูฝน พระองค์มีรับสั่งให้สร้างอาศรม ๕๐๐ หลัง ทรงถวายเครื่องบริขารถวายภัตตาหารแก่ฤาษีเหล่านั้นทุกวันมิได้ขาด
   พอผ่านพ้นฤดูฝนไปแล้ว ฤๅษีมหารักขิตะพร้อมด้วยบริวาร ๕๐๐ ก็ทูลลาพระองค์เรณุราช กลับไปหาความสงบใจยังป่าหิมพานต์ตามเดิม เมื่อเดินมาถึงที่แห่งหนึ่งได้แวะพักใต้ต้นไม้ใหญ่บนเนินหญ้าแพรก
   ขณะนั่งพักผ่อนกันอยู่ เหล่าพระฤๅษีได้สนทนากันว่า “พระเจ้าเรณุราช จะทรงมีพระราชโอรสไว้สืบราชสมบัติหรือไม่หนอ”
   ฤๅษีมหารักขิตะได้ยินเช่นนั้นก็ส่องญาณใคร่ครวญดู แล้วกล่าวกับบริวารว่า “เรื่องที่พวกท่านคุยกันนั้นเห็นว่าไม่มีอะไรน่าวิตกหรอก เพราะใกล้รุ่งคืนนี้จะมีเทพบุตรองค์หนึ่งจุติ (ตาย) แล้วมาถือปฏิสนธิในพระครรภ์ของพระมเหสีของพระราชาอย่างแน่นอน”
   เมื่อคณะพระฤๅษีเดินทางกลับกันได้สักหน่อย ก็มีพระฤๅษีตนหนึ่งแกล้งนอนป่วยอยู่ แล้วบอกให้ฤๅษีทั้งหลายล่วงหน้าไปก่อนตนจะรีบตามไปทีหลัง แล้วเดินย้อนกลับไปเข้าเฝ้าพระราชาทูลเท็จว่า “ตนได้ตรวจดูด้วยทิพยจักษุ แล้วเห็นว่าคืนนี้จะมีเทพบุตรจุติลงมาถือปฏิสนธิในพระนางสุธรรมา อาตมารีบมาบอกพระองค์ด้วยเกรงว่าถ้าพระองค์ไม่ทรงทราบ ก็อาจทำลายพระครรภ์นั้นได้” แล้วก็รีบถวายพระพรลากลับ
   พระเจ้าเรณุราชทรงสดับเช่นนั้น ก็ทรงโสมนัสทรงเลื่อมใสพระฤๅษีนั้นยิ่งนัก ถึงกับทรงนิมนต์ให้พักอาศัยอยู่ในพระราชอุทยานโดยให้สร้างที่พัก จัดบริขารมาถวาย นิมนต์ให้ไปฉันอาหารอย่างดีในวังเป็นประจำทุกวัน และขนานนามพระฤๅษีว่า ทิพพจักษุดาบส หรือ พระฤๅษีตาทิพย์
   พระฤๅษีตาทิพย์พักอยู่ในพระราชอุทยานนานเกือบปี แล้วพระมเหสีก็ประสูติพระราชโอรสออกมา ให้พระนามว่า โสมนัสสกุมาร
   พระฤๅษีอยู่ในพระราชอุทยานไม่ได้ทำตัวเป็นฤๅษีบำเพ็ญสมณธรรม หากแต่ทำการปลูกพืชผักผลไม้เครือเถา ตามรินสวนหลวงจนเต็มไปหมด เพื่อนำผลผลิตไปขายในตลาด แล้วเก็บรวบรวมสะสมทรัพย์ไว้ให้มากๆ
   ๗ ปีต่อมา พระกุมารโสมนัส ทรงเจริญวัยได้ ๗ พระชันษา ชายแดนเกิดเหตุจลาจล พระเจ้าเรณุราชจึงต้องยกกองทัพไปปราบ จึงรับสั่งพระกุมารโสมนัสให้บำรุงดูแลพระฤๅษีด้วยความเอาใจใส่อย่างดี
   หลังจากที่พระราชบิดาเสด็จยกกองทัพไปแล้ว พระโสมนัสสกุมารก็ทรงออกไปเยี่ยมพระฤๅษึ เห็นพระฤๅษีนุ่งผ้าถกเขมร ตักน้ำรดพืชผักต้นไม้อยู่ก็ทรงคิดว่าเป็นฤๅษียังไงไม่บำเพ็ญสมณธรรม ดีแต่ปลูกพืชผักผลไม้ จึงเข้าไปแกล้งทักทายว่า “ว่าไงเล่าพ่อค้าผัก เจ้าทำอะไรอยู่หรือ?” แล้วก็รีบเสด็จกลับวังไป
   ฝ่ายพระฤๅษีเห็นว่าพระกุมารนี้คงเป็นศัตรูกับเราเสียแล้ว ต่อไปหากพระราชารู้เรื่องของเราเข้า เราก็จะเสียหาย เราควรหาทางเล่นพระกุมารเสียก่อนดีกว่า
   ต่อมาพระฤๅษีได้ข่าวว่า พระราชาที่ไปปราบจลาจลกำลังยกทัพกลับมาใกล้จะถึงพระนครแล้ว จึงทำลายข้าวของ ขนหญ้ามาเกลี่ยไว้บนศาลาให้สกปรก เอาน้ำเน่าทาตัว นอนคลุมโปงอยู่บนเตียง เสแสร้งทำเป็นว่าได้รับความทุกข์เหลือเกิน
   พระราชาเสด็จมาถึงพระนครแล้ว ก็ยังไม่เสด็จเข้าวัง แต่ได้ทรงแวะเยี่ยมเยือนพระฤๅษีก่อน ทรงเห็นสภาพของพระฤๅษีก็ทรงตกพระทัย ทรงไต่ถามอย่างละเอียดลออถึงเรื่องที่เกิดขึ้น เมื่อพระฤๅษีทูลว่าถูกพระกุมารเบียดเบียนรังแกถึงได้เป็นอย่างนี้ จึงมีรับสั่งให้ผู้คุมและเพชฌฆาตนำตัวพระกุมารไปประหาร แล้วนำศีรษะมา
   พระกุมารทรงเสียพระทัย ทรงขอร้องเจ้าหน้าที่อย่ารีบประหาร ขอให้ได้เข้าเฝ้าพระบิดาก่อน ซึ่งเจ้าหน้าที่ก็ไม่ขัดข้อง
   พอเข้าไปถึงพระกุมารก็กราบทูลแต่ไกล มีใจความว่า “กระหม่อมทำอะไรผิดหรือ จึงรับสั่งให้ลงโทษประหารชีวิต”
   พระราชาทรงตวาดว่า “เจ้าทำร้ายพระฤๅษีจนได้รับความเดือดร้อน ยังไม่รู้สึกตัวอีกหรือ ถือดียังไงจึงเรียกผู้ประพฤติพรหมจรรย์ว่าพ่อค้า”
   พระกุมารทรงสดับแล้วก็ทรงทราบเรื่องทันที จึงทูลแก้ว่า “เป็นไปได้ยากที่กระหม่อมผู้เป็นเด็กอายุน้อย จะทำร้ายพระฤๅษีผู้มีร่างกายแข็งแรงใหญ่โตได้อย่างไร พระฤๅษีนี้ท่านมีเรี่ยวแรงมาก ท่านทำงานสวนครัวทุกวัน ต้องตักน้ำรดพืชผักต้นไม้มากมายหลายอย่าง ได้ผลผลิตแล้วก็นำไปขายในตลาด ได้เงินมาสะสมไว้มิใช่น้อย เพราะเหตุนี้เกล้ากระหม่อมจึงขนานนามท่านว่า พ่อค้า”
   พระราชทรงสดับเช่นนั้นแล้ว ก็ได้ตรัสถามเหล่าอำมาตย์ก็ได้ใจความว่า พระฤาษีปลูกพืชผักผลไม้จริงๆ จึงทรงนิ่งอยู่อย่างไม่พอพระทัย
   ขณะนั้น พระโสมนัสสกุมารได้ทรงประกาศขึ้นว่า “พวกท่านทั้งหลายจงฟังข้าพเจ้า พระราชาทรงเป็นคนพาล เพียงแค่ฟังคำพูดของฤๅษีขี้โกงก็ให้ประหารข้าพเจ้าโดยไม่มีสาเหตุเสียแล้ว เรื่องนี้อาจจะเกิดกับข้าพเจ้าอีกก็ได้ในอนาคต”
   แล้วทรงหันไปทูลกับพระราชบิดาว่า จะทรงขอพระบรมราชานุญาตออกบวช แม้พระราชบิดาจะขอโทษและขอร้องอย่างไรก็ไม่เป็นผล
   พระกุมารทูลว่า “คฤหัสถ์ผู้บริโภคกามเกียจคร้าน ไม่ดี
   บรรพชิตไม่สำรวม ไม่ดี
   พระราชาไม่ใคร่ครวญก่อนลงอาญา ไม่ดี
   บัณฑิตขี้โกรธ ไม่ดี
   ข้าแต่มหาราช! กษัตริย์ควรใคร่ครวญก่อนจึงควรทำลงไป ก็จะมีแต่ความเจริญ และมีสุขเป็นกำไร หากไม่ใคร่ครวญก่อน ก็ไม่ควรทำลงไป ไม่ควรสั่งลงโทษ เพราะกรรมที่ทำด้วยความรีบร้อนผลุนผลัน จะนำความเดือดร้อนมาให้ในภายหลัง วันนี้เกล้ากระหม่อมรอดชีวิตมาได้ด้วยยาก จิตใจจึงน้อมไปในทางบรรพชาอย่างเดียว”
   พระราชามีรับสั่งให้พระนางสุธรรมาอัครมเหสีมาช่วยเกลี้ยกล่อม แต่พระนางกลับสนับสนุนให้พระกุมารออกผนวช พระกุมารทรงเห็นว่าได้โอกาสแล้ว จึงทรงประนมมืออำลามหาชน บ่ายพระพักตร์ไปยังหิมพานต์ออกบวชเป็นฤๅษี ยังชีพด้วยผลหมากรากไม้ หาความสงบใจอยู่ในป่า บำเพ็ญสมณธรรม จนสำเร็จญาณและอภิญญา มีพรหมโลกเป็นที่ไปในเบื้องหน้า

นิทานชาดกเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า
“อย่าด่วนตัดสินลงโทษใคร โดยไม่ใคร่ครวญให้ดีเสียก่อน”

พุทธศาสนสุภาษิตประจำเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า
นิสมฺม ทณฺฑํ ปณเยยฺย อิสฺสโร
คนที่เป็นใหญ่ จะต้องใคร่ครวญให้ดีเสียก่อน จึงลงโทษ (๒๗/๒๑๗๕)

ที่มา : นิทานชาดกจากพระไตรปิฎก : พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ ฉบับสมบูรณ์ จัดพิมพ์เผยแพร่ธรรมโดย ธรรมสภา สถาบันบันลือธรรม