ไม่มีปางนี้มาก่อน ผม "ตั้งขึ้นมา" เอง โบราณาจารย์ท่านตั้งไว้หลายปาง แต่ก็ยังไม่หมด น่าจะคิดขึ้นอีกหลายๆ ปาง โดยเอาเหตุการณ์สำคัญในชีวิตของพระพุทธองค์เป็นหลัก เพื่อเป็นเครื่องรำลึกถึงพระมหากรุณาคุณอันยิ่งใหญ่ ของพระบรมศาสดา

เรื่องที่พระพุทธเจ้าประทานบาตรและจีวรแก่พระมหากัสสปะนี้ มีกล่าวถึงจริงในตำรา และมีนัยสำคัญในกาลต่อมา คือเป็นพันธะทางใจที่พระมหากัสสปะพึงสนองพระมหากรุณาคุณอันยิ่งใหญ่นี้ในภายหลัง และพุทธศาสนิกฝ่ายเซน ถือเป็นที่มาของนิกายเซนด้วย จะเล่าให้ฟัง ตามผมมา (ไม่ตามจะรู้หรือ ปานนั้นเชียว)

พระมหากัสสปะ เป็นพระที่เคร่งครัดมาตั้งแต่บวชใหม่ๆ (ความจริงแล้วเคร่งมาก่อนบวชอีก เมื่อพ่อแม่จับแต่งงาน ก็มิได้อยู่กับภรรยา ดังคู่อื่นเขา เป็นสามีภรรยาแต่ในนาม ทั้งสองตกลงใจออกบวช เพราะมีความประสงค์ตรงกัน) เมื่อบวชแล้ว ท่านก็ถือธุดงควัตร ๓ ข้ออย่างเคร่งครัดคือ ถือบิณฑบาตเป็นวัตร (คือเป็นนิตย์) ถือผ้าบังสุกุลเป็นวัตร อยู่ป่าเป็นวัตร

เฉพาะอย่างที่สองนั้น ทำให้พระท่านลำบากมิใช่น้อย ผ้าบังสุกุล คือผ้าที่เขาทิ้งไว้คลุกฝุ่น ส่วนมากก็เป็นเศษผ้าที่เขาไม่ใช้ หรือใช้ไม่ได้ อย่างดีก็เป็นผ้าที่เขาห่อศพเอาไปทิ้ง พระท่านก็จะเอาผ้าเหล่านั้นมาเย็บเป็นจีวร ย้อมด้วยน้ำฝาด คิดดูก็แล้วกัน มันจะปุปะขนาดไหน ที่แน่ๆ คือคงหนักน่าดู ยิ่งเวลาเปียกฝน ก็แทบจะ "ลาก" ไปไม่ไหว

พระมหากัสสปะ ท่านเป็นพระผู้เฒ่าด้วย คงลำบากมาก พระพุทธองค์ทรงมีพระมหากรุณาคุณแก่พระมหากัสสปะ ถึงกับตรัสว่า ไม่ต้องถือธุดงควัตรก็ได้ เพราะท่านก็เป็นพระอรหันต์ขีณาสพ หมดกิเลสแล้ว กิจด้วยการถือปฏิบัติขัดเกลาไม่จำเป็นแล้ว แต่ท่านก็กราบทูลพระบรมศาสดาว่าจำเป็นต้องถือ

คำกราบทูลของท่านนั้น น่าจะจดจำเอาเป็นแบบอย่างในภายหลังกันให้มาก

ท่านกราบทูลว่า "ข้าพระองค์มิได้ถือธุดงควัตร เพื่อประโยชน์แก่ตนเอง หากเพื่ออนุเคราะห์อนุชนภายหลัง" (ปัจฉิมาชนตาย อ่านว่า "ปัด-ฉิม-มา-ชะ-นะ-ตา-ยะ" ขอรับ) นี้คือพระอรหันตสาวกของพระพุทธองค์ ท่านมิได้ทำอะไรเพื่อประโยชน์แก่ตัวท่านอย่างเดียว หากจะทำอะไรต้องคำนึงถึงอนุชนภายหลังด้วย คือพยายามวางแบบอย่างที่ดีงามให้คนภายหลังได้ประพฤติปฏิบัติตาม เป็นความกรุณาอันยิ่งใหญ่นัก

พระพุทธองค์ทรงเห็นว่า พระมหากัสสปะลำบากในการครองจีวรอันหนาเตอะนั้น จึงประทานจีวรของพระองค์ให้พระมหา กัสสปะ ทรงรับเอาจีวรของพระมหากัสสปะมาห่มเสียเอง นัยว่าประทานบาตรให้ท่านด้วย

พระมหากัสสปะจึงสำนึกในพระมหากรุณาครั้งนี้เป็นอย่างยิ่ง ได้สนองงานพระศาสนาตามความถนัดของตนตลอดมา เมื่อครั้งพาเหล่าศิษย์เดินทางไปยังเมืองกุสินารา เพื่อเฝ้าพระพุทธองค์ที่ทรงประชวรหนัก ไปไม่ทัน พระพุทธองค์เสด็จปรินิพพานก่อน ได้ถามข่าวคราวจากปริพาชกคนหนึ่ง ที่ถือดอกมณฑารพเดินสวนทางมา

ได้ทราบจากปริพาชกนั้นว่า พระบรมศาสดาเสด็จดับขันธปรินิพพานก่อนหน้านั้น ๗ วันแล้ว เหล่าภิกษุสงฆ์ที่เป็นพระอรหันต์ก็นั่งนิ่งปลง "ธรรมสังเวช" ฝ่ายที่ยังเป็นปุถุชนอยู่ก็ร้องไห้เศร้าโศกเสียใจ อาลัยอาวรณ์ในพระพุทธองค์


ปางประทานบาตรและจีวร (จบ)
ภิกษุแก่รูปหนึ่งนามว่า สุภัททะ ได้ปลอบโยนภิกษุเหล่านั้นว่า อย่าได้ร้องไห้เสียใจเลย ควรจะดีใจเสียอีก เพราะขณะทรงพระชนม์อยู่ พระศาสดาทรงจู้จี้สารพัด ห้ามนั่นห้ามนี่ จะเหยียดแขนเหยียดขาก็ยาก ดูเหมือนจะผิดไปหมด บัดนี้พวกเราเป็นอิสระแล้ว อยากทำอะไรก็ได้ตามปรารถนา

วาทะอันเป็นดุจหนามแทงใจนี้ ได้ยินไปถึงหูของพระมหากัสสปะ ท่านเกิดความสลดใจว่า พระบรมศาสดาปรินิพพานยังไม่ทันไรเลย สาวกยังพูดจ้วงจาบพระธรรมวินัยปานนี้ ถ้ากาลล่วงเลยไปนานเข้า จะเกิดภัยอันยิ่งใหญ่แก่พระศาสนาแน่นอน

เมื่อถวายพระเพลิงพระพุทธสรีระเสร็จแล้ว ท่านมหากัสสปะจึงดำเนินการเพื่อร้อยกรองพระธรรมวินัยให้เป็นระบบระเบียบ ก่อนลงมือทำงาน ท่านก็มานั่งรำพึงอยู่คนเดียว

รำพึงอะไร รำพึงถึงพระมหากรุณาคุณอันยิ่งใหญ่ของพระพุทธองค์ที่มีต่อตัวท่าน

ขอคัดเอาคำรำพึงของท่านมาลงเลยดีไหม ไม่ต้องฟังจาก version ของผม เอาของจริงเลย

"ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ ยํ ปาปภิกฺขู อีตสตฺถุ ปาวจนนฺติ มญฺญานา ปกฺขํ ลภิตฺวา นจิรสเสว สทฺธมฺมํ อนฺตรธาเปยฺยุ อุตฺริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺฐาเน จ อนุคฺคหิโต ตสฺส เม กิมญฺญํ อาณณฺยํ ภวิสฺสติ...อิมินา อสาธารเณน อนุคฺคเหน อนุคฺคเหสิ จินฺตยนฺโต ธมฺมวินยสงฺ คายนตถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสิ"

 แปลเป็นไทยว่า เป็นไปได้ ที่ภิกษุบาปทั้งหลายจะคิดว่า พระศาสนาไม่มีศาสดาแล้ว ได้สมัครพรรคพวกแล้วก็จะทำให้พระสัทธรรมอันตรธาน เราเองพระพุทธองค์ให้เกียรติยกไว้ในฐานะเสมอกับพระองค์ ในด้านอุตริมนุสสธรรม ทางอื่นจะปลดเปลื้องหนี้ไม่มี พระพุทธองค์ทรงสงเคราะห์เราด้วยการสงเคราะห์นี้ ที่ไม่ทั่วไปแก่คนอื่น คิดดังนี้ พระมหากัสสปะจึงชักชวนให้ภิกษุทั้งหลายคิดสังคายนาพระธรรมวินัย

คำว่า "ทรงสงเคราะห์ด้วยการสงเคราะห์ที่ไม่ทั่วไปแก่คนอื่น" ท่านมหากัสสปะหมายเอาการที่พระองค์ประทานบาตรและ จีวรให้ท่าน

นับเป็นกรณีพิเศษจริงๆ เพราะไม่ปรากฏว่าประทานให้สาวกรูปใด นอกจากท่านมหากัสสปะ

ชาวพุทธนิกายเซน จึงยกเอาเหตุการณ์ครั้งนี้ไปสร้างเป็น "นิทาน" (ในที่นี้แปลว่าต้นเหตุ) แห่งการเกิดขึ้นของนิกายเซน

โดยเล่าว่า พระพุทธเจ้าประทาน "เซน" แก่พระมหากัสสปะ พร้อมมอบบาตรและจีวรให้ด้วย พระมหากัสสปะก็ถ่ายทอดแก่พระอานนท์ พระอานนท์ก็ถ่ายทอดต่อมาเรื่อยๆ จนกระทั่งถึงพระโพธิธรรม (หรือ ตั๊กม้อโจวซือ) ตั๊กม้อ จีน ก็ไปถ่ายทอดต่อๆ กันไป จนถึงเว่ยหล่าง หรือ ฮุยเน้ง

ฮุยเน้ง ยกเลิกประเพณีการมอบบาตรและจีวร เพราะท่านเองกว่าจะมีโอกาสเผยแพร่พระศาสนา ก็ต้องหนีหัวซุกหัวซุน หนีการตามไล่ล่าแย่งเอาบาตรและจีวรสิครับ รายละเอียดเคยเขียนไว้ใน ธรรมะของท่านพุทธทาส แล้ว โปรดหาอ่านเอาเทอญ



มาณพหนุ่มคนนี้เป็นบุตรเศรษฐีมีสมบัติสี่สิบห้าโกฏิ (คำนวณเอาก็แล้วกันว่ามากขนาดไหน) พ่อสุภมาณพเป็นคนขี้เหนียว ฝังทรัพย์ไว้ในดิน ไม่บอกให้ใครรู้จำนวนหนึ่ง เมื่อถึงแก่กรรมลงไป สุภมาณพเป็นผู้สืบทอดมรดก ไม่รู้ว่าสมบัติมหาศาลส่วนหนึ่งพ่อฝังไว้ในดิน แต่ที่เหลืออยู่ก็มหาศาล กินใช้ชั่วชีวิตไม่หมด

โตเทยยพราหมณ์ไม่ได้ทำบุญทำทานแม้แต่ครั้งเดียว เพราะกลัวทรัพย์จะหมดเปลืองด้วยการให้ทาน แถมยังสอนลูกๆ มิให้ประมาทในการใช้จ่ายทรัพย์ ทรัพย์ที่มีถึงจะมากก็มีวันหมดไปได้ดุจเดียวกับยาหยอดตา หยอดบ่อยๆ ก็หมดขวด หมั่นสะสมทรัพย์ที่เล็กๆ ดุจปลวกก่อจอมปลวก แมลงผึ้งสะสมน้ำหวาน

ตายไป เกิดเป็นสุนัขในบ้านของตนเพราะห่วงขุมทรัพย์ที่ซ่อนไว้ สุภมาณพผู้บุตรก็เลี้ยงลูกสุนัขตัวนั้นด้วยความรัก ให้กินอาหารอย่างดี ให้นอนบนที่นอนอย่างดี สุนัขมันก็รักสุภมาณพมากเช่นกัน เพราะความผูกพันที่มีแต่ปางก่อน

เช้าวันหนึ่ง พระพุทธเจ้าเสด็จออกบิณฑบาตในเมือง เสด็จผ่านไปยังคฤหาสน์ของสุภมาณพ สุนัขตัวโปรดของมาณพเห่าพระพุทธเจ้า พระองค์ตรัสเรียกมันว่า "โตเทยยะ เมื่่อก่อนแกไม่เห็นความสำคัญของเรา มาบัดนี้ยังจะมาเห่าเราอีก แกจะไปเกิดในอเวจีแล้ว"

สุนัขเลิกเห่า วิ่งหางจุกตูดไปนอนคลุกขี้เถ้าข้างเตาไฟ ไม่ยอมขึ้นนอนบนที่นอนหรูหราเหมือนเช่นเคย

สุภมาณพกลับจากทำธุระนอกบ้านเห็นอาการของหมาตัวโปรดผิดปกติไป จึงซักถามคนในบ้านว่าเกิดอะไรขึ้นกับสุนัขตัวโปรดของเขา ใครทำอะไรมัน ก็ได้รับคำตอบว่า ไม่มีใครทำอะไร มีแต่พระพุทธเจ้าดุมันเมื่อมันเห่าพระองค์ โดยตรัสเรียกว่า "โตเทยยะ"

สุภมาณพได้ยินก็หูร้อนทันที คิดว่าพระพุทธองค์หมิ่นประมาทพ่อเขาและเขาอย่างแรง "ใครๆ ก็เข้าใจว่า พ่อเราไปเกิดในพรหมโลก ทำไมพระสมณะโคดมมาดูหมิ่นกันปานนี้" ไม่รอให้พระพุทธองค์เสด็จมาในวันรุ่งขึ้น เพราะไม่ทันใจ จึงรีบไปเฝ้าพระพุทธองค์ที่พระเชตวันเลยทีเดียว

ปางโปรดสุภมาณพ (จบ)
ไปถึงก็ต่อว่าพระพุทธองค์ หาว่าดูหมิ่น กล่าวหาว่าพ่อตนเป็นหมา พระพุทธองค์ตรัสว่า มิได้ดูหมิ่นเขาแต่ประการใด ที่ตรัสนั้นเป็นความจริง บิดาเขาเกิดเป็นสุนัขตัวนั้นจริงๆ แล้วตรัสถามเขาว่า
“มาณพ ทรัพย์สมบัติที่บิดาเธอมิได้บอกมีไหม”
“มีมาลาทองราคาแสนหนึ่ง รองเท้าทองราคาแสนหนึ่ง ถาดทองราคาแสนหนึ่ง และกหาปณะอีกแสนหนึ่ง หายไป” มาณพกราบทูล
“มาณพ วันนี้เธอกลับไปบ้านให้อาหารอย่างดีแก่สุนัขของท่าน ให้มันนอนบนที่นอนหรูหรา เมื่อมันใกล้จะหลับ ให้กระซิบถามมันว่า พ่อ พ่อซ่อนสมบัติที่เหลือไว้ไหน สุนัขจะพาท่านไปยังที่ฝังทรัพย์”

สุภมาณพกลับไปคฤหาสน์ของตนด้วยความคิดสองประการคือ (๑) ถ้าไม่พบขุมทรัพย์ตามที่บอกจริง คอยดูเถอะเราจะเล่นงานพระสมณะโคดมให้เข็ด  (๒) ถ้าพบจริง เราก็จะยอมรับว่าพระองค์ทรงเป็นสัพพัญญูจริงๆ จัดการตามที่ตรัสบอกทุกอย่าง

เมื่อสุนัขตัวโปรดใกล้จะหลับ ก็กระซิบถามว่า “พ่อ พ่อเอาสมบัติไว้ที่ไหน”  

ทันใดนั้นสุนัขตัวโปรดก็ลุกขึ้น ร้องและกระดิกหางด้วยความดีใจว่า ลูกชายจำตนได้แล้ว จึงวิ่งลงไปหลังคฤหาสน์ เห่าพลางเอาเท้าคุ้ยดิน

สุภมาณพสั่งให้ขุดตรงนี้ พบสมบัติที่หายไปตามที่พระพุทธองค์ตรัสบอกจริงๆ เขาจึงไปเฝ้าพระพุทธเจ้า ทูลถามข้อข้องใจ ๑๔ ข้อ ได้รับวิสัชนาจนหายสงสัย จึงประกาศตนถึงพระรัตนตรัยเป็นที่พึ่งตลอดชีวิต แต่บัดนั้นมา


สุภัททะ เป็นบุตรพราหมณ์มหาศาลในเมืองกุสินารา ตั้งใจว่าถ้ามีเวลาจะเข้าเฝ้าทูลถามปัญหาข้อข้องใจของตนที่มีมานาน ที่ยังรีรออยู่ก็เพราะคิดว่ายังมีเวลา แต่พอทราบว่าพระพุทธองค์จะเสด็จดับขันธปรินิพพานแล้ว จึงรีบไปยังสาลวโนทยาน สถานที่พระพุทธองค์ประทับก่อนปรินิพพาน

พระอานนท์ พุทธอนุชา ปรนนิบัติพระพุทธองค์อยู่ รู้ว่าพระอาการประชวรหนักหนาสาหัสมาก ไม่ควรอนุญาตให้ใครเข้าเฝ้า เป็นการรบกวนพระยุคลบาท สุภัททะมาถึงก็ขอเข้าเฝ้าพระอานนท์ไม่ยินยอมให้เข้าเฝ้า เขาก็ยังยืนกรานขอเข้าเฝ้าให้ได้ หาไม่เขาจะไม่มีโอกาสอีกแล้ว

เสียงโต้เถียงกันแว่วไปถึงพระกรรณพระสัมมาสัมพุทธเจ้า พระองค์ตรัสถามผ่านพระวิสูตรว่า เสียงใคร พระอานนท์กราบทูลว่ามีมาณพคนหนึ่งยืนกรานจะเข้าเฝ้าให้ได้ ข้าพระพุทธองค์เห็นว่ามิบังควรเข้าเฝ้าเป็นการรบกวนเบื้องพระยุคลบาท พระเจ้าข้า

พระพุทธองค์ทรงมีพระมหากรุณา รับสั่งให้เขาเข้าเฝ้า สุภัททะเข้าไปถวายบังคม แล้วกราบทูลถามว่า

"ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ สมณะพราหมณ์ที่เป็นเจ้าคณะ เป็นคณาจารย์ เป็นเจ้าลัทธิ มีชื่อเสียง ชนเป็นอันมากยอมรับว่าเป็นคนดี คือ ปูรณกัสสปะ มักขลิโคสาละ อชิตเกสกัมพล ปกุธกัจจายนะ สัญชัยเวลัฏฐบุตร และนิครนถ์นาฏบุตร ได้ตรัสรู้ตามปฏิญญาของตนๆ ทั้งหมด หรือว่าไม่ได้ตรัสรู้ หรือว่าบางพวกได้ตรัสรู้ บางพวกไม่ได้ตรัสรู้"

พระพุทธองค์ตรัสว่า "สุภัททะ ข้อนั้นยกไว้ก่อนเถิด เราจะแสดงธรรมให้ฟัง จงตั้งใจฟังธรรมนั้นให้ดี สุภัททะ ในธรรมวินัยใด ไม่มีอริยมรรคมีองค์แปด ในธรรมวินัยนั้น ไม่มีสมณะที่ ๑ สมณะที่ ๒ สมณะที่ ๓ และสมณะที่ ๔ ในธรรมวินัยใดมีอริยมรรคมีองค์แปด ในธรรมวินัยนั้นมีสมณะที่ ๑ สมณะที่ ๒ สมณะที่ ๓ และสมณะที่ ๔ ดูก่อนสุภัททะ ในธรรมวินัยนี้เท่านั้นมีสมณะที่ ๑ สมณะที่ ๒ สมณะที่ ๓ และสมณะที่ ๔ ลัทธิอื่นๆ ว่างจากสมณะผู้รู้ทั่วถึง

ดูก่อนสุภัททะ หากภิกษุเหล่านี้พึงอยู่โดยชอบ โลกไม่พึงว่างจากพระอรหันต์"

มีเรื่องขอแทรกตรงนี้นิดหนึ่ง ๒ ประเด็นคือ
(๑) พระพุทธองค์จะไม่ทรงเสียเวลาสนทนาเรื่องที่นอกประเด็น หรือไม่เป็นประโยชน์แก่ผู้ฟัง ยิ่งเป็นการทับถมลัทธิศาสนาอื่น แม้ว่าจะมีผู้ถามนำก็ตาม พระองค์จะไม่ต่อประเด็น ดังสุภัททะทูลถามว่า ครูทั้งหก อันมีปูรณกัสสปะ เป็นต้น ตรัสรู้จริงหรือเปล่า พระองค์ก็ตัดบทว่า เรื่องนั้นยกไว้ก่อนเถิดเราจะแสดงธรรมให้ฟัง จงตั้งใจฟังธรรม

เมื่อครั้งพระเจ้าอชาตศัตรูเข้าเฝ้า ก็ถามในทำนองเดียวกันว่าปูรณกัสสปะ เป็นต้น ใครสอนธรรมมีเหตุมีผลมากกว่ากัน พระองค์ก็ตัดบทว่าอย่าไปสนใจเลยว่าใครจะสอนมีเหตุมีผลมากกว่าใคร เราตถาคตจะแสดงธรรมให้ฟัง

(๒) สมณะที่ ๑ ที่ ๒ ที่ ๓ และที่ ๔ หมายถึง พระโสดาบัน พระสกทาคามี พระอนาคามี และพระอรหันต์ ลัทธิศาสนาใดไม่สอนอริยมรรคมีองค์แปด ลัทธิศาสนานั้นไม่มีพระอริยบุคคลทั้ง ๔ ระดับนี้

พระพุทธวจนะที่ตรัสว่า "ถ้าภิกษุทั้งหลายพึงอยู่โดยชอบ โลกไม่พึงว่างจากพระอรหันต์" คำว่า "อยู่โดยชอบ" คือปฏิบัติตามอริยมรรคมีองค์แปด สรุปลงเป็นศีล สมาธิ ปัญญา หรือสรุปให้สั้นกว่านั้นคือ สมถะ กับ วิปัสสนา

ปัจจุบันนี้คนชอบถามว่า มีพระอรหันต์หรือเปล่า ถ้าถูกถามอย่างนั้น เราควรย้อนถามว่าเดี๋ยวนี้มีผู้ปฏิบัติถูกต้องตามอริยมรรคมีองค์แปดหรือเปล่าล่ะ ถ้ามี พระอรหันต์ก็มี ถ้าไม่มีผู้ปฏิบัติถูกต้องตาม อริยมรรคมีองค์แปด พระอรหันต์ก็ไม่มี

สุภัททะ ฟังพระธรรมเทศนาโดยย่อแล้ว ประกาศตนเป็นผู้เข้าถึงพระรัตนตรัยเป็นสรณะตลอดชีวิต ทูลขอบวช เนื่องจากสุภัททะเป็นเดียรถีย์คือนับถือศาสนาอื่นมาก่อน การจะบวชเป็นภิกษุในพระพุทธศาสนาได้ต้องผ่านการอยู่ "ปริวาส" (คืออยู่ปฏิบัติทดสอบศรัทธา) เป็นเวลา ๔ เดือนก่อน จึงจะบวชได้ แต่พระพุทธองค์ทรงเห็นว่าไม่มีเวลาแล้ว จึงทรงอนุญาตให้เธอบวชเป็นกรณีพิเศษ โดยประทานเอหิภิกขุอุปสัมปทาให้ด้วยพระองค์เอง

เป็นอันว่า พระสุภัททะ ได้เป็นพระสาวกรูปสุดท้ายของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า

คำว่า "สาวกสุดท้าย" หมายถึงสาวกที่พระพุทธเจ้าประทานการอุปสมบทให้เอง มิใช่หมายความว่า หลังจากพระสุภัททะแล้ว ไม่มีใครบวชในพระพุทธศาสนาเลย หามิได้



ปางนี้ เป็นเรื่องที่ประทานมรดกธรรม หรือพระพุทธวจนะตอนเกือบสุดท้าย ก่อนเสด็จดับขันธปรินิพพาน พระพุทธองค์ประทานคำสอน อันเป็นประดุจมรดกธรรม ให้เหล่าสาวกสืบทอดต่อๆ กันไป ไว้หลายเรื่องด้วยกัน อาทิ

๑.เกี่ยวกับอนาคตพระพุทธศาสนา พระองค์ตรัสประทานหลักการกว้างๆ ไว้ว่า "อานนท์ต่อไปภายหน้า ถ้าสงฆ์ประสงค์จะพึงถอนสิกขาบทเล็กน้อยบ้างก็ได้"

ทรงมองเห็นการณ์ไกลว่า ในอนาคตเมื่อสถานการณ์เปลี่ยนแปลงไป พระสงฆ์อาจประสบความลำบากในการรักษาสิกขาบทวินัยบางข้อ เพื่อให้สอดคล้องกับสถานการณ์ที่เปลี่ยนแปลงไป พระองค์จึงมีพุทธานุญาตให้ยกเลิกสิกขาบทเล็กๆ น้อยๆ บ้างก็ได้ แต่ต้องเป็นความเห็นร่วมกันของสงฆ์ มิใช่ผู้ใดผู้หนึ่งจะยกเลิกเอาเองโดยพลการ  เนื่องจากพระอานนท์มิได้ทูลถามว่าสิกขาบทเล็กน้อยคือข้อใดบ้าง พระสงฆ์จำนวน ๕๐๐ รูป ที่ประชุมสังคายนาพระธรรมวินัย หลังพุทธปรินิพพาน ๓ เดือน จึงไม่ยอมยกเลิก มีมติเป็นเอกฉันท์ว่า จะคงไว้ตามเดิมไม่เปลี่ยนแปลง มติที่ว่านี้เรียกว่า "เถรวาท" (แปลว่าข้อตกลงของพระเถระทั้งหลาย) ต่อมาเมื่อเกิดมีนิกายขึ้น คำว่าเถรวาท กลายเป็นชื่อนิกายดั้งเดิม และดำรงอยู่มาจนปัจจุบัน

๒.เรื่องมหาปเทส (ข้ออ้างใหญ่) ๔ ประการ ทรงมองเห็นการณ์ไกลอีกเช่นกันว่า ต่อไปในอนาคตอันยาวไกล คงจะต้องมีข้อสงสัยเกิดขึ้นว่า บางเรื่องไม่ปรากฏว่ามีห้ามไว้ หรืออนุญาตไว้จะยึดถืออย่างไร จึงจะรู้ว่าถูกหรือผิด พระพุทธองค์จึงประทานหลักสำหรับตรวจสอบเทียบเคียงอันเรียกว่า "มหาปเทส" มี ๔ ประการ คือ
   (๑) หากภิกษุกล่าวว่า ข้าพเจ้าได้สดับฟังมาเฉพาะพระพักตร์ ของพระผู้มีพระภาคว่า นี้เป็นธรรม นี้เป็นวินัย นี้เป็นสัตถุสาสน์
   (๒) หากมีภิกษุกล่าวว่า ในอาวาสชื่อโน้น มีสงฆ์อยู่ พร้อมด้วยพระเถระ พร้อมด้วยปาติโมกข์ ข้าพเจ้าได้สดับตรับฟังมาเฉพาะหน้าสงฆ์ ว่านี้เป็นธรรม นี้เป็นวินัย นี้เป็นสัตถุสาสน์
   (๓) หากมีภิกษุกล่าวว่า ในอาวาสชื่อโน้น มีภิกษุผู้เป็นเถระจำนวนมาก เป็นพหูสูต ถึงอาคม (หมายถึงเชี่ยวชาญในพุทธวจนะ) ทรงธรรม ทรงวินัย ทรงมาติกา (แม่บท) ข้าพเจ้าสดับตรับฟังมาเฉพาะหน้าพระเถระเหล่านั้น
   (๔) หากมีภิกษุกล่าวว่า ในอาวาสชื่อโน้น มีภิกษุผู้เป็นเถระรูปหนึ่ง เป็นพหูสูต ถึงอาคม ทรงธรรม ทรงวินัย ทรงมาติกา ข้าพเจ้าสดับตรับฟังมาเฉพาะหน้าพระเถระรูปนั้นว่า นี้เป็นธรรม นี้เป็นวินัย นี้เป็นสัตถุสาสน์


ปางประทาน มรดกธรรม (จบ)

เธอทั้งหลาย ยังไม่พึงชื่นชม ยังไม่พึงคัดค้าน คำกล่าวของภิกษุนั้น พึงเรียนบทและพยัญชนะเหล่านั้นให้ดีแล้ว พึงสอบดูในพระสูตร เทียบดูในพระวินัย ถ้าบทและพยัญชนะเหล่านั้นสอบลงในพระสูตร เทียบเข้าในพระวินัยไม่ได้ พึงลงสันนิษฐานว่า นี้มิใช่ดำรัสของพระผู้มีพระภาค ภิกษุนี้ (สงฆ์นั้น, พระเถระเหล่านั้น, พระเถระรูปนั้น) ถือไว้ผิด พึงทิ้งเสีย

ถ้าบทและพยัญชนะเหล่านั้น สอบลงในพระสูตรได้ เทียบเข้าในพระวินัยได้ พึงลงสันนิษฐานว่า นี้เป็นดำรัสของพระผู้มีพระภาคเจ้าแน่แท้ ภิกษุนั้น (สงฆ์นั้น, พระเถระเหล่านั้น, พระเถระรูปนั้น) รับมาด้วยดี

กล่าวโดยสรุปก็คือ การยกข้ออ้างเพื่อพิสูจน์ว่า ใช่ธรรม ใช่วินัย ใช่สัตถุสาสน์ของพระผู้มีพระภาคหรือไม่ มีหลักอยู่ ๔ ข้อ
(๑) พุทธาปเทส = ยกพระพุทธเจ้าขึ้นอ้าง
(๒) สังฆาปเทส = ยกพระสงฆ์ขึ้นอ้าง
(๓) สัมพหุลเถราปเทส = ยกพระเถระหลายรูปขึ้นอ้าง
(๔) เอกเถราปเทส = ยกพระเถระรูปเดียวขึ้นอ้าง

ถ้าเขายกพระพุทธเจ้า พระสงฆ์ทั้งปวง พระเถระหลายรูป พระเถระรูปเดียวขึ้นมาอ้าง ก็ให้ตรวจสอบกับพระสูตร พระวินัย ว่าเข้ากันได้ ลงกันได้ไหม ถ้าเข้ากันไม่ได้ ลงกันไม่ได้ ก็ไม่ควรเชื่อถือ ถ้าเข้ากันได้ ลงกันได้ ก็ควรถือปฏิบัติ

นอกจากนี้ยังมี มหาปเทส ทางพระวินัยอีก ๔ ข้อที่ตรัสไว้ในที่อื่น โดยสรุปคือ (๑) สิ่งใดที่ไม่ทรงห้ามไว้ แต่ขัดกับสิ่งที่ควรทำ นับว่าไม่ควร (๒) ไม่ได้ห้ามไว้ แต่เข้ากับสิ่งที่ควรทำ นับว่าควร (๓) สิ่งใดที่ไม่อนุญาตไว้ แต่ขัดกับสิ่งที่ควร นับว่าไม่ควร (๔) ไม่ได้อนุญาตไว้ แต่เข้ากับสิ่งที่ควรทำ นับว่าควรหลักมหาปเทส หรือข้ออ้างใหญ่ ทั้งด้านธรรม และด้านวินัย เมื่อพระศาสดาไม่อยู่แล้ว ถ้าเกิดข้อถกเถียงกัน หรือไม่แน่ใจ ว่าอย่างไหนควรทำ อย่างไหนไม่ควรทำ ก็จะได้อาศัยตรวจสอบเทียบเคียง ถ้าลงรอย เข้ากันได้ ก็พึงเชื่อถือ ถ้าลงรอยกันไม่ได้ก็ไม่พึงเชื่อถือ

นี้เป็นมรดกธรรมอันยิ่งใหญ่ที่ทรงฝากไว้ให้เหล่าสาวกในภายหลังของพระพุทธองค์ นอกจากพระธรรมวินัยอันเป็นมรดกใหญ่แล้ว ยังมีมหาปเทส อันเป็นเสมือนหลักสำหรับดูแลรักษาพระธรรมวินัยให้บริสุทธิ์บริบูรณ์ควบคู่กันไปด้วย

นับว่าชาวพุทธมีโชคดี เป็นพุทธโอรสที่ได้รับมรดกอันมหาศาล

ในงานพระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษา อาทิตย์ที่ ๕ ธันวาคม ๒๔๙๗ พระมหาละออ นิรโช ป.๗ จะได้รับพระราชทานสมณศักดิ์พระราชาคณะที่ พระชินวงศเวที เพราะเป็นสัทธิวิหาริกรุ่นสุดท้ายในเสด็จฯเจ้าพระคุณ พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า จึงนำพระนามมาเชิดชูพระเกียรติไว้ด้วย ที่จริงวัดเรา เป็นวัดขนาดเล็ก มีภิกษุสามเณรจำนวนน้อย มีพระราชาคณะอยู่แล้ว ๔ รูป เมื่อพระมหาละออจะได้รับสมณศักดิ์อีก ๑ รูป รวมเป็น ๕ รูป ดูออกจะเฝือ เป็นสี่สะดุดใจแก่ผู้อื่นอยู่บ้าง ต้องชี้แจงว่า วัดเล็กพระเณรน้อยก็จริง แต่ได้เข้าร่วมในฝ่ายบริหารถึง ๒ รูป โดยตำแหน่งผู้ช่วยเจ้าคณะธรรมยุตภาค เจ้าคณะธรรมยุตจังหวัด และสังฆมนตรีช่วยว่าการองค์การสาธารณูปการ ก็จำเป็นที่จะต้องมีผู้ช่วยมากรูปอยู่เอง

ในการรับสมณศักดิ์ ตกลงใช้พระอุโบสถเป็นสถานที่รับรอง ด้วยมีภิกษุสามเณรในวัดทั้งหมดประชุมสวดชยันโต และรับรองผู้มาแสดงมุทิตาจิต ได้สั่งเตรียมจัดสถานที่ เพื่อความเรียบร้อยเป็นระเบียบ ตั้งแต่วันที่ ๔ นึกอะไรได้ที่ควรตระเตรียมก็บอกสั่งไว้ และมอบหมายผู้สมควรให้ดูแลจัดการ แม้เช่นนี้ยังอดบกพร่องในสิ่งเล็กน้อยไม่ได้

เช่น พระชินวงศเวที ควรจะได้พาดสังฆาฏิเข้าในพระอุโบสถ โดยเปลี่ยนจีวรที่ซ้อนไปพับแทนสังฆาฏิเสียตัว ๑ หรือสั่งให้เตรียมสังฆาฏิเดิมมาคอยอยู่หน้าพระอุโบสถ ก็ขาดไป

ควรมีน้ำล้างเท้า ผ้าสำหรับเช็ดเท้า ก่อนเข้าพระอุโบสถ เพราะเท้าเปื้อนมาจากพระที่นั่งในวัง ก็ขาด ไม่ได้เตรียม ไม่มีใครนึกถึง

ดอกไม้สำหรับบูชาพระประธาน ควรเตรียมไว้ใกล้ที่จัดส่งได้ง่าย ก็ไปเตรียมเก็บรวมไว้เสียห่างไกล ถึงคราวจุดธูปเทียน ต้องวิ่งเที่ยวค้นหาดอกไม้

เหล่านี้ แม้เป็นการเล็กน้อย แต่ถ้าได้จัดเตรียมพร้อมไว้ก่อนก็จะเรียบ+ร้อย=เรียบร้อย งามตาขึ้นอีกมาก เหล่านี้ผู้น้อยมักเห็นว่าผู้ใหญ่จู้จี้จุกจิก แต่พอตนเป็นผู้ใหญ่ขึ้นบ้าง จึงจะเห็นคุณประโยชน์

เรื่องเช่นนี้ หัวหน้าต้องอ่านงานได้ตลอดก่อนว่า ขึ้นต้นทำอย่างไร ท่ามกลาง สุดท้าย ทำอย่างไร แล้วมอบหมายหรือทำกำหนดการให้รับทราบทุกหน่วยงาน

ทุกหน่วย ก็ต้องพิจารณาจัดทำหน่วยของตนๆ ให้เรียบร้อยทุกอย่าง ควรเตรียม ควรจัด อะไรที่จะต้องปฏิบัติ ก็เตรียมจัดพร้อมไว้ คอยประสานงานกับหน่วยอื่น สงสัยอย่างไร ต้องรีบไต่ถามแก้ไขเสียก่อนถึงงาน อย่างนี้ เท่ากับทุกหน่วยได้ช่วยคิดค้นความบกพร่องของงานไปด้วย

หัวหน้างาน จะต้องคอยสอบถาม ตรวจตรา ตักเตือน แนะนำ เป็นหูเป็นตาสอดส่องทั่วไป มิใช่คอยแต่จะนั่งสั่งงานโดยไม่ได้เห็นรูปงาน

การเตรียมพร้อมก่อนเริ่มงาน เท่ากับช่วยให้เหน็ดเหนื่อยในขณะปฏิบัติงานน้อยลง และสะดวกในการเก็บงาน ไม่ว่างานอะไร งานเล็กงานใหญ่ก็ตาม ถ้าขาดการเตรียมพร้อมแล้วก็เท่ากับเชิญแขกมาดูความไม่เป็นระเบียบเรียบร้อยของตนนั่นเอง เหนื่อยใจ เหนื่อยกาย แล้วมิหนำซ้ำถูกตำหนิให้กระเทือนใจอีก มิเป็นการเหน็ดเหนื่อยอย่างเสียหายที่สุดหรือ วิสัยทำงาน เมื่อตกลงทำ ต้องไม่กลัวเหนื่อย ถ้ากลัวเหนื่อยก็ไม่ควรทำ เมื่อเตรียมพร้อมเรียบร้อยแล้ว ถึงเหนื่อย ก็อาจหายเหนื่อยด้วยได้รับคำชมเชย ว่าเรียบร้อยเป็นระเบียบ

ทำอย่างไร ต้องทุมเททำกันจริงๆ อย่าทำอย่างเสียไม่ได้ อย่าทำอย่างคอยเอาหน้า อย่าทำอย่างคอยกินแรงผู้อื่น อย่าทำแต่เพียงคอยกิน หรือทำด้วยคำพูด เป็นการทำลายสามัคคี ตัวเองก็จมอยู่ในปลักแห่งการถือตัวอย่างบรมโง่เท่านี้น เหมือนโคถึก เนื้อของมันเจริญจริง แต่สติปัญญาหาเจริญไม่เลย..  



คืนวันอังคารที่ ๗ ธันวาคม ๒๔๙๗ สัตตมวารศพ นายซุ่นใช้ บำรุงตระกูล เจ้าภาพผู้มีอุปการะแก่วัดมานาน อาราธนาพระภิกษุในวัดไปสวดคาถาแปล ซึ่งทางวัดต้องอนุโลมเพื่อรักษาศรัทธา

จึงได้กำชับภิกษุผู้จะไปสวดให้ซักซ้อมเพื่อความเรียบร้อย ตลอดจนอากัปอย่างอื่นๆ ให้มาก เป็นการออกหน้าแก่ผู้ฟังหลายชั้น เพราะเคยทราบว่า มักคร้านต่อการซ้อม ถึงเวลาทำงาน ก็ไปแสดงความบกพร่องอวดเจ้าภาพ น่าขายหน้า ครั้นถูกตำหนิกลับไม่พอใจ ในชุดนี้ไม่ทราบว่าซักซ้อม ๒ ครั้ง  ครั้นถึงเวลาทำงาน วางพัดก็ไม่รักษาระเบียบ (วางทางซ้าย) สวดจบที่ ๓-๔ เริ่มแสดงความบกพร่องให้เห็น คณะผู้สวดจะสำนึกผิดแล้วจำไว้แก้ตัวให้เรียบร้อยในภายหลังหรือไม่ ยังทราบยาก แต่เราผู้เป็นประธานรู้สึกหน้าชา เพราะคนของเราไม่พยายามรักษาเกียรติของตนและของเราด้วย

เคยพร่ำเตือนกันเสมอ ในเรื่องการเตรียมพร้อมเพื่อรักษาระเบียบเรียบร้อย ครั้งนี้ก็เตือน แต่ดูเหมือนคำเตือนไม่ถึงใจคล้ายกับจะนึกว่า เตรียมมากเหนื่อยมาก ไทยทานไม่คุ้มเหนื่อย กล้อมแกล้มถ่วงเวลาไปประเดี๋ยวก็อนิจจาเป็นเสร็จเรื่อง นี่มิกลายเป็นความคิดของนักสวดหากินเข้ามาสิงใจไปหรือ หากได้รับตักเตือนเป็นเชิงตำหนิ กลับไม่พอใจ หาว่ารุนแรงเกินไปบ้าง ระเบียบจัดไปบ้าง กลับจะเข้าตำรา “การกินการอยู่ใครไม่สู้พ่อ การพายการถ่อ พ่อไม่สู้ใคร” หรือ “ทำแต่น้อย หวังผลให้มาก” เสียแล้วกระมัง

จึงจำเป็นต้องนำมาเขียน เป็นการเตรียมพร้อมต่อไว้อีกเพื่อผลภาคหน้า เวลานี้ผู้ถูกพร่ำว่าจะอิดหนาระอาใจเพียงไรก็ตาม ก็หวังผลภาคหน้า คงจะสำนึกได้เป็นแท้ เพียงธุระหน้าที่การงานเป็นเรื่องธรรมเนียมหยาบๆ ยังไม่สามารถทำให้เรียบร้อยงดงามตาน่าสดับตรับฟังได้แล้ว จะป่วยกล่าวไปใย ถึงเรื่องเตรียมพร้อมในด้านคุณธรรมความดีงาม ซึ่งเป็นของละเอียดลึกซึ้งอยู่ภายใน จะได้เตรียมพร้อมเป็นปุพเพกตปุญญตาละหรือ เห็นเหลือหวังอย่างยิ่งเป็นแท้

และในบทคาถาแปล มีแสดงอานิสงส์ของศีลอยู่มาก จึงชี้แจงแก่หมู่เจ้าภาพว่า คำว่า ศีลๆ ที่ฟังสวดเมื่อกี้นี้ ควรเข้าใจว่า ตรงกับคำว่าวัฒนธรรมในสมัยนี้นี่เอง ผู้มีวัฒนธรรมพร้อมในด้านกิริยามารยาท การสังคม การอยู่หลับนอน เป็นต้น มีเจริญมั่นคงแก่ผู้ใด คณะใด หมู่นั้นคณะนั้นก็ชื่อว่า ผู้มีศีล ตามความหมายแล้ว ศีลคือยอดคุณของวัฒนธรรม ส่วนข้อห้าม ๕ ข้อนั้น เป็นการตั้งบังคับไว้ไม่ให้ละเมิดความชั่วอื่นยิ่งขึ้นไปกว่า ๕ ข้อนี้เท่านั้น เพียงข้อห้ามหยาบๆ ง่ายๆ ๕ ข้อเท่านี้ ก็ยังมีผู้สารภาพว่ายังรักษาไม่ได้ครบทั้ง ๕ เสมอไป อย่างนี้ยังจะหวังสวรรค์นิพพานที่ไหนอีกเล่า ขอให้ตั้งใจงดเว้นเพียง ๕ ข้อ ก็ยังไม่สมบูรณ์พร้อมเพียงได้แล้ว อย่าเอื้อมที่สูงทำนองกระต่ายหมายจันทร์เลย ไร้ประโยชน์เป็นแท้

ฉะนั้นการเตรียมพร้อมในหน้าที่การงาน ก็นับเป็นความดีที่ควรอบรมไว้ ย่อมส่งเสริมให้เจริญยิ่งขึ้นในโลกนี้ ฉันใด การเตรียมพร้อมในด้านคุณธรรมความดี เป็นบุญกุศล ก็นับเป็นปุพเพกตปุญญตาส่งเสริมให้เจริญงอกงามไพบูลย์ในธรรมวินัยของพระพุทธเจ้าตลอดกาล ฉันนั้น  



ในการบำเพ็ญกุศลของกรมราชทัณฑ์ ที่กระทรวงมหาดไทย เมื่ออาทิตย์ที่ ๑๒ ธันวาคม ๒๔๙๗ ขณะฉันเพล (อาหารจีน จัดแบ่งเป็นที่รวมมาในถาดไม้ พร้อมอาหารและน้ำจิ้ม เฉพาะรูป) ท่านอธิบดี (พระนิกรบดี) ได้เล่าถึงการปฏิบัติงานทั่วๆ ไปว่า ต้องมีความรู้ความเข้าใจโดยเฉพาะทั้งนั้น เพียงการล้างชาม ก็ต้องมีความเข้าใจว่าล้างอย่างไรจึงสะอาดรวดเร็วเรียบร้อย อาศัยเหตุที่เคยไปพบความบกพร่องของข้าราชการในต่างจังหวัดมามากแห่ง จึงเล่าว่า ในการอบรมข้าราชการซึ่งจะได้รับเลื่อนตำแหน่งเป็นผู้ว่าราชการจังหวัด ท่านจึงนำความบกพร่องตามที่พบมาเล่าให้ผู้รับการอบรมฟัง ต่างนิทานจนหมดเวลาอบรม

เรื่องที่ ๑ ว่า ในการต้อนรับรัฐมนตรี เห็นงานจัดเลี้ยงกาแฟต้อนรับ ด้วยนำกาแฟใส่ขวดขนาดขวดแม่โขงตั้งบนโต๊ะมีแก้วเปล่าวางล้อมไว้ นี่ก็เป็นการไม่เหมาะสมกับฐานะผู้ใหญ่ น่าจะขวนขวายหยิบยืมที่ชุดกาแฟให้เหมาะสม แต่ผู้ว่าราชการจังหวัดนี้ก็ทำได้อย่างไม่รู้สึกตะขิดตะขวงใจเลย

เรื่องที่ ๒ ในการเปิดป้ายโรงไฟฟ้าจังหวัด ซึ่งนายกเทศมนตรี เตรียมให้ท่านรัฐมนตรีกดปุ่มไฟฟ้าเปิดแพรคลุมป้าย ครั้นถึงใกล้เวลา เครื่องไฟฟ้าเสียใช้ไม่ได้ จำเป็นต้องให้คนคอยรูดผ้าแพร พร้อมกับท่านรัฐมนตรีกดปุ่มไฟฟ้า แต่ด้วยไม่ซักซ้อมให้เป็นที่เข้าใจก่อน เมื่อท่านรัฐมนตรีกล่าวตอบ พอลงท้ายถึงตอนว่าบัดนี้ได้อุดมฤกษ์แล้ว ข้าพเจ้าจะทำพิธีเปิดนามโรงไฟฟ้า เพียงนี้เท่านั้น พวกคนที่สั่งไว้ให้รูดผ้าแพรคลุมป้าย ก็รูดผ้าเปิดเสียเรียบร้อยแล้ว ครั้นท่านรัฐมนตรีกล่าวจบ เตรียมจะกดปุ่มไฟฟ้า เหลียวดูป้าย อ้าว! เปิดเสียเมื่อไหร่.

เรื่องที่ ๓ ในลักษณะพิธีเปิดป้ายสถานที่ เช่นเรื่องที่ ๒ แต่รายนี้ใช้ลูกโป่งให้ฉุดผ้าเปิดลอยไป ใช้แถบแพรกว้างใหญ่เป็นเชือกดึง เมื่อถึงพิธีอ่านรายงาน รัฐมนตรีกล่าวตอบ ได้อุดมฤกษ์ดึงแถบแพรเปิดป้ายแล้ว แทนที่ลูกโป่งจะพาผ้าลอยขึ้นไปบนอากาศ กลับลอยลงมาป้วนเปี้ยนอยู่แถวเชิงบันไดนั่นเอง นี้ก็เพราะไม่ทดลองตรวจตรา ลูกโป่งอัดมานานกำลังก็ลดลง แถมยังมีแถบแพรกว้างใหญ่ถ่วงอยู่อีก จึงลอยหยามน้ำหน้าอยู่เพียงบันไดเท่านั้น

เรื่องที่ ๔ มีพิธีสงฆ์ในกาลมงคลครั้งหนึ่ง เมื่อพระสวดถวายพรพระ (คือพาหุํ) ท่านอธิบดีก็เตือนให้เตรียมสำรับมาแต่ก็ยังไม่มีการยกสำรับ พระสวดจบเวลา ๑๑.๐๐ น. ต้องรอไปอีกราว ๓๐ นาที สำรับจึงได้ยกมาถวายพระ พอพระจะเริ่มฉัน เปิดฝาชามข้าว! ตายจริง ข้าวไม่มี ท่านรัฐมนตรีต้องพูดแก้เก้อ อาราธนาให้ฉับกับไปพลางก่อน ว่าสมัยนี้เขานิยมทานกับมากกว่าข้าว รอไปอีกจนเกือบเที่ยงจึงได้ข้าวมา ตกลงพระคงฉันข้าวได้เพียงรูปละไม่กี่คำ เหตุทั้งนี้ สืบได้ความว่า ผู้ว่าราชการจังหวัดมอบให้ศึกษาๆ มอบให้ครูโรงเรียนๆ มอบให้ภารโรงเป็นทอดกันลงไป ไม่มีใครลงมือตรวจตราด้วยตนเอง ได้แต่สั่งไปเท่านั้น

ท่านอธิบดียังเล่าต่อไปว่า สมัยเมื่อท่านยังรับราชการเป็นชั้นอำเภอ ผู้ใหญ่จะสั่งอะไรท่านมักสอนมักแนะนำให้สิ่งที่ควรไปด้วย หรือจะย้ายข้าราชการไปประจำอยู่ที่ไหน ผู้ใหญ่ก็กำชับไปเสร็จทีเดียวว่า ถ้าไปทำให้ผู้ใหญ่ในจังหวัดนั้นไม่พอใจแล้ว อย่าหวังได้เลื่อนตำแหน่งเลย จึงเป็นเหตุให้รู้ตัวว่า จะเร่งให้สูงขึ้นดี หรือจะย่ำอยู่ที่เดิม เช่นนี้ข้าราชการจึงสามารถปฏิบัติราชการได้ผลเป็นที่พอใจ

เราได้ฟังแล้วพอใจมาก เพราะถูกกับอัธยาศัยของเรา ที่ได้ปลุกปล้ำเคี่ยวเข็ญผู้อยู่ในปกครองซ้ำซากมาแล้วเสมอ เรื่องการจะเป็นนายเขา ต้องหัดเป็นบ่าวเสียก่อน หรือการเตรียมพร้อมไว้เสมอ เป็นความเจริญของชีวิต ที่นำมาบันทึกไว้ ก็เพื่อแสดงให้ปรากฏว่า การงานทุกอย่าง ไม่เลือกว่าฝ่ายโลกหรือฝ่ายธรรมย่อมมีหลักการเป็นอย่างเดียว คือการเตรียมพร้อม เพื่อให้งานสำเร็จไปด้วยความเรียบร้อย สมเกียรติ ถ้าไม่รู้ก็ต้องหาทางไต่ถาม จะรับรองท่านผู้ใหญ่ ก็ต้องทราบอัธยาศัยผู้ใหญ่เสียก่อน เช่นเวลาเช้าท่านชอบทานอะไร ไม่ชอบอะไร ทั้งนี้เพื่อปฏิบัติให้สบอัธยาศัยเป็นต้น ข้อสำคัญ ตนเองโง่เขลา ยังทะนงว่าฉลาด ครั้นปฏิบัติงานพลั้งพลาด ได้รับการติเตียน กลับโพทนาว่าผู้ใหญ่อคติ อย่างนี้แหละ ควรเรียกว่า “บรมมหาพาล” เทียวแล  



ตอนปลายเดือนกุมภาพันธ์ ๒๔๙๘ อากาศแปรปรวนกลับหนาวเย็นอยู่ ๓-๔ วัน  บางเสียงว่าเพราะประหารชีวิตนักโทษคราวเดียว ๓ คน อากาศจึงหนาวเย็น, บางเสียงก็ว่า อากาศหนาวเย็นต้อนรับพวกฝรั่งจะเข้ามาประชุมในพระนคร  ในระหว่างนั้น พระภิกษุ พระลิปิกกรณ์โกศล มาหาด้วยกิจธุระบางประการ แล้วปรารภว่า ปรอทลดลงอีก ๒-๓ ดีกรี จึงทำให้หนาวเย็นมาก จึงตอบไปตามแนวความคิดในทันทีนั้นว่า “ช่างเถอะ เรื่องดินฟ้าอากาศก็มีแปรปรวนเปลี่ยนแปลงเช่นนี้อยู่เสมอ จะเอาแน่นอนคงที่อยู่ไม่ได้ อย่าไปสนใจนัก ปรอทสำหรับวัดอากาศให้ทราบหนาวร้อนมีอยู่ ก็พออาศัยเทียบเคียงดูลักษณะของอากาศได้บ้าง แต่สู้สร้างปรอทไว้สำหรับวัดอารมณ์ของเราเองไม่ได้ คือหมั่นมีสติคอยพิจารณาดูจิตใจของเราเองอยู่เสมอ อารมณ์โกรธมากระทบ ทำให้ใจฉุนเฉียว นี่ก็เหมือนความร้อนสูง อบอ้าว อารมณ์โลภมากระทบ ทำให้กระสับกระส่ายดิ้นรนเที่ยวแสวงหา ก็เหมือนความร้อนลดต่ำใกล้ศูนย์. อารมณ์หลงมากระทบ ทำให้งมงายขาดใคร่ครวญ หลงเป็นจริงเป็นจังไป ก็เหมือนความร้อนลดลงใต้ศูนย์ดีกรี เมื่อรู้ลักษณะอารมณ์ของตัวได้เช่นนี้ พยายามประคับประคองอย่าให้สูงเกินไป หรือลดลงต่ำจนหลงงมงายขาดสติปัญญา ปล่อยตามอารมณ์แล้วแต่จะนำไป คอยพยายามควบคุมเหนี่ยวรั้ง ให้อยู่ในระดับอบอุ่นด้วยคุณธรรม สร้างปรอทไว้วัดอารมณ์ของเราเช่นนี้ เป็นคุณประโยชน์แก่เราเอง ดีกว่าปรอทวัดอากาศมากมาย”

คุณพระรับว่า “จริงครับ”  

ปัญหาที่เล่าค้างไว้ ว่าเมื่อการลูบคลำได้บังเกิดอารมณ์ถึงขั้นสุดท้ายจะทำอย่างไร ปัญหานี้อยู่ที่ตัวสาว หากอารมณ์นั้นตรงกันถึงขีดสุด สาวเจ้าก็จะเปิดหน้าต่างซึ่งอยู่เหนือ "ช่องล้วงสาว" นั้นให้ไอ้หนุ่มปีนขึ้นไปหาเท่านั้นก็สิ้นเรื่องราว แต่มิได้หมายความว่าจะให้ไอ้หนุ่มได้กินไข่แดงฟรีๆ  เมื่อนาทีอันสุดยอดนั้นผ่านไปแล้วสาวก็จะเรียกพ่อเฒ่าแม่เฒ่าให้ลุกขึ้นมาดูหน้าลูกเขยแมวขโมยคนนั้นทันที

เมื่อมาถึงขั้นนี้ ประเพณี "ล้วงสาว" ก็ได้คลายไปอีกเปราะหนึ่งโดยกลายเป็นประเพณีของการได้ผัวได้เมียในแบบฉบับที่เขาเรียกกันว่าประเพณี "ซู"  ความพิสดารของประเพณีนี้ก็มีแยกแตกแขนงออกไปอีก เพราะมันคาบเกี่ยวกับประเพณีแรก   นั้นคือเมื่อเกิดการ "ซู" กันขึ้นซึ่งหมายถึงการลักลอบได้เสียกันเอง ถ้าหากว่าสาวเจ้าไม่ร้องเรียกพ่อแม่ให้รู้ว่าตนถูกไอ้หนุ่มกินไข่แดง หรือเผลอไปโดยกะว่าจะร้องเรียกแม่พ่อในตอนใกล้จะสว่าง ไอ้หนุ่มมันแว๊บหายตัวโดดหน้าต่างไปก็เป็นอันว่าชวด โดนกินไข่แดงฟรีไป แต่ถ้าสาวเจ้าไม่เผลอ หรือไม่ประมาทร้องเรียกพ่อเฒ่าแม่เฒ่าให้รู้เสียแล้วก็เป็นอันว่าเจ้าหนุ่มนั้นจะต้องเสียผี ตบแต่งตามประเพณี ถ้าหากไอ้หนุ่มไม่ยอมแต่งก็จะต้องเสียค่าสินไหมตามคำเรียกร้องของฝ่ายหญิง และไอ้หนุ่มคนนั้นก็อย่าได้มาแหย็มอีกต่อไปตลอดชาตินี้

ความยอกย้อนของประเพณี "ซู" ที่คาบเกี่ยวกับประเพณีล้วงสาวยังมีปลีกย่อยพิสดารออกไปอีกคือ หากไอ้หนุ่มยินยอมตบแต่งตามประเพณี ซู และอยู่กินกับสาวถึง ๓ วัน ต่อไปหมอจะโดดตุ๊บลงเรือนหายป๋อมไปเลยเป็นแรมเดือนยังไงก็แล้วแต่ หากหมอกลับมาสาวคนนั้นก็ยังเป็นสิทธิของหมออยู่ แต่หากหมอนั่นอยู่กับสาวเพียงคืนเดียว แล้วหายป๋อมไม่มาบ้านสาวอีกเลยเป็นระยะเวลาเลยสามวันขึ้น ถือว่าสาวคนนั้นอิสระไม่มีพันธะใดๆ ต่อกันอีก ไม่ว่าจะอ้างเหตุผลกลใดก็ตาม ฟังดูให้ดีครับสามคืนกับคืนเดียวมีผลแตกต่างกันมหาศาลอย่างนี้  นี่แหละครับประเพณีอันพิสดารที่ให้ความอิสระในเรื่องความรักและกามารมณ์ โดยวางอยู่บนมาตรฐานของศีลธรรมอันดีงาม

ย้อนกล่าวถึงน้ำใจอันกว้างขวางของหนุ่มเจ้าถิ่นต่ออาคันตุกะ หากอาคันตุกะผู้นั้นอยู่ในหมู่บ้านนั้นนานเหมือนผู้เขียน การคบหาสมาคมเป็นบันไดแรกที่จะไต่เต้าเข้าไปถึงประเพณีของเขา หากการคบหาสมาคมเป็นบันไดแรกที่จะไต่เต้าเข้าไปถึงประเพณีของเขา หากการคบหานั้นเป็นที่ถูกอกถูกใจรักใคร่ซึ่งกันและกัน และลงได้ถึงขั้นผูกแขนเป็น "เสี่ยวเหยเพยแพง" กันแล้วก็ยิ่งง่ายเข้า เพื่อนรักซึ่งเป็นเจ้าของถิ่นหากหมอบังเอิญเป็นคนเจ้าชู้มีโค๊ตลับหลายอันกับสาวๆ หมอก็จะแบ่งปันโค๊ตอันนั้นให้ ซึ่งไม่ผิดอะไรกับ "บัตรปันส่วน" หรือหากหมอไม่เจ้าชู้หมอก็จะไปขอจากเพื่อนๆ ที่เจ้าชู้มาเป็นการต้อนรับหรือรับรองแขกเมืองให้เรา ๑ อัน แล้วก็พาเราไปชี้ตัวสาวเจ้าของโค๊ต หรือนำไปแนะนำให้รู้จักกันโดยไม่ให้เกิดพิรุธว่าไอ้หนุ่มต่างถิ่นมันมีใบเบิกทางที่จะย่องมาล้วงตับสาวละ

ตานี้ก็เป็นบทบาทของเราเองที่จะขึ้นไป "แอ่ว" ดังได้กล่าวข้างต้นเป็นการกรุยทางแล้วก็ลองขอสิ่งแลกเปลี่ยน (โค๊ต) หากสาวไม่ให้ก็ บ่เป็นหยังดอก เพราะเรามีอยู่แล้ว กะว่าได้เวลาสาวควรจะหลับนอนแล้วเราก็ลาลงเรือนมาเสีย แล้วก็ย้อนกลับไปเคาะสัญญาณลับที่ช่องล้วงสาว

ในขณะที่ "แอ่ว" สายตาเราก็โลมเลียมหน้าตาส่วนสัดของสาวเจ้าไว้แล้ว (สัปดนวันละนิดจิตแจ่มใส) อดใจไว้อีกสักนิดก็จะได้พิสูจน์ด้วยประสาทสัมผัสอยู่แล้วน่า อะไรทำนองนั้น ปากก็คุยไปตาก็โลมเลียมไป

สาวๆ ในหมู่บ้านที่มีประเพณีอันนี้ ถ้าดูเพียงฉาบฉวยจะเหมือนคนใจง่าย แต่ที่จริงแล้วสาวๆ เหล่านั้นได้ถูกฝึกปรือให้มีความคิดเห็น มีความพอใจ โดยตนของตนเอง โดยเฉพาะเหตุผลของเจ้าหล่อนเหล่านั้น ไม่มีใครจะกล้ายื่นมือเข้าไปสอดแทรก ทั้งนี้ก็เพราะหมู่บ้านได้ตราประเพณีเสรีภาพ อิสรภาพ  ทั้งกายและใจไว้แก่พวกหล่อนอย่างนั้นนี่...  ดังนั้น จึงไม่แปลกที่เจ้าหล่อนจะอ่อนไหวไปกับคำโลมเลียมของหนุ่มและไม่หนุ่ม หากอารมณ์ของพวกหล่อนเกิดพ้องพานกันขึ้น

สาวที่หมู่บ้าน 'ห้วยกระเดียน' ไม่เห็นเป็นของแปลกหรือเป็นที่เสียหายอะไร ในเมื่อเจ้าหล่อนจะให้ "โค๊ต" ไปกับหนุ่มหลายๆ คน ในเมื่อหนุ่มๆ เหล่านั้นยังรักเผื่อเลือกได้ทำไมพวกเจ้าหล่อนจะทำบ้างไม่ได้ ฉันท์ใดก็ฉันท์นั้น

ผู้เขียนผวาร่างไปที่ "ช่องล้วงสาว" เคาะป๊อกๆ ตามโค๊ตที่ได้รับมา ๒ ที  ภายในห้องของสาวยังเงียบกริบอยู่ อีกอึดใจหนึ่งก็เคาะป๊อกๆ อีกสองที คราวนี้ได้ยินเสียงฟากไม้ไผ่ที่รองรับร่างของหล่อนดังกรอบแกรบ  แสดงว่าเจ้าหล่อนรู้แล้วว่าเป็นสัญญาณหรือโค๊ตของใคร  พออีกป๊อกๆ หนสุดท้าย สลักที่ปิดบนช่องล้วงก็ดังแกร๊กแต่หล่อนไม่เปิดเอง ผู้เขียนลองเอานิ้วมือดันเบาๆ มันก็เปิดออก แล้วผู้เขียนก็เสือกลำแขนเข้าไปจนสุดช่วงไหล่ เอามือควานคว้าหาตัวสาวเจ้า ปรากฏว่าควานพบแต่อากาศอันว่างเปล่าท่ามกลางเสียงหัวเราะคิกคักชอบใจของเจ้าหล่อน  ควานจนแขนล้าก็ไม่พบเจ้าของห้อง จึงเลยทอดแขนลงด้วยความอ่อนใจ ตอนนี้เองที่สาวเจ้าตะครุบมือของผู้เขียนปั๊บ  หล่อนเอามือหนึ่งกดแขนไว้ให้อยู่นิ่งๆ กับที่ อีกมือหนึ่งของหล่อนก็คลำหา "โค๊ต" ที่นิ้วมือผู้เขียนได้ "โค๊ต" เป็นแหวนถักด้วยหวายสวมไว้ที่นิ้วกลาง หล่อนคลำดูที่แหวนนั้นจนมั่นใจแล้วจึงหยิกมั๊บลงบนหลังมือ แล้วร่างของหล่อนก็ขยับมาจนชิด "ช่องล้วงสาว" ตัดพ้อต่อว่า ว่าทำไมมาถึงดึกนัก เค้าง่วงนอนแล้วไม่ใช่เหรอ  วันหลังมาใหม่ดีกว่า ฯลฯ อะไรทำนองนี้เป็นเชิงเง้างอน ผู้เขียนก็โอ้โลมด้วยคำหวานเบาๆ เพื่อคล้อยตามอารมณ์งอนของเจ้าหล่อน

ตอนที่หล่อนขยับตัวเข้ามาชิด "ช่องล้วงสาว" นั้น แขนของผู้เขียนเป็นอิสระแล้ว ผู้เขียนได้ยกมันขึ้นลูบไล้ตามหลังไหล่และลำแขนของเจ้าหล่อนอย่างแผ่วเบาละมุนละไม ไม่ปรากฏว่าสาวเจ้าขัดขืนแต่ประการใด  แต่พอผู้เขียนทำท่าจะเลยเส้นขนานไปตามสัญชาตญาณของเพศผู้ สาวเจ้ากลับปัดป้องอย่างเหนียวแน่น ผู้เขียนจึงต้องใช้ลิ้นลมเข้าโลมเล้าอีกแรงหนึ่ง สาวเจ้าจึงทอดตัวลงนอนเหยียดอยู่ข้างๆ "ช่องล้วงสาว"

ปล่อยให้ผู้เขียนลูบไล้ไปตามสบาย ท่านลองหลับตานึกภาพเอาเองเถอะว่าการที่ผู้ชายอย่างเราท่าน มีโอกาสได้ลูบไล้ร่างของหญิงสาวด้วยความเต็มใจของเจ้าหล่อน เพียงมีแขนและมือข้างเดียวนั้น มันจะทารุณจิตใจสักเพียงไหน?  ผู้เขียนชักกระตุกดิ้นงอแดยันอยู่เพียงฝ่ายเดียว  สาวเจ้ากลับนอนหัวเราะคิ๊กๆ เหมือนจะยั่วให้ทลายฝาห้องเข้าไปพิชิตเสียสิ้นดี แต่ก็ทำไม่ได้ จนแล้วจนรอดมันก็ไอ้แค่นั้น วอนเสียงสั่นเสียงเครือให้สาวเปิดหน้าต่าง สาวก็เงียบเฉย แม้ว่าบางครั้งร่างของหล่อนจะบิดเบี้ยวไปมา แต่เสียงกระซิบที่ดังโต้ตอบออกมาก็มีอยู่เพียงประโยคเดียวซ้ำซากอยู่อย่างนั้นว่า...ไม่ได้ ไม่ได้ ..ผิดผี...ผิดผี...!!  ไม่มีอะไรดีกว่ากระซิบกระซาบนัดหมายหล่อนอีกในคืนวันรุ่งขึ้น, นัดเวลา, นัดแนะโค๊ตใหม่ที่จะใช้ในวันรุ่งขึ้น ซักซ้อมกันจนเป็นที่ขึ้นใจ  ผู้เขียนก็ลาสาวกลับไปนอนที่พักด้วยอาการอันโผเผเบาเนื้อเบาตัวพอประมาณ...เฮ่อ...เหนื่อย...

คืนวันรุ่งขึ้น เมื่อถึงเวลานัดผู้เขียนก็ตรงไปเลย โดยไม่ต้องขึ้นไปแอ่วอย่างเมื่อวานนี้ เมื่อได้โค๊ตที่ได้นัดหมายกันไว้ถูกต้องแล้ว “ช่องล้วงสาว” ก็เปิดออกมาดังแกร๊ก แต่คราวนี้สาวเจ้าเป็นคนเปิดเอง

มีการตรวจสอบเครื่องหมายที่นิ้วมืออีกเช่นเคย แต่คราวนี้สาวเจ้ายอมทอดตัวให้ลูบไล้เร็วกว่าคืนที่แล้ว กระบิดกระบวนต่างๆ ก็ไม่มี เสียงพูดคุยจากเจ้าหล่อนก็ชักจะหายไป มีแต่เสียงลมหายใจฟืดฟาดดังลอดฝาออกมาแทน  ผู้เขียนได้รับทราบเคล็ดลับมาจากไอ้หนุ่มเจ้าของโค๊ตแล้วว่าจักต้องดำเนินการอย่างไรกับสาวนางผู้นี้  หลักใหญ่หรือเคล็ดที่ว่านี้ก็ไม่มีอะไรนอกจากไอ้หนุ่มผู้ใจกว้างมันสอนไว้ว่า ให้ใจเย็น, ข่มอารมณ์,  ดำเนินการอย่างละมุนละไม,  อย่าตะกรุมตะกราม  หากดำเนินการอย่างนี้ได้แล้วโดยไม่ด่วนวิ่งล่วงหน้าหล่อนไปถึงหลักชัยก่อนแล้ว ไม่นานนักดอกสาวเจ้าก็จะลุกพรวดพราดขึ้นมาเปิดหน้าต่างรับอย่างแน่นอน นั่นแหละคือชัยชนะของคำว่า ‘อดเปรี้ยวไว้กินหวาน’

และมันก็เป็นอย่างนั้นจริงๆ เวลาผ่านไปไม่ถึง ๓๐ นาที เสียงครางของสาวกลายเป็นเสียงสะอื้นถี่ๆ อยู่พักหนึ่ง หน้าต่างเหนือ ‘ช่องล้วงสาว’ ก็เปิดผลั๊วะออกมา ก็ไม่มีปัญหาอะไรต่อไปอีกแล้วใช่ไหม? ครับ!

ความจริงประเพณีการล้วงสาว มันสิ้นสุดสมบูรณ์แบบตั้งแต่คืนแรกโน่นแล้วขอยืนยันอีกครั้งว่า ประเพณีการล้วงสาวมีเพียงแค่นั้นจริงๆ ผู้เขียนยอมรับว่าไอ้เพียงแค่นั้นของประเพณีนี้ ทำให้อารมณ์หนุ่มของผู้เขียนผ่อนคลาย หรือที่เรียกว่า “แก้ขัด” ไปได้อย่างสบายมาก แต่ก็อย่างว่าคำว่าพอของโลกมนุษย์มีซะเมื่อไหร่ ได้เท่านี้แล้วก็อยากจะได้ให้มันมากไปยิ่งกว่านั้น เป็นสันดานของมนุษย์

ส่วนเหตุเกิดในคืนที่สองนั้น มันได้กลายเป็นประเพณี “ซู” ดังที่กล่าวมาแล้วในตอนต้นๆ ไปเสียแล้ว ไม่ใช่ประเพณีล้วงสาว

ผู้เขียนอาจเป็นคนโชคดีในการคบมิตร ไอ้หนุ่มเพื่อนเกลอผู้เสียสละหมอยังอุตส่าห์แนะทีเด็ดเกี่ยวกับทางหนีทีไล่ไว้เสร็จ เมื่อก้าวล้ำเข้าไปถึงขั้น “ซู” แล้วจะแก้ไขอย่างไร ไอ้เพื่อนรักมันบอกให้ผู้เขียนต่อยให้หนัก อย่าให้คู่ต่อสู้โงหัวขึ้นมาได้ ยิ่งใกล้จะสว่างเท่าไหร่ มีหมัดน็อคเท่าไหร่ น็อคให้สลบเหมือดไปเลย อย่าได้ปรานี  

ดังนั้น พอไก่ขันครั้งที่ ๓ ผู้เขียนก็กล่อมสาวน้อยบ้านห้วยกะเดียนเสียสลบไสลไปเลย แล้วผู้เขียนก็ปาฏิหาริย์ตุ๊บลงทางหน้าต่าง หายลับไปกับความสลัวๆ ของเวลารุ่งอรุณ  หวานไปรายหนึ่งละ

สามอาทิตย์ที่อยู่ ณ หมู่บ้านวิมานทิพย์แห่งนั้น ผู้เขียนได้ล้วงสาวโดยการเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ของบรรดาเสี่ยวๆ รุ่นราวคราวเดียวกันไม่เว้นแต่ละคืน และแทบทุกคืนมักจะถึงขั้น “ซู” ทั้งนั้น ทั้งนี้เพราะได้ลับเคล็ดหรือทริกจากเพื่อนๆ นั่นเอง  

เพียงอาทิตย์ที่ ๓ ผู้เขียนก็เดินโต๋เต๋ จำต้องอำลาหมู่บ้านพิสวาสแห่งนั้นกลับมาด้วยความอาลัย

จากวันนี้ไปจนถึงวันหน้า ประเพณีอันนี้ก็คงจักได้เป็นเพียงอดีตที่ฝังใจของผู้ได้ผ่านพบประสบมาเท่านั้น โลกได้วิวัฒนาการก้าวไกลไปจนมนุษย์ถึงโลกพระจันทร์แล้ว ประเพณีดังกล่าวนี้ก็คงสูญหายไปทีละนิดๆ จนกระทั่งมลายไปตามความเจริญของโลกยุคใหม่  ประเพณีอันพิสดารนี้วางมาตรการอยู่ได้ด้วยจิตใจของคนในสมัยนั้นบริสุทธิ์ผุดผ่องเสียจริงๆ ถึงแม้ว่ามันจะถูกประคับประคองมาจนถึงปัจจุบันนี้ มันก็คงจะดำเนินไปบนหลักการดังกล่าวนั้นไม่ได้ เพราะคนในยุคนี้ได้เปลี่ยนแปลงจิตใจ ไปจนไม่มีสิ่งใดที่จะกระชากฉุดหยุดรั้งไว้ได้เสียแล้ว...น่าเสียดาย...[/size]

เครื่องปรุง
- น่องไก่ติดสะโพก ½ กิโลกรัม
- พริกไทยดำ ¼ ช้อนชา
- กระเทียมไทย 4-5 กลีบ
- ตะไคร้  1 ต้น
- เกลือป่น 1 ช้อนชา
- แป้งทอดกรอบ 2 ช้อนโต๊ะ

วิธีทำ
1.ล้างตะไคร้ให้สะอาด หั่นเป็นท่อนตามขวาง ยาวประมาณ 2 ซม. ใช้สากหรือมีดหนักๆ ทุบให้แตก ยีให้กระจาย แล้วนำไปตากแดด พอหมาดๆ หรือเกือบแห้ง
2.ล้างไก่ให้สะอาด แล่เนื้อด้านละ 2-3 บั้ง (เนื้อไก่สุกยาก และเพื่อให้เครื่องหมักซึมเข้าเนื้อ)  
3.โขลกพริกไทยดำ กระเทียม ตะไคร้หั่นละเอียด และเกลือป่น
4.นำเครื่องที่โขลกไปหมักกับเนื้อไก่แช่ไว้ในตู้เย็นอย่างน้อย 1 ชั่วโมง หรือข้ามคืน
5.โรยแป้งทอดกรอบที่ชามหมักไก่ คลุกให้ทั่ว นำไปทอดด้วยไฟปานกลางจนสุกเหลือง

      พระฉัพพัคคีย์ทราบว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงอนุญาตผ้าอาบน้ำฝนแล้ว จึงแสวงหาจีวร คือผ้าอาบน้ำฝนเสียก่อนบ้าง ทำแล้วนุ่งเสียก่อนบ้าง ครั้นผ้าอาบน้ำฝนเก่าแล้วก็เปลือยกายอาบน้ำฝน
       ภิกษุทั้งหลายเพ่งโทษติเตียน แล้วกราบทูล... ทรงมีพระบัญญัติว่า "ภิกษุรู้ว่าฤดูร้อนยังเหลืออีก ๑ เดือน พึงแสวงหาจีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝน รู้ว่าฤดูร้อนยังเหลืออีกกึ่งเดือน พึงทำนุ่งได้ ถ้าเธอรู้ว่าฤดูร้อนเหลือล้ำกว่า ๑ เดือน แสวงหาจีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝน รู้ว่าฤดูร้อนเหลือล้ำกว่ากึ่งเดือน ทำนุ่ง เป็นนิสสัคคิยปาจิตตีย์"

อรรถาธิบาย
       -คำว่า ภิกษุรู้ว่า ฤดูร้อนยังเหลืออีก ๑ เดือน พึงแสวงหาจีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝนได้ อธิบายว่า ภิกษุพึงเข้าไปหาชาวบ้านที่เคยถวายจีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝนมาก่อน แล้วกล่าวอย่างนี้ว่า "ถึงกาลแห่งผ้าอาบน้ำฝนแล้ว ถึงสมัยแห่งผ้าอาบน้ำฝนแล้ว แม้ชาวบ้านเหล่าอื่นก็ถวายจีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝน" ดังนี้ แต่อย่าพูดว่า จงให้จีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝนแก่อาตมา จงหาจีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝนมาให้อาตมา จงแลกเปลี่ยน จงจ่ายจีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝนมาให้อาตมา ดังนี้เป็นต้น
       -เมื่อฤดูร้อนยังเหลืออยู่กึ่งเดือน พึงทำนุ่งได้ เมื่อฤดูร้อนยังเหลือเกินกว่า ๑ เดือน แสวงหาจีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝน ทำนุ่ง เป็นนิสสัคคีย์ คือ เป็นของจำต้องเสียสละแก่สงฆ์ คณะ หรือบุคคล

วิธีเสียสละแก่สงฆ์
       ภิกษุรูปนั้นพึงเข้าไปหาสงฆ์... กล่าวอย่างนี้ว่า "ท่านเจ้าข้า จีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝนผืนนี้ของข้าพเจ้า แสวงหาได้มาในฤดูร้อนซึ่งยังเหลือเกินกว่า ๑ เดือน ทำนุ่งในฤดูร้อนซึ่งยังเหลืออยู่เกินกว่ากึ่งเดือน เป็นของจำจะสละ ข้าพเจ้าสละจีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝนผืนนี้แก่สงฆ์"
       ครั้นสละแล้วพึงแสดงอาบัติ ภิกษุผู้ฉลาดผู้สามารถพึงรับอาบัติ แล้วพึงคืนให้ด้วยญัตติกรรมวาจาว่าดังนี้ "ท่านเจ้าข้า ขอสงฆ์จงฟังข้าพเจ้า จีวร คือผ้าอาบน้ำฝนผืนนี้ของภิกษุ มีชื่อว่า เป็นของจำจะสละ เธอสละแล้วแก่งสงฆ์ ถ้าความพร้อมพรั่งของสงฆ์ถึงที่แล้ว สงฆ์พึงให้จีวร คือผ้าอาบน้ำฝนผืนนี้ แก่ภิกษุมีชื่อนี้

วิธีเสียสละแก่คณะ
       ภิกษุรูปนั้นพึงเข้าไปหาภิกษุหลายรูป..."ท่านเจ้าข้า จีวร คือผ้าอาบน้ำฝน... ข้าพเจ้าสละจีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝนผืนนี้แก่ท่านทั้งหลาย"
       ครั้นแล้วพึงแสดงอาบัติ ภิกษุผู้ฉลาดผู้สามารถพึงรับอาบัติ แล้วพึงคืนให้ด้วยญัตติกรรมวาจาว่า "ท่านทั้งหลาย ขอจงฟังข้าพเจ้า... ถ้าความพร้อมพรั่งของท่านถึงที่แล้ว ท่านทั้งหลายพึงให้จีวร คือผ้าอาบน้ำฝนผืนนี้ แก่ภิกษุมีชื่อนี้"

วิธีเสียสละแก่บุคคล
ภิกษุรูปนั้นพึงเข้าไปหาภิกษุรูปหนึ่ง... "ท่าน จีวรคือผ้าอาบน้ำฝน... ข้าพเจ้าสละจีวร คือผ้าอาบน้ำฝนผืนนี้แก่ท่าน" ครั้นแล้วพึงแสดงอาบัติ ภิกษุผู้รับเสียสละพึงรับอาบัติ แล้วพึงคืนจีวรให้ด้วยคำว่า "ข้าพเจ้าให้จีวร คือผ้าอาบน้ำฝนผืนนี้แก่ท่าน" ดังนี้

อาบัติ
       ๑.ฤดูร้อนยังเหลือเกินกว่า ๑ เดือน ภิกษุรู้ว่าเกิน แสวงหาจีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝน เป็นนิสสัคคีย์ ต้องปาจิตตีย์
       ๒.ฤดูร้อนยังเหลือเกินกว่า ๑ เดือน ภิกษุสงสัย... เป็นนิสสัคคีย์ ต้องปาจิตตีย์
       ๓.ฤดูร้อนยังเหลือเกินว่า ๑ เดือน ภิกษุคิดว่ายังไม่ถึง...เป็นนิสสัคคีย์ ต้องปาจิตตีย์
       ๔.ฤดูร้อนยังเหลือเกินกว่ากึ่งเดือน ภิกษุรู้ว่าเกิน ทำนุ่ง เป็นนิสสัคคีย์ ต้องปาจิตตีย์
       ๕.ฤดูร้อนยังเหลือเกินกว่ากึ่งเดือน ภิกษุสงสัย ทำนุ่ง เป็นนิสสัคคีย์ ต้องปาจิตตีย์
       ๖.ฤดูร้อนยังเหลือเกินกว่ากึ่งเดือน ภิกษุคิดว่ายังไม่ถึง ทำนุ่ง เป็นนิสสัคคีย์ ต้องปาจิตตีย์
       ๗.เมื่อผ้าอาบน้ำฝนมี ภิกษุเปลือยกายอาบน้ำฝน ต้องทุกกฏ
       ๘.ฤดูร้อนยังเหลือไม่ถึง ๑ เดือน ภิกษุคิดว่าเกิน แสวงหา ต้องทุกกฏ
       ๙.ฤดูร้อนยังเหลือไม่ถึง ๑ เดือน ภิกษุสงสัย... ต้องทุกกฏ
       ๑๐.ฤดูร้อนยังเหลือไม่ถึง ๑ เดือน ภิกษุรู้ว่ายังไม่ถึง... ไม่ต้องอาบัติ
       ๑๑.ฤดูร้อนยังเหลือไม่ถึงกึ่งเดือน ภิกษุคิดว่าเกิน... ต้องทุกกฏ
       ๑๒.ฤดูร้อนยังเหลือไม่ถึงกึ่งเดือน ภิกษุสงสัย... ต้องทุกกฏ
       ๑๓.ฤดูร้อนยังเหลือไม่ถึงกึ่งเดือน ภิกษุรู้ว่ายังไม่ถึงกึ่งเดือน ไม่ต้องอาบัติ

อนาบัติ
       ภิกษุรู้ว่าฤดูร้อนยังเหลืออีกกึ่งเดือน แสวงหา, ภิกษุรู้ว่าฤดูร้อนยังเหลืออีกกึ่งเดือน ทำนุ่ง ๑  ภิกษุรู้ว่าฤดูร้อนยังเหลือไม่ถึงกึ่งเดือน แสวงหา ๑  ภิกษุรู้ว่าฤดูร้อนยังเหลือไม่ถึงกึ่งเดือน ทำนุ่ง ๑ เมื่อผ้าอาบน้ำฝน ภิกษุแสวงหาได้แล้ว ฝนแล้ง  เมื่อผ้าอาบน้ำฝน ภิกษุทำนุ่งแล้ว เมื่อฝนแล้ง ซักเก็บไว้ ๑  ภิกษุนุ่งในสมัย ๑  ภิกษุมีจีวรถูกโจรชิงไป ๑  จีวรหาย ๑  มีอันตราย ๑  โจรชิงผ้ามีราคาที่ภิกษุนุ่งอาบน้ำฝน ๑  วิกลจริต ๑  อาทิกัมมิกะ ๑

สมนฺตปาสาทิกาอรรถกถา วินย. มหาวิ.๑/๓/๑๐๖๒-๑๐๖๗
       ๑.ผ้าอาบน้ำฝน พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงอนุญาตไว้ในเรื่องนางวิสาขา ในจีวรขันธกะ
          - ภิกษุทำให้สำเร็จลงด้วยการเย็บ ย้อม และกัปปะเป็นที่สุด และภิกษุเมื่อจะทำ พึงกระทำผืนเดียวเท่านั้น แล้วอธิษฐานในสมัย จะอธิษฐาน ๒ ผืน ไม่ควร
       ๒.ตั้งแต่วันแรมค่ำหนึ่ง หลังจากวันเพ็ญของเดือน ๗ ไปจนถึงวันอุโบสถในกาฬปักษ์ข้างแรมนี้ เป็นเขตแห่งการแสวงหาและเขตแห่งการกระทำ แท้จริงในระหว่างนี้ ภิกษุจะแสวงหาผ้าอาบน้ำฝนที่ยังไม่ได้ และจะทำผ้าอาบน้ำฝนที่ได้แล้ว ควรอยู่ จะนุ่งห่มและจะอธิษฐาน ไม่ควร
          กึ่งเดือนหนึ่ง ตั้งแต่วันแรมค่ำหนึ่ง หลังวันอุโบสถในกาฬปักษ์ไปจนถึงวันเพ็ญเดือน ๘ นี้ เป็นเขตแห่งการแสวงหา การกระทำ และการนุ่งห่ม  ในระหว่างนี้จะแสวงหาผ้าอาบน้ำฝนซึ่งยังไม่ได้กระทำ ผ้าที่ได้แล้วจะนุ่งห่ม ควรอยู่ จะอธิษฐานอย่างเดียว ไม่ควร
          ตั้งแต่วันแรมค่ำหนึ่ง หลังวันเพ็ญเดือน ๘ ไปจนถึงวันเพ็ญเดือนกัตติกา (เดือน ๑๒) ๔ เดือนนี้ เป็นเขตแห่งการแสวงหา การกระทำ การนุ่งห่ม และการอธิษฐาน  ในระหว่างนี้จะแสวงหาผ้าอาบน้ำฝนที่ยังไม่ได้ หรือจะกระทำผ้าที่ได้แล้ว จะนุ่งห่มและจะอธิษฐาน ควรอยู่
         อนึ่ง ตั้งแต่วันแรมค่ำหนึ่ง หลังวันเพ็ญเดือน ๑๒ ไปจนถึงวันเพ็ญแห่งเดือน ๘ ต้น ๗ เดือนนี้ ชื่อว่า ปัฏฐิสมัย (หลังสมัย) ในระหว่างนี้เมื่อภิกษุทำการเตือนสติ โดยนัยเป็นต้นว่า กาลแห่งผ้าอาบน้ำฝนแล้วให้จีวร คือ ผ้าอาบน้ำฝน สำเร็จจากที่ของคนผู้ไม่ใช่ญาติและไม่ใช่ปวารณา เป็นนิสสัคคิยปาจิตตีย์ด้วยสิกขาบทนี้  เมื่อกระทำวิญญัติโดยนัยเป็นต้นว่า ท่านจงให้จีวรคือผ้าอาบน้ำฝนแก่เรา แล้วให้สำเร็จเป็นนิสสัคคิยปาจิตตีย์ ด้วยอัญญาตกวิญญัตติสิกขาบท (สิกขาบทที่ ๖ แห่งจีวรวรรค) เมื่อกระทำการเตือนสติโดยนัยดังกล่าวแล้วนั่นแหละ ให้สำเร็จจากที่แห่งญาติและคนปวารณา เป็นนิสสัคคิยปาจิตตีย์ด้วยสิกขาบทนี้แล (สิกขาบทนี้แม้ขอจากญาติและคนปวารณามาทำ ก็ไม่พ้นอาบัติ)
           อนึ่ง ตั้งแต่วันแรมค่ำหนึ่ง หลังวันเพ็ญแห่งเดือน ๗ ต้น ไปจนถึงวันเพ็ญเดือนกัตติกา (เดือน ๑๒ ตกในราวปลายเดือนตุลาคมถึงเดือนพฤศจิกายน)  ๕ เดือนนี้ชื่อว่า กุจฉิสมัย (ท้องสมัย) ในระหว่างนี้เมื่อภิกษุทำการเตือนสติโดยนัยที่กล่าวแล้ว ให้จีวร คือผ้าอาบน้ำฝนสำเร็จจากที่แห่งคนผู้มิใช่ญาติมิได้ปวารณา เป็นทุกกฏ เพราะเสียธรรมเนียม  แต่พวกชาวบ้านซึ่งเคยถวายจีวร คือผ้าอาบน้ำฝน แม้ในกาลก่อน ถึงหากว่าจะเป็นผู้มิใช่ญาติและมิใช่ผู้ปวารณาของตน ก็ไม่มีการเสียธรรมเนียมเพราะทำการเตือนสติ ในชนเหล่านั้นทรงอนุญาตไว้ เมื่อภิกษุกระทำวิญญัติให้สำเร็จเป็นนิสสัคคิยปาจิตตีย์ด้วยอัญญาตกวิญญัติสิกขาบท เพราะเหตุไร?  เพราะตรัสไว้ว่า ภิกษุเข้าไปหาพวกชาวบ้านผู้เคยถวายจีวร คือผ้าอาบน้ำฝนเสียก่อน แล้วพึงกล่าวอย่างนี้ ดังนี้เป็นต้น      
          ก็จีวร คือผ้าอาบน้ำฝนนี้ ตามปกติย่อมมีแม้ในหมู่ทายกผู้ถวายผ้าอาบน้ำฝนนั่นแล  เมื่อภิกษุเตือนให้เกิดสติโดยนัยดังกล่าวแล้วนั่นเอง แล้วให้สำเร็จจากที่แห่งคนผู้เป็นญาติและคนปวารณาไม่เป็นอาบัติด้วยสิกขาบทนี้  เมื่อกระทำวิญญัติให้สำเร็จมา ไม่เป็นอาบัติด้วยอัญญาตกวิญญัติสิกขาบท คำว่า ไม่พึงบอกเขาว่า จงถวายแก่เรา นี้ตรัสหมายถึงคนผู้มิใช่ญาติและมิใช่ปวารณานั่นเอง
       ๓.ภิกษุเปลือยกายอาบน้ำฝนนั้น พระวินัยธรอย่าปรับตามจำนวนเมล็ดฝน พึงปรับด้วยทุกกฏทุกๆ ประโยค ด้วยอำนาจเสร็จการอาบน้ำ ก็ภิกษุนั้นอาบน้ำที่ตกลงมาจากอากาศอยู่ในลานที่เปิดเผย (กลางแจ้ง) เท่านั้น (จึงต้องทุกกฏ) เมื่ออาบอยู่ในซุ้มอาบน้ำและในบึงเป็นต้น หรือด้วยน้ำที่ใช้หม้อตักรด (ตักอาบ) ไม่เป็นอาบัติ
       ๔.ถ้าเมื่อผ้าอาบน้ำฝนทำเสร็จแล้ว พวกภิกษุให้เดือนท้ายฤดูสิ้นไปแล้ว เดือนต้นฤดูฝนนั่นแหละขึ้นมาเป็นเดือนท้ายฤดูร้อนอีก พึงซักผ้าอาบน้ำฝนเก็บไว้ ไม่ต้องอธิษฐาน ไม่ต้องวิกัป ได้บริหารตลอด ๒ เดือน พึงอธิษฐานในวันวัสสูปนายิกา (วันเข้าพรรษา) ถ้าว่าผ้าอาบน้ำฝนภิกษุมิได้ทำเพราะหลงลืมสติ หรือเพราะผ้าไม่พอก็ดี ย่อมได้บริหารตลอด ๖ เดือน คือ ๒ เดือนนั้นด้วย ๔ เดือนฤดูฝนด้วย  แต่ถ้าภิกษุกรานกฐินในเดือนกัตติกา ย่อมได้บริหารอีก ๔ เดือน รวมเป็น ๑๐ เดือน ด้วยประการอย่างนี้ แม้ต่อจาก ๑๐ เดือนนั้นไป เมื่อมีความหวังจะได้ผ้าอาบน้ำฝนของภิกษุผู้ทำให้เป็นจีวรเดิมเก็บไว้ ได้บริหารอีกเดือนหนึ่ง ดังนั้นจึงได้บริหารตลอด ๑๑ เดือน อย่างนี้
          ในกุรุนทีกล่าวถึงที่สุดแห่งนิสสัคคีย์ว่า ผ้าอาบน้ำฝนควรอธิษฐานเมื่อไร? ก็แลผ้าอาบน้ำฝนที่สำเร็จแล้วภายใน ๑๐ วัน ตั้งแต่วันที่ได้มา ควรอธิษฐานภายใน ๑๐ วันนั้นนั่นแหละ ถ้าผ้าไม่พอย่อมได้บริหารไปจนถึงเพ็ญเดือน ๑๒
       ๕.สิกขาบททนี้มีสมุฏฐาน ๖ เป็นกิริยา เป็นอจิตตกะ ปัณณัตติวัชชะ กายกรรม วจีกรรม มีจิต ๓
       ๖.พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลศัพท์
          ผ้าอาบน้ำฝน (ผ้าวัสสิกสาฎิกา) - ผ้าสำหรับอธิษฐานไว้ใช้นุ่งอาบน้ำฝนตลอด ๔ เดือนแห่งฤดูฝน ซึ่งพระภิกษุจะแสวงหาได้ในระยะ ๑ เดือน ตั้งแต่แรม ๑ ค่ำ เดือน ๗ ถึงขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๘ และทำให้นุ่งได้ในเวลากึ่งเดือน ตั้งแต่ขึ้น ๑ ค่ำ ถึง ๑๕ ค่ำ เดือน ๘ ปัจจุบันมีประเพณีทายกทายิกาทำบุญถวายผ้าอาบน้ำฝนตามวัดต่างๆ ในวันขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๘      



คัดจาก คัดจาก พระวินัย ๒๒๗ พุทธบัญญัติจากพระไตรปิฎก,
          ธรรมสภา และ สถาบันบันลือธรรม จัดพิมพ์เพื่อเผยแพร่พระพุทธศาสนา
          (ฉลองพุทธชยันตี ๒,๖๐๐ ปี แห่งการตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า)

• ส่วนผสม
- ถั่วเขียวเลาะเปลือกดิบ 1+½ ถ้วย
- น้ำตาลทราย 1+½  ถ้วย
- มะพร้าวขูดขาว 300 กรัม
- หัวกะทิสด 1 ถ้วย
- เกลือป่น 1 ช้อนชา
  
• วิธีทำ
1.แช่ถั่วในน้ำอุ่น 3-4 ชั่วโมง  ล้างน้ำให้สะอาด นำไปนึ่งให้สุก
2.บดหรือปั่นถั่วนึ่งให้ละเอียด
3.นำถั่วบดใส่ภาชนะ เติมน้ำตาลทราย เกลือ และหัวกะทิ กวนจนเกือบแห้ง  
4.ใส่มะพร้าวขูดขาว กวนต่อจนแห้งสนิท  ทิ้งไว้ให้เย็น นำไปปั้นเป็นไส้ขนมโมจิ
  

• ส่วนผสม
 - มะพร้าวขูดขาว 250 กรัม
- น้ำตาลปีบ 3 ช้อนโต๊ะ (พูน)
- น้ำตาลทราย 3 ช้อนโต๊ะ
- แบะแซ  2 ช้อนโต๊ะ
- มาการีนเบสท์ฟู้ดส์ 1 ช้อนโต๊ะ
- น้ำสะอาด 2 ช้อนโต๊ะ
      
• วิธีทำ
ใส่น้ำสะอาด น้ำตาลปีบ และน้ำตาลทราย และแบะแซ ในกระทะทอง หรือหม้อ ยกขึ้นตั้งไฟ กวนด้วยไฟปานกลาง
พอมะพร้าวเกือบแห้ง ใส่มาการีน กวนต่อจนเหนียวปั้นเป็นก้อนได้  ทิ้งไว้ให้เย็น นำไปปั้นเป็นไส้ขนมโมจิ

• ส่วนผสม
- แป้งสาลีชนิดพิเศษ 300 กรัม (แป้งตราบัวแดง ฯลฯ)
- ผงฟู 1 ช้อนชา
- โซดาไบคาร์บอเนต ½  ช้อนชา
- มาการีนเบสท์ฟู้ดส์ 40 กรัม
- น้ำสะอาด 1 ช้อนโต๊ะ
- น้ำหวานเฮลบลูบอย สีเขียว สีแดง
- นมข้นหวาน 1 กระป๋อง

 • วิธีทำ
1.ร่อนแป้งกับผงฟู เข้าด้วยกัน
2.ละลายโซดาไบคาร์บอเนต กับน้ำสะอาด พักไว้
3.ตวงนมข้นหวานให้ได้เกือบ 1 ถ้วยตวง (ปริมาณนมข้นอยู่ต่ำกว่าระดับขอบของถ้วยตวงประมาณ 1 เซนติเมตร
4.คนมาการีนให้อ่อนนุ่ม ใส่นมข้นหวาน และโซดาไบคาร์บอเนต ใช้ตะกร้อมมือคนให้เข้ากัน
  เทส่วนผสมลงในแป้ง เคล้าเบาๆ ให้เข้ากัน แล้วแบ่งแป้งออกเป็น 3 ส่วนเท่าๆ กัน
5.ส่วนที่หนึ่ง : ใส่นมข้นหวานลงไปผสมในแป้งอีก 2 ช้อนโต๊ะ นวดจนนุ่มมือ พักไว้
6.ส่วนที่สอง : ใส่น้ำหวานเฮลบลูบอย สีเขียวลงไปผสมในแป้งอีก 2 ช้อนโต๊ะ นวดจนนุ่มมือ พักไว้
7.ส่วนที่สาม : ใส่น้ำหวานเฮลบลูบอย สีแดงลงไปผสมอีก 2 ช้อนโต๊ะ นวดจนนุ่มมือ พักไว้
8.ปั้นแป้งเป็นก้อนกลมปริมาณเท่ากับไส้ขนม แผ่แป้งเป็นแผ่น วางไส้ขนมตรงกลาง ห่อหุ้มแป้งให้มิดไส้ กดให้แบนเล็กน้อย
  แล้ววางผลไม้เชื่อมหั่นชิ้นเล็กๆ ตรงกึ่งกลางหน้าขนม วางในถาดที่ปูรองด้วยกระดาษไข
9.นำไปอบด้วยอุณหภูมิ 160° (ไฟล่าง-บน) ใช้เวลาอบ 15 นาที ตักวางบนตะแกรงโปร่ง พักไว้ให้เย็น  เก็บใส่กล่องไว้รับประทานได้นานวัน

พระอัฏฐารส เป็นพระพุทธรูปยืนปางห้ามญาติสูง ๑๘ ศอก สร้างในสมัยเดียวกับพระพุทธชินราช ในราว พ.ศ.๑๘๐๐ ประดิษฐานบริเวณหลังวิหารพระพุทธชินราช เดิมประดิษฐานอยู่ในวิหารใหญ่แต่วิหารได้พังไปจนหมด เหลือเพียงเสาที่ก่อด้วยศิลาแลงขนาดใหญ่ ๓-๔ ต้น และเนินพระวิหารบางส่วน เรียกว่า “เนินวิหารเก้าห้อง”...ข้อมูล : วิกิพีเดียสารานุกรมเสรี



พระมหาธรรมราชาที่ ๑ (พญาลิไท) พระมหากษัตริย์แห่งราชวงศ์พระร่วง กรุงสุโขทัย หลังจากได้ทรงสร้างพระพุทธชินราช พระพุทธชินสีห์ และพระศรีศาสดาแล้ว ทรงรับสั่งให้นำอิฐและดินที่ก่อเป็นเตา สร้างเป็นแท่นฐานชุกชี ณ สถานที่หล่อพระพุทธรูปนั้น เพื่อประดิษฐานพระเหลือ แล้วทรงปลูกหน่อพระศรีมหาโพธิ์ จำนวน ๓ ต้น ซึ่งเป็นหน่อโพธิ์ตรัสรู้ที่ได้อัญเชิญมาจากประเทศลังกา เพื่อเป็นอนุสรณ์ในการสร้างพระพุทธรูป ๓ องค์ เรียกว่า “โพธิ์สามเส้า”

เส้า หมายถึงวัตถุต่างๆ มีหินหรือก้อนดิน เป็นต้น ที่ตั้งเป็น ๓ มุม เพื่อเป็นฐานก่อเตาไฟสำหรับรองรับภาชนะ

ต้นโพธิ์ ถือว่าเป็นต้นไม้ที่มีความสำคัญเกี่ยวกับพระพุทธศาสนา เรียกว่า อุทเทสิกเจดีย์หรือรุกขเจดีย์ ซึ่งเป็นเครื่องหมายแห่งการระลึกถึงต้นพระศรีมหาโพธิ์ สถานที่สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าได้ประทับแล้วตรัสรู้อนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ ในวันเพ็ญวิสาขมาส พุทธศาสนิกชนจึงเคารพบูชาเพราะเชื่อว่าเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์



ธรรมาสน์เทศน์ ศิลปะสมัยอยุธยาตอนกลาง สภาพยังค่อนข้างสมบูรณ์ มีบันไดทำเป็นรูปดอกบัวชูก้าน บันไดชั้นล่างสุดประดิษฐานเป็นรูปกวางหมอบ ตรงราวบันไดเป็นรูปพญานาค ธรรมาสน์เทศน์เป็นงานพุทธศิลป์อันทรงคุณค่าของชาติอีกชิ้นหนึ่ง และเป็นทานวัตถุที่มีผู้นำมาถวายพระสงฆ์เพื่อปลงศพ  ธรรมาสน์นี้ถือว่าเป็นศิลปกรรมชิ้นเอกในสมัยอยุธยา และงดงามที่สุดในประเทศไทย

ธรรมาสน์สวด เป็นธรรมาสน์ขนาดใหญ่สำหรับพระนั่งสวดได้ ๔ รูป มีลักษณะงดงามมาก เป็นฝีมือช่างอยุธยาตอนปลาย เจ้านายองค์ใดองค์หนึ่งคงจะนำมาถวายให้เป็นพุทธบูชา ธรรมาสน์สวดยังอยู่ในลักษณะสมบูรณ์ ลวดลายจำหลักลงรักปิดทองและล่องกระจกงดงาม หลังคาจตุรมุขมียอดปราสาท มีมุขประเจิด สันหลังคาประดับบราลีเรียงราย ชายคารูปกระเบื้องเชิงชาย เพดานจำหลักลวดลายเป็นรูปดาวล้อมเดือนและอื่นๆ ฐานและหลังคามีรูปทรงเป็นเส้นอ่อนโค้งท้องช้าง ธรรมาสน์สวดนี้ถือเป็นศิลปกรรมชั้นเอกในสมัยอยุธยาและงดงามที่สุดในประเทศไทย

.

อาณาเขตของแคว้นสุโขทัย
อาณาเขตของแคว้นสุโขทัยในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช ได้ปรากฏในศิลาจารึกไว้ว่ามีเมืองสำคัญ คือ เมืองสุโขทัย กับเมืองเชลียง (ศรีสัชนาลัย) ดินแดนทิศเหนือ ถึงเมืองแพร่ อำเภอปัว จังหวัดน่าน (เมืองพลัว) ข้ามฝั่งแม่น้ำโขงไปถึงหลวงพระบาง (ชะวา) ดินแดนด้านทิศใต้ถึงคณที (บ้านโคน อำเภอเมือง จังหวัดกำแพงเพชร) พระบาง (นครสวรรค์) แพรก (อำเภอสรรคบุรี จังหวัดชัยนาท ) สุพรรณภูมิ (สุพรรณบุรี) ราชบุรี เพชรบุรี ศรีธรรมราช (นครศรีธรรมราช) จรดฝั่งทะเลดินแดนด้านทิศตะวันออก ถึงสรลวง (พิจิตร)

สินค้าที่อาณาจักรสุโขทัยส่งออกไปค้าขายในจีน ได้แก่ ของป่า ไม้สัก ไม้ฝาง และข้าว  ส่วนสินค้านำเข้าจากจีนได้แก่ ผ้าแพร ผ้าไหม และภาชนะเคลือบดินเผา

ในบันทึกของสำนักพระราชวังของจีน สมัยจักรพรรดิกุบไลข่าน ได้กล่าวไว้ว่า “แผ่นดินจี่หงวน ปีที่ ๒๘ ซินเบ๊าจับหง้วย (ตรงกับ เดือน ๑๒ ปีเถาะ จุลศักราช ๖๒๕ พ.ศ.๑๘๓๔) หลอฮกก๊กอ๋องให้ราชทูตนำราชสาส์นอักษรเขียนด้วยทองกับเครื่องบรรณาการคือ ทองคำ งาช้าง นกกะเรียน นกแก้วห้าสี ขนนกกระเต็น นอแรด อำพันทอง มาถวาย” (จากจดหมายเหตุเรื่องพระราชไมตรีในระหว่างกรุงสยามกับกรุงจีน พระเจนจีนอักษรแปล)

ในปี พ.ศ.๑๘๓๖ จักรพรรดิหงวนเสงจงฮ่องเต้ พระเจ้ากรุงจีน ส่งทูตจีนเชิญพระราชสาส์นมาขอให้อาณาจักรเสียนข่านมู่ตึง Hisien (เสียน หมายถึงสุโขทัยหรือสุพรรณบุรี) Kan Mu Ting (หมายถึงชื่อกษัตริย์) อย่าได้รุกราน หลอหู (คือ ละโว้) และดินแดนมลายู


๔.พระยาไสสงคราม (ปู่ไสสงคราม)
พระยาไสสงครามหรือปู่ไสสงคราม เป็นพระโอรสอีกองค์หนึ่งของพ่อขุนรามคำแหง มีข้อสันนิษฐานว่าปู่ไสสงคราม แม้จะได้ครองราชย์ก็ยังไม่ได้ราชาภิเษก ครั้งเมื่อพระยาเลอไท ซึ่งเป็นพระเชษฐากลับมาจากเสด็จเมืองจีนใน พ.ศ.๑๘๔๒ จึงได้ถวายราชสมบัติคืนให้พระยาเลอไท ผู้เป็นรัชทายาทที่มีสิทธิ์ขึ้นครองราชย์ต่อมา

เมื่อพ่อขุนรามคำแหงมหาราชสิ้นพระชนม์ลง ได้ทำให้บรรดาเมืองต่างๆ ที่มีพ่อขุนครองเมืองได้พากันแยกตัวเป็นอิสระ ทั้งนี้ อาจจะเนื่องจากการรวมเมืองต่างๆ เป็นอาณาจักรนั้น ได้รวมขึ้นด้วยความศรัทธาในความสามารถของพ่อขุนองค์เดียว ครั้นเมื่อพ่อขุนสิ้นพระชนม์ลง เมืองต่างๆ จึงตั้งตนเป็นอิสระ รวมถึงราชวงศ์กษัตริย์ที่จะครองเมืองสุโขทัยก็เกิดการขัดแย้งกัน จึงเป็นเหตุให้พระยาไสสงคราม ได้มีโอกาสเข้ามาครองเมืองสุโขทัย ส่วนจะครองราชย์ปีเดียวหรือเป็นเวลาเท่าใดนั้นไม่ปรากฏข้อมูล

แต่มีข้อมูลระบุว่า พระยาเลอไทเสด็จกลับมาจากประเทศจีน ใน พ.ศ.๑๘๔๒ ปู่ไสสงครามจึงได้คืนเมืองให้ครองราชย์ต่อมา พระยาไสสงครามสิ้นพระชนม์ภายหลังใน พ.ศ.๑๘๖๖ พระยาเลอไทโอรสพ่อขุนรามคำแหงมหาราชจึงได้ครองราชย์ต่อมา



๕.พระยาเลอไท (พระเจ้าหฤทัยชัยเชษฐ์สุริวงศ์)

พระยาเลอไทย หรือพระเจ้าหฤทัยชัยเชษฐ์สุริวงศ์ (ในไตรภูมิพระร่วงว่าพญาเลลิไทย) เป็นโอรสของพ่อขุนรามคำแหงมหาราช และเป็นพระเชษฐาของพระยาไสสงคราม ในจารึกขอมเรียกว่า พระเจ้าหฤทัยชัยเชษฐ์สุริวงศ์ และในชินกาลมาลินีก็ว่า อุทกโชตถตราช (แปลว่าพระยาจมน้ำ) ครองราชย์ประมาณ พ.ศ.๑๘๔๒ (บางแห่ง พ.ศ.๑๘๖๖)

เมื่อ พ.ศ.๑๘๖๑ สมัยพระยาเลอไทย กองทัพสุโขทัยอ่อนแอไม่เข้มแข็ง ทำให้พวกมอญต่างแยกตัวเป็นอิสระไม่ขึ้นกับอาณาจักรสุโขทัย และชาวสยามทางภาคกลาง เมืองละโว้และเมืองสุพรรณบุรี ภายใต้การนำของของพระเจ้าอู่ทองได้อพยพผู้คนมาตั้งอาณาจักรใหม่บริเวณลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ที่กรุงศรีอยุธยา

มีเรื่องเล่าว่า สมัยพระยาเลอไทย เมื่อ พ.ศ.๑๘๗๓ เมืองรามัญเป็นกบฏหลังจากที่พระเจ้าแสนเมืองมิ่งสิ้นพระชนม์ พระเจ้าหฤทัยชัยเชษฐฯ ได้ยกกองทัพไปปราบปรามไม่สำเร็จ จึงเป็นเหตุให้เมืองรามัญแข็งเมืองตั้งแต่นั้นมา

แม้ว่าในพงศาวดารพม่าจะกล่าวถึงไทยตีได้เมืองทวาย เมืองตะนาวศรีมาเป็นเมืองขึ้น เหตุการณ์นี้น่าจะเป็นเรื่องของกษัตริย์ในกรุงศรีอยุธยามากกว่า ด้วยขณะนั้นอาณาจักรสยามด้านใต้ได้สร้างกรุงศรีอยุธยาขึ้นเป็นราชธานีแล้ว และต่อมาพม่าได้ตั้งเมืองหลวงที่เมืองตองอู ริมแม่น้ำสะโตง เมื่อ พ.ศ.๑๘๙๐

พระยาเลอไทยหรือพระเจ้าหฤทัยชัยเชษฐาฯ ครองราชย์สมบัติสืบมา ๓๖ ปี สวรรคตใน พ.ศ.๑๘๘๒ (บางแห่งว่า พ.ศ.๑๘๖๖-๑๘๘๔ รวม ๑๔ ปี)


๖.พระยางั่วนำถม

พระยางั่วนำถมหรือพญางั่วนำถุม เป็นอนุชาของพระยาเลอไทย ครองเมืองสุโขทัยช่วงระหว่าง พ.ศ.๑๘๘๒-๑๘๙๒ (๑๐ ปี) บางแห่งว่าครองราชย์ พ.ศ.๑๘๘๔-๑๘๙๐ (๖ ปี) ไม่มีรายละเอียดว่าได้ครองเมืองสุโขทัยอย่างไร โดยเฉพาะกรณีพระยาลิไทย โอรสของพระยาเลอไทยซึ่งมีตำแหน่งพระมหาอุปราช ครองเมืองเชลียงอยู่นั้นไม่ได้ครองเมืองสุโขทัยต่อจากพระราชบิดา แต่กลับเป็นพระยางั่วนำถม จึงมีการสันนิษฐานว่า พระยาลิไทยน่าจะยังมีพระชนมายุน้อยอยู่ หรือเป็นรัชทายาทที่ยังเยาว์วัย หรือครองอยู่เมืองเชลียง (เมืองศรีสัชนาลัย)

ดังนั้นในช่วงที่มีการเปลี่ยนแผ่นดิน หรือพระยาเลอไทยทรงประชวร อำนาจของเมืองสุโขทัยซึ่งเป็นที่รวมศรัทธาของเมืองต่างๆ ในอาณาจักรได้อ่อนแอลง ทำให้เมืองต่างๆ พยายามแยกตัวเป็นอิสระ ด้วยเหตุนี้การทำให้เมืองสุโขทัยสามารถรักษาฐานอำนาจให้เมืองอื่นมีความศรัทธานับถือได้ จึงทำให้พระยางั่วนำถม พระอนุชาของพระยาเลอไทยขึ้นครองเมืองสุโขทัยแทน

ต่อมาเมื่อพระยางั่วนำถมสิ้นพระชนม์ลงเสียก่อน พระยาเลอไทยน่าจะยังประชวรอยู่ ใน พ.ศ.๑๘๙๗ ทำให้เมืองสุโขทัยเกิดปัญหาในการครองเมืองสุโขทัยต่อไป จนเกิดการแย่งชิงอำนาจกันเองในกลุ่มเมืองบริเวณลุ่มแม่น้ำปิง เพื่อแย่งราชสมบัติครองเมืองสุโขทัย จนพระยาลิไทยต้องเสด็จออกจากเมืองเชลียงเข้ามาทำการปราบดาภิเษกขึ้นครองราชย์เป็นกษัตริย์เมืองสุโขทัย

ดังนั้น การปกครองอาณาจักรที่มีรูปแบบ “พ่อขุน” หรือ “พระยา” จึงได้มีการปรับรูปแบบเพื่อสร้างอาณาจักรสุโขทัยให้มั่นคงขึ้น โดยมีการนำเอาพุทธศาสนาเข้ามาสร้างความเป็นปึกแผ่นจนอาณาจักรสุโขทัยมีความเจริญรุ่งเรืองและเป็นศูนย์กลางของพุทธศาสนา กษัตริย์ผู้ครองเมืองสุโขทัยจึงมีรูปแบบของการเป็น “พระธรรมราชา” ดังนั้น เมื่อพระยาลิไทยเสด็จออกมาจากเมืองเชลียงมาขึ้นครองเมืองสุโขทัย จึงมีพระนามเป็น พระมหาธรรมราชาองค์แรก


๗.พระมหาธรรมราชาลิไทย ๑ (พระยาลิไทย)

พระมหาธรรมราชาที่ ๑ หรือพระยาลิไทย เป็นพระโอรสของพระยาเลอไทย ในจารึกปรากฏพระนามว่า “พระธรรมราชา” แต่ในศิลาจารึกภาษาขอม (ศิลาจารึกหลักที่ ๔) มีนามว่าพระบาทกมรเดง (กมรเตง) อัญศรีสุริยพงษราม มหาธรรมราชาธิราช (หมายถึง พญาลิไทยมหาธรรมราชา) มีความว่า เมื่อปีกุน พ.ศ.๑๘๗๐ (จ.ศ.๗๐๙) พระเจ้าหฤทัยชัยเชษฐฯ (พระยาเลอไทย) ได้แต่งตั้งให้พญาลิไทยอันได้รับพระนามบัญญัติว่า พระศรีธรรมราช เป็นมหาอุปราชไปครองเมืองเชลียง (เมืองศรีสัชนาลัย) ต่อจากนั้นมา ๓ ปี คือ พ.ศ.๑๘๙๒ (จ.ศ.๗๑๒) ปีขาล พระเจ้าอู่ทองจึงได้สร้างกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีของอาณาจักรสยามขึ้นทางลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา

พระศรีธรรมราช หรือ พระมหาธรรมราชา เป็นพระมหาอุปราชครองเมืองเชลียง (เมืองศรีสัชนาลัย) อยู่ ๗ ปี จนถึงปีมะเมียจุลศักราช ๘๑๖ (พ.ศ.๑๘๙๗) พระยาเลอไทยหรือพระเจ้าหฤทัยชัยเชษฐฯ พระบิดาทรงประชวรหนัก ในขณะนั้นเจ้าเมืองต่างๆ เช่นเมืองเชียงทอง เมืองปานพราน เมืองบางขลัง เมืองคณฑี เมืองพระบาง ที่อยู่บริเวณลุ่มแม่น้ำปิงต่างแก่งแย่งกันชิงอำนาจกันเพื่อจะครองเมืองสุโขทัย พระองค์จึงยกพยุหเสนามาจากเมืองศรีสัชนาลัยถึงเมืองสุโขทัย เมื่อวันแรม ๑ ค่ำ เดือน ๘ พ.ศ.๑๘๙๗

เหตุการณ์ตอนนี้มีความเล่าในศิลาจารึกวัดป่ามะม่วง (ภาษาขอม พ.ศ.๑๙๐๔) ว่า พระองค์เสด็จพระราชดำเนินทัดเข้าประตูเมืองทิศพายัพปราบศัตรูหมู่ปัจจามิตร ประหารผู้คิดมิชอบเสร็จแล้วก็เสด็จขึ้นครองราชย์แทนพระบิดาที่สวรรคต พระองค์ทรงราชาภิเษกเป็นพระบาทกมรเดงอัญศรีสุริยพงศ์ราม มหาธรรมมิกราชาธิราช ในหนังสืออื่นเรียก พระยาลิไทยบ้าง พระมหาธรรมราชาลิไทยบ้าง เป็นพระนามพระองค์เดียวกัน

ส่วนศักราชการครองราชย์นั้นน่าจะอยู่ระหว่าง พ.ศ.๑๘๙๐-๑๙๑๒ (๒๒ ปี) โดยนับรวมเวลาที่พระยาลิไทยครองราชย์ในเมืองเชลียง (เมืองศรีสัชนาลัย) ตั้งแต่ พ.ศ.๑๘๙๐-๑๘๙๗ (๗ ปี) ด้วย ดังนั้น การที่พระยางั่วนำถมได้ครองเมืองสุโขทัยก็น่าจะเป็นช่วงเวลาที่พระยาเลอไทยทรงประชวรอยู่ หรือพระยาลิไทยยังทรงพระเยาว์อยู่ โดยเป็นพระมหาอุปราชครองอยู่เมืองศรีสัชนาลัย การที่พระยาลิไทยยกกองทัพเข้าเมืองสุโขทัยจึงน่าจะเกิดในช่วงเวลาที่พระยางั่วนำถมสิ้นพระชนม์ลงมากกว่า

การครองราชย์ของพระมหาธรรมราชาลิไทย นั้น  พระองค์ทรงพยายามรวบรวมหัวเมืองสร้างอาณาจักรสุโขทัยให้มั่นคง เพื่อแสดงพระราชอำนาจโดยชอบธรรมตามการสืบราชสันตติวงศ์ต่อจากพระบิดา ด้วยขณะนั้นบริเวณรอบอาณาจักรของเมืองสุโขทัย ได้มีการตั้งอาณาจักรขนาดใหญ่ ได้แก่ อาณาจักรล้านนา อาณาจักรล้านช้าง อาณาจักรอยุธยา และอาณาจักรหงสาวดี  ส่วนอาณาจักรอยุธยาที่ตั้งขึ้นทางตอนใต้ ไม่มีหลักฐานว่าอาณาจักรสุโขทัยได้มีสัมพันธไมตรีกับอาณาจักรอยุธยามาก่อน  ภายหลังสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ หรือขุนหลวงพะงั่ว กษัตริย์กรุงศรีอยุธยาได้ยกทัพมาทางเมืองชัยนาทแล้วตีเมืองชายแดนของอาณาจักรสุโขทัยเสมอ และยึดได้เมืองนครพังคา เมืองแสงเชรา และเมืองชากังลาว

ในปลายปี พ.ศ.๑๙๐๖ พระมหาธรรมราชาลิไทย จึงต้องย้ายเมืองหลวงไปอยู่ที่เมืองพิษณุโลก เพื่อดูแลหัวเมืองทางด้านใต้ ได้แก่ เมืองนครสวรรค์ เมืองกำแพงเพชร เป็นต้น เหตุที่ให้พระมหาธรรมราชาลิไทย เสด็จมาประทับที่เมืองพิษณุโลกตอลดมาจนสิ้นพระชนม์ (ประมาณ พ.ศ.๑๙๐๖-๑๙๑๒ รวม ๗ ปี) ครั้งนั้นได้มีการสร้างพระราชวังจันทน์ขึ้น ด้วยเหตุที่พระองค์ทรงสนพระทัยในพุทธศาสนา พระองค์จึงเผยแพร่ไตรภูมิพระร่วงและทำนุบำรุงพุทธศาสนสถานหลายแห่ง ดังเช่น ในพ.ศ.๑๙๐๕  พระองค์ทรงโปรดให้จำลองรอยพระพุทธบาทจากลังกามาสร้างสำหรับประดิษฐานตามสถานต่างๆ หลายแห่งในเมืองสุโขทัย เมืองศรีสัชนาลัย เมืองพิษณุโลก เมืองกำแพงเพชร และเมืองพระบาง (เมืองนครสวรรค์)

อาณาจักรสุโขทัย จึงมีความเจริญทางด้านพุทธศาสนา  จนทำให้ ใน พ.ศ.๑๙๑๓ พระยากือนา (พ.ศ.๑๘๘๙-๑๙๒๘) กษัตริย์แห่งอาณาจักรล้านนา ได้มีพระราชสาส์นขอให้พระองค์ส่งพระสงฆ์ไปช่วยปรับปรุงพุทธศาสนา พระองค์ทรงมีพระราชานุญาตให้ พระสุมนเถระ พระสังฆราชเมืองสุโขทัย เดินทางไปปรับปรุงคณะสงฆ์ในอาณาจักรล้านนา ทำให้สองอาณาจักรมีสัมพันธไมตรีที่ดีสืบต่อกันมา อาณาจักรสุโขทัยสุโขทัยมีความเจริญสุขสำราญร่มเย็นถ้วนหน้า ไม่มีทาสในเมืองสุโขทัย และไม่มีข้าศึกศัตรูเข้ามารุกรานหรือเบียดเบียน ด้วยพระมหาธรรมราชาลิไทยทรงครองแผ่นดินด้วยธรรมานุภาพเช่นเดียวกับพ่อขุนรามคำแหงมหาราช

พระมหาธรรมราชาลิไทยสวรรคตปีใดไม่ปรากฏหลักฐาน สันนิษฐานกันว่าพระองค์สวรรคตประมาณ พ.ศ.๑๙๑๒ (บ้างว่าประมาณ พ.ศ.๑๙๑๑-๑๙๑๗ ด้วยมีข้อความระบุว่า ในปี พ.ศ.๑๙๑๗ พระมหาธรรมราชาลิไทยได้สวรรคตไปแล้ว บางแห่งว่าพระองค์อยู่ในราชสมบัติ ๒๒ ปี คือประมาณ พ.ศ.๑๘๙๗-๑๙๑๙)  พระมหาธรรมราชาลิไทย ทรงประทับอยู่ที่เมืองพิษณุโลกจนสิ้นพระชนม์  และช่วงนั้นเมืองพิษณุโลกเป็นเมืองที่มีบุคคลเชื้อพระวงศ์ของกษัตริย์สุโขทัยพากันมาประทับอยู่เป็นจำนวนมาก มีการสร้างพระราชวังที่ประทับ (พระราชวังจันทน์) และสร้างพระพุทธชินราช สำหรับประดิษฐานในวัดประจำพระราชวังแห่งนี้

จากข้อความในศิลาจารึก กล่าวถึงพระมหาธรรมราชาลิไทยทรงมีพระโอรสหลายพระองค์และประสูติต่างพระมารดากัน กล่าวคือ พระยาลือไทย ประสูติแต่พระมหาเทวี พระธรรมราชา และพระอโศกประสูติแต่พระศรีจุฬาลักษณ์

พระยาลือไทย โอรสของพระองค์นั้นได้อภิเษกกับพระธิดาของพระยาคำตัน เจ้าครองเมืองน่าน ต่อมามีโอรสพระนามว่า พระยาไสลือไทย ส่วนพระอโศก พระโอรสอีกองค์หนึ่งได้ออกบวชบำเพ็ญธรรม


๘.พระมหาธรรมราชาที่ ๒ (พระยาลือไทย)

พระมหาธรรมราชาที่ ๒ หรือ พระยาลือไทย เป็นพระโอรสของพระมหาธรรมราชาลิไทย ประมาณว่าครองราชย์เป็นกษัตริย์เมื่อ พ.ศ.๑๙๑๒ (บ้างว่า พ.ศ.๑๙๑๑-๑๙๑๗) จนถึง พ.ศ.๑๙๔๒ ในรัชกาลของพระมหาธรรมราชาที่ ๒ ด้วยเหตุที่มีความสมพันธ์กับราชวงศ์เมืองน่าน คือมีพระมเหสีเป็นพระธิดาเมืองน่าน และเป็นไมตรีกับอาณาจักรล้านนามาตั้งแต่รัชกาลก่อน  จึงทำให้อาณาจักรอยุธยามีความหวั่นเกรงว่าหากเมืองสุโขทัยถูกรวมเข้ากับอาณาจักรล้านนาแล้ว ภายหน้าหากอาณาจักรล้านนาคิดทำการสงครามขยายอาณาเขตลงมาตอนใต้ ด้วยเหตุที่มีเส้นทางเดินทัพทั้งทางบกและทางน้ำสะดวกเช่นนี้ก็จะเป็นอันตรายต่ออาณาจักรอยุธยา และเมืองพิษณุโลกซึ่งเป็นราชธานีสำรอง ก็ไม่อยู่ในฐานะเข้มแข็งพอที่จะต่อต้านกองทัพใหญ่ได้ ดังนั้น อาณาจักรอยุธยาจึงจำต้องหาหนทางที่จะชิงเอาเมืองต่างๆ ของอาณาจักรสุโขทัยมาไว้ในอำนาจเสียก่อน แต่การจะยกกองทัพไปชิงเมืองสุโขทัยหรือเมืองพิษณุโลกโดยตรงก็จะทำให้อาณาจักรล้านนาส่งกองทัพลงมาช่วยเหลือ ด้วยสองอาณาจักรผูกสัมพันธไมตรีต่อกันอยู่   สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ หรือขุนหลวงพะงั่ว (พ.ศ.๑๙๑๓-๑๙๓๑) จึงได้ยกกองทัพเข้าไปรุกรานหัวเมืองต่างๆ ของอาณาจักรสุโขทัย เหมือนลองท่าทีของอาณาจักรล้านนา และสู้รบกับกำลังของเมืองสุโขทัยด้วย ดังปรากฏเหตุการณ์ชิงเมือง ดังนี้

 พ.ศ.๑๙๑๔ กองทัพจากอาณาจักรของเมืองอยุธยาโดยการนำของสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ มีชัยชนะหัวเมืองเหนือทั้งปวง ต่อมาในปีรุ่งขึ้น พ.ศ.๑๙๑๕ กองทัพกรุงศรีอยุธยาได้ยกกำลังเข้าตีเอาเมืองนครพังคาและเมืองแสงเชราได้ พ.ศ.๑๙๑๖ กองทัพกรุงศรีอยุธยาจึงยกไปตีเมืองชากังราว พระยาไสแก้วกับพระยาคำแหงทำการสู้รบป้องกันเมืองอย่างสุดความสามารถ ทำให้กองทัพกรุงศรีอยุธยาพ่ายแพ้ในที่สุด พระยาไสแก้วได้เสียชีวิตในการสู้รบ และครั้งหลังสุด พ.ศ.๑๙๑๙ กองทัพกรุงศรีอยุธยายกกองทัพไปตีเมืองชากังราวอีก ครั้งนี้พระยาผากอง เจ้าเมืองน่านได้ยกกำลังมาช่วยเหลือ แต่ไม่สามารถต้านกำลังของอาณาจักรอยุธยาได้ พระยาผากองจึงถอยทัพกลับไปทำให้กองทัพอยุธยาไล่จับทหารเมืองน่านได้จำนวนมาก

กองทัพกรุงศรีอยุธยายกทัพมาตีหัวเมืองต่างๆ ของเมืองสุโขทัย ตั้งแต่ พ.ศ.๑๙๑๔-๑๙๑๙ ทำการสู้รบกัน ๖ ปี จนพ.ศ.๑๙๒๑ กรุงศรีอยุธยาจึงตีเอาเมืองชากังราว ซึ่งเป็นเมืองลูกหลวงด้านทิศตะวันตกของเมืองสุโขทัยได้ จากจารึกวัดช้างล้อม กล่าวไว้ว่า พระมหาธรรมราชาที่ ๒ ได้ป้องกันเมืองเป็นสามารถ แต่เมื่อเห็นว่าไม่สามารถทำการสู้รบต่อไปได้แล้ว จึงออกมาถวายบังคมยอมอ่อนน้อมแต่โดยดี   สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ (ขุนหลวงพะงั่ว) จึงโปรดให้พระมหาธรรมราชาลิไทยครองอาณาจักรสุโขทัยต่อไปในฐานะประเทศราชขึ้นกับกรุงศรีอยุธยา  ต่อมา พ.ศ.๑๙๓๑ อาณาจักรสุโขทัยแข็งเมืองไม่ยอมขึ้นกับกรุงศรีอยุธยา สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ จึงยกกองทัพมาตีเอาเมืองชากังลาวอีก แต่กษัตริย์กรุงศรีอยุธยาเสด็จสวรรคตเสียก่อนระหว่างทาง

พระมหาธรรมราชาที่ ๒ (น่าจะประทับที่เมืองพิษณุโลก) เสด็จสวรรคตเมื่อใดไม่ปรากฏหลักฐานชัดเจน ประมาณว่าพระองค์ครองราชย์ได้ ๙ ปี (พ.ศ.๑๙๑๒-๑๙๒๑) บางแห่งว่าพระองค์ครองราชย์ได้ ๒๒ ปี ทำให้ศักราชดูแตกต่างกันมาก


๙.พระมหาธรรมราชาที่ ๓ (พระยาไสลือไทย)

พระมหาธรรมราชาที่ ๓ หรือพระยาไสลือไทย เป็นพระโอรสของพระมหาธรรมราชาที่ ๒ (พระยาลือไทย) บางแห่งว่าเป็นพระนัดดา ในพระราชพงศาวดารเรียกพระนามว่า พระมหาธรรมราชาเมืองพิษณุโลก ครองราชย์ พ.ศ.๑๙๑๙-๑๙๒๐ เพียงปีเดียว บางแห่งว่าครองราชย์ พ.ศ.๒๙๔๓ (บางแห่งว่า พ.ศ.๑๙๔๒) และสวรรคต พ.ศ.๑๙๖๒ รวมครองราชย์ประมาณ ๒๐ ปี    พระองค์เป็นกษัตริย์ที่มีฝีมือเข้มแข็ง ได้ขยายอาณาเขตเพื่อสร้างความเป็นปึกแผ่นอีกครั้ง นัยว่าในรัชกาลของพระองค์มีการทำสงครามกับสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ (ขุนหลวงพะงั่ว พ.ศ.๑๙๑๓-๑๙๓๑) กษัตริย์แห่งกรุงศรีอยุธยา ที่ยกทัพมาตีหัวเมืองฝ่ายเหนือไว้ในอำนาจ ทำให้เมืองฝ่ายเหนือต้องขึ้นตรงต่อกรุงศรีอยุธยา เมื่อสอบศักราชแล้วไม่น่าจะอยู่ในช่วงเวลาเดียวกันได้ น่าจะเป็นกษัตริย์กรุงศรีอยุธยาองค์อื่น

ในตำนานพื้นเมืองของเมืองเชียงใหม่ กล่าวว่า พ.ศ.๑๙๓๓ กษัตริย์เมืองสุโขทัยขอเป็นไมตรีกับเมืองเชียงใหม่ โดยขอกองทัพจากเมืองเชียงใหม่ไปป้องกันเมือง อ้างว่าเกิดผิดใจกับกษัตริย์อยุธยา  แต่เมื่อกองทัพเมืองเชียงใหม่ยกไปช่วยเมืองสุโขทัยแล้ว เมืองสุโขทัยเกิดเปลี่ยนใจนำกำลังเข้าโจมตีกองทัพเมืองเชียงใหม่จนพ่ายแพ้ ใน พ.ศ.๑๙๔๕  เหตุการณ์นี้เหมือนว่าเมืองสุโขทัยลวงให้เมืองเชียงใหม่ยกทัพมาช่วยแล้วกลับช่วยกองทัพกรุงศรีอยุธยาเข้าทำการสู้รบจนเมืองเชียงใหม่พ่ายแพ้ในที่สุด ต่อมา พ.ศ.๑๙๕๔ ท้าวยี่กุมกาม เจ้าเมืองเชียงราย เกิดผิดหวังที่ไม่ได้ครองอาณาจักรล้านนาจึงหนีมาพึ่งเมืองสุโขทัย   พระยาไสลือไทยจึงได้ยกกองทัพไปตีเมืองต่างๆ ของอาณาจักรล้านนา จากนั้นได้ยกกองทัพไปตีเอาเมืองพะเยาแต่ไม่สำเร็จ จึงยกทัพต่อไปตีเอาเมืองเชียงราย และเมืองฝาง  ไม่ปรากฏหลักฐานว่าสองเมืองนี้ได้มีการสู้รบกัน  สันนิษฐานว่า ท้าวยี่กุมกามเคยเป็นเจ้าเมืองเชียงรายมาก่อนจึงไม่ได้ต่อสู้หรือเข้าครองเมืองได้ กองทัพเมืองสุโขทัยจึงยกทัพเข้าล้อมเมืองเชียงใหม่ แต่ตีไม่ได้ จึงถอยทัพกลับและทำการกวาดต้อนครอบครัวชาวเชียงราย เชียงใหม่ ไปอยู่ที่เมืองสุโขทัย

เมื่อสมเด็จพระอินทรราชา ซึ่งมาจากเมืองสุพรรณบุรีได้ขึ้นครองราชย์เป็นกษัตริย์อยุธยา พระองค์ให้ยกกองทัพปราบปรามเมืองสุโขทัย จนในที่สุดทำให้พระมหาธรรมราชาที่ ๓ หรือพระยาไสลือไทยต้องย้ายจากเมืองสุโขทัยมาประทับอยู่ที่เมืองสองแควหรือเมืองพิษณุโลก  พระองค์ประทับอยู่ที่เมืองพิษณุโลกจนสิ้นพระชนม์ใน พ.ศ.๑๙๖๒ ส่วนเมืองสุโขทัยนั้นก็เกิดจลาจลแย่งชิงราชสมบัติ


๑๐.พระมหาธรรมราชาที่ ๔ (พระยาปาลราช)

พระมหาธรรมราชาที่ ๔ หรือพระยาปาลราช หรือพระบรมปาล  เป็นโอรสของพระมหาธรรมราชาที่ ๓ ครองราชย์อยู่ที่เมืองสองแคว หรือเมืองพิษณุโลก  ประมาณ พ.ศ.๑๙๖๒-๑๙๘๑ รวม ๑๙ ปี

เมื่อครั้งพระมหาธรรมราชาที่ ๓ หรือพระยาไสลือไทยสวรรคต ได้มีเหตุการณ์ชิงราชสมบัติครองอาณาจักรสุโขทัย ระหว่างพระยาบาลกับพระยาราม โอรสของพระองค์จนสมเด็จพระอินทราชา กษัตริย์อยุธยาได้ถือโอกาสยกกองทัพขึ้นมาชิงอำนาจ และจัดการให้อาณาจักสุโขทัยที่ยอมอ่อนน้อมอยู่ในอำนาจ ยอมให้จัดการบ้านเมืองโดยแบ่งเอาเมืองในอาณาจักรสุโขทัยให้พระยาทั้งหลายครอง คือ พระยาบาล แต่งตั้งให้เป็นพระมหาธรรมราชาที่ ๔ มีพระนามว่า “พระเจ้าสุริยวงศ์บรมปาล มหาธรรมราชาธิราช” ครองเมืองพิษณุโลก  พระยารามครองเมืองสุโขทัย  พระยาเชลียง ครองเมืองเชลียงหรือเมืองศรีสัชนาลัย และแสนสอยดาว ครองเมืองกำแพงเพชร  การแบ่งเมืองให้พระยาครองเช่นนี้เป็นกุศโลบายที่อาณาจักรอยุธยาต้องการจะลดทอนอำนาจของอาณาจักรสุโขทัยที่มีอยู่เดิมลงเป็นเมืองธรรมดา แม้ว่าจะยังคงให้มีพระมหาธรรมราชาที่ ๔ ครองเมืองพิษณุโลกอยู่ ก็ไม่ได้ยกให้เป็นราชธานีสำรองเช่นเดิม แล้วเมืองทั้ง ๔ นี้ก็ให้ขึ้นครองกับอาณาจักรอยุธยาด้วย

ครั้นเมื่อกรุงศรีอยุธยามีการเปลี่ยนแผ่นดินโดยสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ (เจ้าสามพระยา) ขึ้นครองเป็นกษัตริย์อยุธยา ใน พ.ศ.๑๙๖๗ ฐานะอาณาจักรของเมืองสุโขทัยก็ยังไม่สามารถที่จะฟื้นสถานภาพเป็นอาณาจักรอย่างเดิมได้อีก จวบจนพระมหาธรรมราชที่ ๔ สิ้นพระชนม์ลงเมื่อประมาณ ปี พ.ศ.๑๙๘๑ ความเป็นอาณาจักรสุโขทัยจึงสิ้นสุดราชวงศ์กษัตริย์ครองอาณาจักรนี้ต่อไป

แม้ในเมืองพิษณุโลกและเมืองสุโขทัย จะยังมีเชื้อสายกษัตริย์สุโขทัยอยู่ก็มีฐานะเป็นเพียงเจ้าครองเมือง ดังนั้น พระยายุทธิษเฐียร โอรสของพระมหาธรรมราชาที่ ๔ จึงได้เป็นผู้ครองเมืองพิษณุโลกต่อมา แม้ว่าพระยายุทธิษเฐียรจะเป็นลูกพี่ลูกน้องกับพระราเมศวร คือมีพระมารดาเป็นเชื้อสายราชวงศ์สุโขทัยเช่นเดียวกัน  ในแผ่นดินของสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ (เจ้าสามพระยา) นั้น ได้โปรดให้พระราเมศวร พระราชโอรสขึ้นมาครองเมืองพิษณุโลก  เมื่อพระราเมศวรขึ้นครองราชย์เป็นกษัตริย์อยุธยา ทรงพระนามว่า สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ เมื่อ พ.ศ.๑๙๑๙ พระยายุทธิษเฐียร ซึ่งตั้งความหวังแต่เดิมไว้ว่ากษัตริย์อยุธยาพระองค์นี้จะคืนความเป็นอาณาจักรสุโขทัยกลับคืนโดยไม่แบ่งเมืองออกเป็น ๔ เมืองดังกล่าว ในฐานะที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเป็นเชื้อสายราชวงศ์สุโขทัย แสดงว่าสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ ทรงมีพระมเหสีเป็นคนเชื้อสายราชวงศ์สุโขทัย และเป็นพระราชชนนีของพระราเมศวร

เมื่อพระยายุทธิษเฐียรไม่ได้รับการสนับสนุนตามที่คาดหวัง จึงทำให้เกิดน้อยใจและผิดหวัง จึงนำไพร่พลไปสวามิภักดิ์พระเจ้าติโลกราช กษัตริย์เมืองเชียงใหม่ของอาณาจักรล้านนา จนเป็นเหตุให้เกิดสงครามยืดเยื้อกันระหว่างอาณาจักรล้านนากับอาณาจักรอยุธยา ใน พ.ศ.๑๙๙๔  ส่วนเมืองพิษณุโลก ภายหลังพระราชชนนีของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถขึ้นครองเมืองพิษณุโลกต่อมา จนพระนางสิ้นพระชนม์ลงในปี พ.ศ.๒๐๐๖ หลังจากนั้นสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถจึงโปรดจะเสด็จขึ้นมาประทับอยู่ที่เมืองพิษณุโลกเป็นเวลานาน  

ด้วยเหตุนี้ บุคคลผู้เป็นเชื้อสายราชวงศ์สุโขทัยจึงต่างพากันมาอาศัยหรือพำนักในเมืองพิษณุโลกมากขึ้น เมื่อมีการรวมอาณาจักรสุโขทัยกับอาณาจักรอยุธยาเป็นอาณาจักรเดียวกันแล้ว เชื้อพระวงศ์ราชวงศ์สุโขทัยในเมืองพิษณุโลกจึงพากันลงไปรับราชการและติดต่อไปมาหาสู่กับกรุงศรีอยุธยา ราชธานีของอาณาจักรสยามที่ตั้งขึ้นใหม่ทางตอนใต้มากขึ้น โดยเฉพาะพระธิดาหรือหญิงสาวจากเชื้อพระวงศ์นี้ได้อภิเษกเป็นพระมเหสีของกษัตริย์อยุธยาและมีพระโอรสเป็นเชื้อสายกษัตริย์อยุธยา

เมื่อพระโอรสผู้มีพระมารดาเชื้อสายราชวงศ์กษัตริย์สุโขทัยได้รับการสถาปนาเป็นกษัตริย์ครองราชย์ในอาณาจักรอยุธยา ได้แก่ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (พระราเมศวร) สมเด็จพระชัยราชาธิราช สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ (พระเฑียรราชา) สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช (ขุนพิเรนทรเทพ) พระราชบิดาของสมเด็จพระนเรศวรมหาราชและสมเด็จพระเอกาทศรถ ผู้สืบเชื้อสายกษัตริย์ราชวงศ์สุโขทัย เป็นต้น  สรุปแล้ว เชื้อสายราชวงศ์สุโขทัยได้กลับมามีอำนาจเป็นกษัตริย์ของอาณาจักรสยามตอนใต้ มีกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีอยู่ช่วงสมัยหนึ่ง

หมายเหตุ : ศักราชการครองราชย์ของกษัตริย์เมืองสุโขทัย มีความแตกต่างกัน จึงสรุปชัดเจนไม่ได้


กษัตริย์ราชวงศ์พระร่วง แคว้นสุโขทัย

แคว้นสุโขทัยหรืออาณาจักรสุโขทัย มีพ่อขุนหรือกษัตริย์ครองเมืองสุโขทัยสืบเนื่องมาหลายรัชกาล เมื่อมีการชำระตามหลักฐานที่มีการพบใหม่นั้น ได้มีการลำดับรัชกาลของกษัตริย์ราชวงศ์สุโขทัยหรือราชวงศ์พระร่วงใหม่ คือ

อาณาจักรสยาม ในยุคที่มีเมืองสุโขทัยเป็นราชธานี มีพ่อขุนหรือกษัตริย์ครองเมืองสุโขทัย มีพระนามดังนี้
     ๑.พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ (พ่อขุนบางกลางหาว) เสวยราชย์ระหว่าง พ.ศ.๑๗๖๒-๑๗๘๑ พระองค์สถาปนาอาณาจักรสุโขทัย โดยการขับไล่ขอมสบาดโขลญลำพง ออกไปจากเมือง เมื่อ พ.ศ.๑๗๖๒ ไม่ปรากฏปีสวรรคต บ้างว่า พ.ศ.๑๗๘๑ และบ้างว่าครองราชย์ พ.ศ.๑๘๐๐
     ๒.พ่อขุนบานเมือง เป็นพระโอรสองค์โตของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ไม่ปรากฏปีครองราชย์ สวรรคตราว พ.ศ.๑๘๒๒
     ๓.พ่อขุนรามคำแหงมหาราช เป็นพระโอรสองค์รองของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ครองราชย์ประมาณ พ.ศ.๑๘๒๒-๑๘๔๒ พระองค์ทรงคิดประดิษฐ์ลายสือไท (อักษรไทย) ขึ้นในปี พ.ศ.๑๘๖๒
     ๔.พระยาไสสงคราม (ปู่ไสสงคราม) เชื่อว่าน่าจะเป็นพระโอรสองค์หนึ่งของพ่อขุนรามคำแหงมหาราช เป็นเชื้อพระวงศ์ที่ครองราชย์แทนรัชทายาทใน พ.ศ.๑๘๔๒ จึงยังไม่ได้ราชาภิเษก ครั้นเมื่อพระยาเลอไท ผู้เป็นรัชทายาทเสด็จกลับมาจากเมืองจีนแล้ว จึงได้เวนคืนเมืองให้ครองราชย์ต่อมาเมื่อ พ.ศ.๑๘๔๒  พระยาไสสงครามน่าจะสิ้นพระชนม์เมื่อประมาณ พ.ศ.๑๘๖๖
     ๕.พระยาเลอไทย พระโอรสของพ่อขุนรามคำแหงมหาราช เป็นพระเชษฐาของปู่ไสสงคราม เมื่อเสด็จกลับจากเมืองจีนจึงครองราชย์เมื่อ พ.ศ.๑๘๔๒-๑๘๘๔ (บางแห่งว่าครองราชย์ถึง พ.ศ.๑๘๔๒-๑๘๘๒)
     ๖.พระยางั่วนำถม โอรสพ่อขุนรามคำแหงมหาราช เป็นพระอนุชาของพระยาเลอไทย ครองราชย์ประมาณ พ.ศ.๑๘๘๔-๑๘๙๐ (บางแห่งว่า พ.ศ.๑๘๘๒-๑๘๙๒)
     ๗.พระมหาธรรมราชาที่ ๑ (พระยาลิไทย บางแห่งใช้ชื่อว่า พระยาสุริยพงศ์ราม มหาธรรมราชาธิราช) โอรสของพระยาเลอไทย ครองราชย์ พ.ศ.๑๘๙๐-๑๙๑๒ (บางแห่งว่าสวรรคตปีหนึ่งในระหว่าง พ.ศ.๑๙๑๑-๑๙๑๒) พระองค์ทรงส่งเสริมพระพุทธศาสนาและมีวรรณกรรมสำคัญคือ ไตรภูมิพระร่วง แต่งเมื่อ พ.ศ.๑๘๘๘ ใช้สั่งสอนอาณาประชาราษฎร์
     ๘.พระมหาธรรมราชาที่ ๒ (พระยาลือไทย) โอรสของพระมหาธรรมราชาลิไทย เสวยราชย์ประมาณ พ.ศ.๑๙๑๑-๑๙๑๒ และสวรรคตเมื่อ พ.ศ.๑๙๔๒ (บางแห่งว่า พ.ศ.๑๙๔๓)
     ๙.พระมหาธรรมราชาที่ ๓ (พระยาไสลือไทย) พระโอรสของพระมหาธรรมราชาที่ ๒ (บางแห่งว่าเป็นพระนัดดา) เสวยราชย์ พ.ศ.๑๙๔๓-๑๙๖๒
    ๑๐.พระมหาธรรมราชาที่ ๔ (พระบรมปาล บางแห่งใช้ชื่อว่าพระยาสุริยวงศ์บรมปาลธรรมมิกราช) โอรสของพระมหาธรรมราชาที่ ๓ เสวยราชย์ประมาณ พ.ศ.๑๙๖๒-๑๙๘๑

ราชวงศ์พระร่วงคนสุดท้าย ปรากฏชื่อ พระยายุทธิษเฐียร โอรสของพระมหาธรรมราชาที่ ๔ ครองราชย์ที่เมืองพิษณุโลก