[ สุขใจ ดอท คอม บ้านหลังเล็กอันแสนอบอุ่น ] ธรรมะ พุทธประวัติ ฟังธรรม ดูหนัง ฟังเพลง เกมส์ เบาสมอง ดูดวง สุขภาพ สารพันความรู้

ในพระราชอาณาเขตรข้างทิศตวันออกเฉียงเหนือ มีคนชาติภาษาต่าง ๆ อาไศรยอยู่บนภูเขาแลในป่าเปนอันมาก คนชาติชนิดต่าง ๆ นี้มีลัทธิธรรมเนียมภาษาต่าง ๆ กัน ดังจะได้พรรณาต่อไป คือจะได้พรรณาถึง

๑ บ้านเมืองเคหฐานที่อาไศรย

๒ รูปร่างลักษณกิริยาภาษาพูดแลหนังสือ

๓ อาหารแลผ้านุ่งห่มเครื่องประดับกาย

๔ วิชาชำนาญการเลี้ยงชีพ ฤๅสินค้าต่าง ๆ ที่ไปมา

๕ หัวน่าพาหนะบริวารภาชนะเครื่องใช้

๖ เงินใช้แลกเปลี่ยนซื้อขายกัน

๗ ธรรมเนียมได้ภรรยาแลคลอดบุตรเลี้ยงบุตร

๘ การพยาบาลแลปลงศพ

๙ การนับถือสาสนา แลการประชุมเล่นมโหรศพ เทศกาลตามฤดูปี

คนชาติต่าง ๆ ที่จะพรรณาต่อไปนี้ ย่อมอาไศรยอยู่ในปลายเขตรแดน ใช่จะมีแต่ในพระราชอาณาเขตรสยามเท่านั้นหามิได้ มีทั่วไปในประเทศต่าง ๆ คือ ประเทศจีน. พม่า. ซึ่งต่อติดกับพระราชอาณาเขตร ​แลดินแดนอื่น ๆ ก็มีคนต่างชาติต่างภาษาอาไศรยอยู่เหมือนกัน แต่คนชนิดอย่างนี้ชอบอยู่ตามป่าแลเขา ปลายเขตรแดนที่ไกลจากบ้านเมือง แต่ไม่อาไศรยตั่งมั่นอยู่ถิ่นที่หามิได้ มักยักย้ายยกครอบครัวเที่ยวอยู่ในป่าเขาที่อื่น ๆ ต่อไป ถึงแม้ว่าบ้านเมืองใดจะเผื่อแผ่เจือจานความบำรุงเลี้ยงรักษาไปถึงคนชาติต่าง ๆ นั้น ก็คงจะไม่รับความบำรุงความเจริญให้รุ่งเรืองได้ คงจะหลบหลีกหนีห่างออกไปอยู่ตามป่าเขาเช่นนั้นเปนธรรมดา


ว่าด้วยชาติพม่า

๑, คนชาติพม่านี้ อาไศรยอยู่ในดินเมืองภูฝาง ซึ่งเปนพระราชอาณาเขตร ข้างทิศตวันออกเฉียงเหนือ ที่ต่อเขตรแดนกับประเทศจีนแลพม่า แลพม่าพวกนี้ปลูกโรงอาไศรยอยู่บนเขาที่สูง ๆ โรงนั้นมีหลังคาลาดลงมาชิดกับพื้น มีประตูเข้าออกสองข้างทาง ด้านสกัดในโรงนั้น กั้นเปนห้องยกเปนแคร่ขึ้นสูงประมาณศอกหนึ่งสำหรับเปนที่นอน ในห้องนอนนั้นก็กั้นฝามีประตูไปมาถึงกัน โรงนั้นมุงด้วยหญ้าคาฝาขัตแตะ แลบางคนก็ทำด้วยไม้จริงบ้าง โรงใหญ่เล็กก็ตามสมควรที่จะมีครอบครัวอยู่ตามมากแลน้อย

๒, ลักษณร่างกายกิริยาแลภาษานั้น มีร่างกายล่ำสันแขงแรง ผิวกายมีสีดำโดยมากทั้งชายหญิง อากัปกิริยาแขงกระด้าง ไม่เรียบร้อยเหมือนคนในบ้านเมือง มีภาษาพูดเปนภาษาหนึ่ง แต่มีสำเนียงคล้ายภาษาแขกกาลิง แต่ไม่มีหนังสือใช้

​๓, เครื่องนุ่งห่มแต่งกายแลอาหารนั้น รับประทานเข้าเจ้าเปนอาหาร แลกับเข้าของกินทำด้วยเนื้อสัตว์ต่าง ๆ แลเนื้อปลา แต่ชอบกินผักต่าง ๆ มาก ผ้านุ่งห่มแลตกแต่งกายนั้น ผู้ชายขวั้นผมเปียอย่างจีน แต่ถักผมไม่ใส่ใหม ใช้เบี้ยแลลูกปัดปล้องไม้น้อย ๆ มีบ้างสำหรับร้อยเปนเครื่องประดับบนศีศะ แลประดับไว้ที่คอห้อยลงมาเหมือนสวมลูกประคำ มีสามสายสี่สายแลเอาไม้หวายต่าง ๆ แลเหล็กมาทำกำไลสวมข้อมือแลตามลำแขนเปนเครื่องประดับ บางคนที่มีเงินก็ทำด้วยเงิน นุ่งกางเกงจีน มีผ้ารัดท้องเปนเป๋าสำหรับใส่เงินติดตัวอยู่เสมอทุก ๆ คน ใช้เสี้อรูปเหมือนเสื้อกวางตุ้ง ทำแขนแลตัวเสื้อนั้นสั้น สำหรับใส่เมื่อฤดูหนาว เสื้อกางเกงเครื่องนุ่งห่มของชายนี้ ใช้สีดำแลสีน้ำเงินเปนผ้าทำด้วยฝ้ายใช้เอง

ผู้หญิงนั้นไว้ผมยาวเกล้ามวยรวบไว้ข้างหลัง แลเจาะหูทำแผ่นสานด้วยเงินม้วนกลมสอดไว้ในหูโตประมาณ ๒ นิ้ว แลสวมปลอกแขนทำด้วยเงินแลเหล็กหวายไม้ต่าง ๆ เหมือนอย่างชายนั้น สวมแต่ที่ข้อแขนที่ข้อมือชั้นเดียวเท่านั้น หาเหมือนชายไม่ นุ่งผ้าสิ้น ห่มเสื้อสีต่าง ๆ มีสีดำหม่นเทาเปนต้น ใช้ผ้าโพกศีศะด้วยผ้าสีต่าง ๆ

ผ้าเครื่องนุ่งห่มของพวกพม่าทั้งหญิงชายนี้ เปนผ้าฝ้ายทอได้เอง หาได้ซื้อจากชาติอื่นไม่

๔, วิชาชำนาญที่จะประกอบการเลี้ยงชีพ คือจักสานเครื่องใช้บางอย่างด้วยไม้แลหวายต่าง ๆ มีเป้สำหรับใส่สิ่งของซึ่งบรรทุกแล้วคอนสพายเอาไปโดยศีศะแลบ่าเปนต้น แลตีเหล็กทำอาวุธต่าง ๆ ได้บ้าง ​มีวิชาชำนาญใช้อาวุธน่าไม้แม่น ได้ยิงนกแลสัตว์ต่างๆ มีค่างแลชนีเปนต้น มาบริโภคเปนอาหาร ทำการเลี้ยงชีพด้วยการทำไร่เข้าอย่างหนึ่ง เลี้ยงสุกรตอนขาย ทำไร่ฝ้ายขายแก่พวกฮ่อ พวกผู้ไทย ซึ่งเปนพ่อค้านำเอามาบรรทุกสินค้า คือเหล็กแลอาวุธมีดขวานต่าง ๆ ฝิ่นแลเกลือเปนต้น มาขายแลกเปลี่ยนกับพวกพม่า

๕, หัวน่าที่ได้บังคับว่ากล่าวกันมิได้มียศศักดิและอำนาจซึ่งกันแลกัน เสมอชาติกันทั้งพวก เว้นแต่ที่พวกพม่าได้พร้อมกัน เห็นผู้ใดควรจะเปนที่นับถือเชื่อฟังได้ ก็ยกขึ้นให้เปนนายบ้านเท่านั้น ก็ได้ว่ากล่าวเชื่อฟังบังคับกัน แลพาหนะเครื่องใช้ช่วยแรงนั้น คือม้าแลโคกระบือบ้าง กับภาชนะเครื่องใช้สำหรับเรือน มีถ้วยชามแลหม้อทองแดงที่ซื้อจากพ่อค้าฮ่อนั้นบ้างก็เล็กน้อย

๖, เงินใช้แลกเปลี่ยนซื้อขายกันนั้น ใช้เงินมิได้เลือกว่าเงินของชาติภาษาใดใช้ได้ทุกชนิด เพราะใช้ชั่งตัดออกเปนน้ำหนักตามราคาของมากแลน้อย ได้ซื้อขายแลกเปลี่ยนกันกับพวกฮ่อพวกผู้ไทยเสมอมา

๗, ธรรมเนียมที่จะได้สามีภิริยานั้น ชายไปขอหญิงต่อผู้ใหญ่ของหญิง ๆ ยอมยกให้แต่งงานกันแล้ว ชายก็พาหญิงมาอยู่ด้วยกันในสำนักของชาย วิธีที่แต่งกันนั้น ก็แต่งของเครื่องเส้นไหว้ผีทั้งฝ่ายชายฝ่ายหญิง แล้วเลี้ยงกันเหมือนธรรมเนียมจีน การคลอดบุตรนั้น ก็อยู่ไฟ มิได้เปลี่ยนแปลงอันใดหามิได้

​๘, การรักษาพยาบาลไข้ป่วยนั้น เมื่อด้วยไข้ลงก็ให้กินยารากไม้ตามที่ถือว่าเปนยา บางทีก็หายบางทีก็ตาย แต่มีความกลัวแก่โรคฝีดาดเปนอย่างยิ่ง ถ้าคนใดเกิดโรคฝีดาดขึ้นแล้วพวกญาติพี่น้องแลบิดาฤๅบุตรซึ่งเปนที่รักก็กลับเปนที่เกลียดกลัว ทิ้งคนไข้ผู้นั้นไว้พากันหนีไปอยู่ในป่าสิ้นทั้งตำบลนั้น ครั้นไปจากคนไข้ได้หลายวัน ประมาณว่าคนไข้นั้นจะถึงแก่กรรมลงได้แล้ว จึงชวนกันมาดูในบ้านนั้น ถ้าคนไข้นั้นยังไม่ถึงแก่กรรมก็กลับไป ถ้าคนไข้นั้นหายขึ้นจึงจะกลับเข้ามาอยู่ในบ้านตามเดิมได้ ถ้าเห็นคนไข้นั้นตายแล้ว จะกลับมาอยู่ตามเดิม ก็ต้องเอาไฟเผาโรงที่คนไข้ตายนั้นเสียแล้วจึงจะอยู่ต่อไป การที่ทำดังนี้เพราะความกลัว ด้วยโรคฝีดาดนี้จะติดกัน จึงได้เผาศพแลที่อาไศรยนั้นเสีย ถ้าศพนั้นตายด้วยโรคอื่น ก็ใช้ธรรมเนียมฝังทั้งสิ้น

๙, ธรรมเนียมถือสาสนา ซึ่งเปนที่นับถือว่าจะช่วยตนให้พ้นทุกข์ได้ มีความนับถือยำเกรงแต่ผีเรือนของเขา แลถือความจรรไรซึ่งจะทำให้เสื่อมความศุขต่าง ๆ ถ้าได้เนื้อนกปลามาถึงที่อยู่ ก็เอาขึ้นไว้บนเหนือศีศะที่นอนของตน กระทำเส็นไหว้ผีเรือนแล้วจึงจะรับประทานได้ แลความถืออิกอย่างหนึ่ง คือ ผัวเมียไม่นอนรวมกันในที่แห่งเดียว นอนอยู่ในห้องเดียวกันแต่กั้นไว้คนละแห่ง มีไม้สอดฝาไปถึงกันเปนที่สำคัญ เมื่อผัวเมียจะไปหากัน ก็จับไม้สำคัญนั้นให้ถูกกายรู้สึกตัวเสียก่อนแล้วจึงเข้าไปหากัน ถ้าไม่ทำดังนั้นไปหากันเมื่อยังมิทันรู้ตัว ก็ถือว่าเปนการอัปมงคลไปต่าง ๆ แลเปนความผิดมาก เพราะฉนั้นห้องนอน​ของพวกพม่าจึงมีไม้สอดตลอดถึงกัน เปนที่สำคัญเช่นนั้นทุก ๆ ห้อง สำหรับทุก ๆ คน ประการหนึ่งถือว่าที่ดินที่ได้อาไศรยทำไร่กงอยู่ ถ้าได้ผลน้อยลงก็มักยักย้ายยกครอบครัวไปตั้งอยู่ในที่ตำบลอื่น ๆ ต่อไปอิก เพราะฉนั้นจึงมิได้ตั้งมั่นอาไศรยอยู่ในที่ใดให้เปนที่แห่งเดียวได้

อนึ่งยังมีคนป่าซึ่งคล้ายคลึงกับพวกพม่านี้ มีอิก ๓ ชนิดนับเข้าพวกเดียวกัน คือเรียกว่าล่าหมี ๑ อาไศรยอยู่ในดินเมืองภูฝาง ข่ากง ๑ อาไศรยอยู่ในดินเมืองตองเขตรเมืองไล เหล่าภิกขุ ๑ อาไศรยอยู่ในดินเมืองแยเขตรเมืองไล คนทั้ง ๔ จำพวกนี้มีรูปกายแลความประพฤติใช้ขนบธรรมเนียมนุ่งห่มประดับกายก็เหมือนกัน แต่ภาษาพูดแผกผันกันไปบ้าง แต่ฟังเข้าใจกันเหมือนเช่นลาวกับไทย พูดรู้จักกันเช่นนั้น



คนป่าชาติหนึ่งจีนเรียกว่า โอนี. ภาษาผู้ไทยเรียกว่าข่าคอ คนชาติโอนีมี ๔ ชนิด โอนีดำฤๅโอนีกอจ้อ ๒ โอนีอาก้า ๑ โอนีอาสัง ๑ โอนีทั้ง ๔ จำพวกนี้ใช้ขนบธรรมเนียมแลความประพฤติเหมือนกัน แต่ภาษาสำเนียงแปลกแปลงกันไปบ้างพอฟังเข้าใจกัน แลโอนีทั้ง ๔ ชนิดนี้ จะมีแปลกกันอยู่ก็แต่เครื่องประดับกาย พวกโอนีนี้ได้อาไศรยอยู่ในดินเมืองภูฝาง ชอบอาไศรยปลูกโรงอยู่บนภูเขาที่สูง ๆ ทำที่อยู่แลประพฤติอากัปกิริยาต่าง ๆ ก็เหมือนกันกับพวกพม่า ดังที่กล่าวมาแต่เบื้องต้นแล้วนั้น ทุก ๆ ข้อ ๆ ใดที่แปลกประหลาดจึงจะได้อธิบายดังต่อไปนี้



๓ โอนีดำ ผู้ชายไว้ผมเปียถักไม่ใส่ไหม นุ่งกางเกงขาสั้นพอปกเข่าลงหน่อยหนึ่ง ใส่เสื้อแขนใหญ่แต่ช่วงตัวแลแขนสั้น ๆ มีผ้าดำโพกศีศะ ถ้าเดินทางไกลก็ใช้ผ้าพันข้อเท่าขึ้นมาถึงเข่า ผ้านั้นกว้างประมาณคืบหนึ่ง เสื้อผ้าเหล่านี้ใช้สีดำทั้งสิ้น

ผู้หญิงนั้นไว้ผมยาวเกล้ามวยไว้ข้างหลัง บางคนก็ม้วนผมพันรอบศีศะหาได้เกล้าไม่ แล้วใส่หมวกประดับด้วยเบี้ยแลลูกปัดลูกเดือยปล้องไม้เล็ก ๆ ร้อยประดับหมวกนั้น ทำด้วยผ้าสีต่าง ๆ มีรูปเปนสี่เหลี่ยม แต่ยอดนั้นลดกันให้เล็กลง สวมเสื้อยาวปกลงมาถึงเข่า ที่ชายเสื้อแลข้อมือเสื้อนั้นขลิบด้วยผ้าแดงแลผ้าสีต่าง ๆ เปนลายสลับกัน ดุมแลฅอเสื้อก็ประดับกรึงด้วยเบี้ยแลลูกปัดต่าง ๆ เสื้อนั้นใช้พื้นดำมีหวายย้อมด้วยสีต่าง ๆ ถักเปนสายแถบกว้างประมาณ ๓ นิ้ว ๔ นิ้ว ๕ นิ้ว คาดไว้ที่เอวนอกเสื้อเรียง ๆ กันเปนสามสายสี่สาย ดูเปนลวดลายสลับกัน นุ่งกางเกงสั้นพอยกเข่าลงหน่อยหนึ่ง แต่กางเกงนั้นขาแคบ มีผ้าดำพันแข้งเหมือนผู้ชาย เจาะหูใส่ควงวงกลมเช่นวงแหวน ทำด้วยเงิน ควงนั้นใหญ่ยานลงถึงบ่า ใส่รองเท้าเย็บด้วยผ้า สวมปลอกแขนทำด้วยเงินแลเหล็ก แลมักชอบสูบยา ใช้กล้องทำด้วยไม้



๓ โอนีอาก้า ผู้ชายแต่งตัวไว้ผมเปียถักไม่ใส่ไหม ทั้งหญิงชายอากัปกิริยาแต่งร่างกายขนบธรรมเนียม ก็เปนเช่นอย่างโอนีดำทั้งสิ้น



โอนีปาแต๋นี้ เครื่องแต่งตัวนุ่งห่มก็เช่นเดียวกันกับโอนีดำฤๅโอนีอาก้า แต่โอนีปาแต๋นั้นเครื่องนุ่งห่มแต่งกายแลที่อยู่สกปรกเลวทรามกว่าโอนีสองจำพวกที่กล่าวมาแล้วนั้น

แต่ถือผิดกันอีกอย่างหนึ่ง คือไม่ทำอันตรายสัตว์ใหญ่ในป่า เปนต้นว่าช้าง แรด โคกระบือ ถ้าผู้ใดทำอันตรายสัตว์ใหญ่เหล่านี้แล้ว แลเอาเนื้อสัตว์นั้นมาบริโภค ก็ถือว่าจะมีอันตรายแก่ผู้นั้นด้วยเหตุต่าง ๆ



๓ โอนีขาว ใช้เครื่องนุ่งห่มทั้งชายทั้งหญิงแต่ล้วนขาว นอกนั้นเปนเหมือนโอนีดำดังที่กล่าวมาแล้วทุกประการ



โอนีอาสัง ใช้เครื่องนุ่งห่มนั้น ผู้ชายแต่งเปนโอนีที่กล่าวมาแล้ว แต่ผู้หญิงใช้เครื่องนุ่งห่มประดับกายต่างกัน ไว้ผมยาวม้วนพันรอบศีศะ มิได้เกล้ามวย มีผ้าขาวน้อยทำเปนรูปเหมือนใบโพธิ ประดับด้วยลูกเดือยลูกปัดที่ริมผ้า สำหรับปะไว้ที่หน้าผาก แล้วมีผ้าผืนใหญ่สีต่าง ๆ พันศีศะทับผ้าน้อยนั้นไว้ ให้ผ้าน้อยนั้นห้อยแลบออกมาถึงหว่างคิ้วพอแลเห็นได้ ใส่ต่างหูทำรูปเหมือนขอมีกลีบแฉก รูปคล้ายต่างหูระย้า สวมเสื้อยาวถึงเข่า ที่ฅอเสื้อผ้าสีเหลืองแดงต่าง ๆ ขลิบริมรอบเสื้อ นุ่งกางเกงขาแคบสั้นพอปกเข่า

​โอนีทั้ง ๕ อย่างนี้ ถ้าอยู่ในที่แห่งเดียวกันแล้ว จะสังเกตว่าเปนโอนีจำพวกใดนั้นไม่ได้เลย ด้วยกิริยาอาการนั้นคล้ายคลึงกันทั้งสิ้น

แลภาษาทั้พูดนั้นใช้ความนับดังนี้
ตี   ยี   ซำ   เอ   ง่า   คั้ว   ซี   แห้   เกว   เส   ตียา   เตถัง   เสถัง
๑   ๒   ๓   ๔   ๕   ๖   ๗   ๘   ๙   ๑๐   ๑๐๐   ๑๐๐๐   ๑๐๐๐๐
พวกโอนีนี้ ถ้าเปนคนมั่งมีก็มักรู้หนังสือจีน ได้ไปเรียนมาจากจีน ขนบธรรมเนียมก็ฝักไฝ่ไปข้างจีนโดยมาก



คนจำพวกนี้ ภาษาจีนเรียกว่าแม้ว แม้วนี้เดิมก็มาจากประเทศจีนเมืองเสฉวน เข้ามาอาไศรยอยู่ในดินเมืองไล แล้วก็แพร่หลายแยกย้ายเที่ยวไปอยู่ในที่ต่าง ๆ ซึ่งเปนพระราชอาณาเขรข้างทิศตวันออกเฉียงเหนือนี้ ชาติแม้ว ๔ ชนิดนี้ เรียกว่าแม้วหัวแดง ๑ แม้วลาย ๑ แม้วดำ ๑ แม้วขาว ๑ เปน ๔ ชนิด

๑ แม้วทั้ง ๔ ชนิดนี้ ชอบปลูกโรงอยู่บนภูเขาสูง ๆ ไม่อยู่ที่พื้นแผ่นดินราบเลย โรงเรือนที่อาไศรยนั้นทำเหมือนโรงจีนเลื่อยไม้ หลังคาโรงมุงด้วยหญ้าคา ฝาโรงทำด้วยดิน แลวิธีทำนั้นเอาไม้กระดานปักขวางสองข้างขนาบเข้า เอาดินใส่ข้างในกะทุ้งให้แน่น แล้วก็เลื่อนขึ้นไปเปนชั้น ๆ ดูก็เช่นกันกับฝาผนังตึก แต่โรงนั้นเตี้ยไม่สู้จะสูงนัก ยกพื้นขึ้นเฉภาะเตียงนอน กว้างประมาณ ๒ ศอก สูงประมาณ ๑ ศอก ​ในโรงนั้นกั้นห้องกว้างแคบประมาณพอจุเตียงนอน โรงหนึ่งก็อยู่ด้วยกันครัวหนึ่ง เหตุที่ใช้ดินทำฝานั้นเพื่อที่จะกันความหนาว เพราะที่อยู่บนเขาสูงแลหนาวจัด

๒ ลักขณร่างกายของแม้วนี้มีผิว ทั้งชายหญิงย่อมขาวมีกำลังแขงแรง ภาษาพูดมีอย่างหนึ่ง คือกินเข้าว่า (เน่าเห็น) ไม่มีหนังสือใช้ มีแต่คนที่ได้ไปเรียนหนังสือจีนก็ได้ใช้หนังสือจีนแลภาษานับของแม้วนั้นดังนี้

อี   อาว   บี   เปลา   จี   เจา   จาง   ยี   จ้า   เก๊า
๑   ๒   ๓   ๔   ๕   ๖   ๗   ๘   ๙   ๑๐

๓ เครื่องนุ่งห่มประดับกายของแม้วพวกนี้ ย่อมมีประการต่าง ๆ กันทั้ง ๔ ชนิด แต่ในที่นี้จะว่าด้วยแม้วหัวแดงก่อน แม้วอื่น ๆะได้แสดงในที่ต่อไปข้างน่านั้น

แม้วหัวแดง ผู้ชายขวั้นเปียไว้ผมเหมือนจีน แต่ถักผมเปล่าไม่ใส่ไหม ใช้ผ้าแดงแลขนไก่แดงเสียบประดับโพกไว้บนศีศะ สวมเสื้อแขนสั้นตัวสั้น แต่กว้างอย่างเสื้อกวางตุ้ง นุ่งกางเกงขากว้างประมาณศอกหนึ่ง แต่สั้นพอยกเข่า มีผ้าพันข้อเท้าถึงเข่า

แม้วหัวแดงผู้หญิงนั้น ไว้ผมยาวบ้าง เกล้ามวยรวมไว้ข้างหลังบ้าง บางคนก็ใช้เอาผมพันรอบศีศะบ้าง มีผ้าแดงผืนน้อย ๆ คลุมบนศีศะ แล้วเอาผ้าสีต่าง ๆ โพกชั้นนอก แลผ้าโพกศีศะหญิงนี้ใหญ่กว่าผ้าโพกศีศะผู้ชาย ใส่ต่างหูมีรูปเหมือนขอมุ้งแขวนอยู่ในหู ขอต่างหูนี้กว้างยาวประมาณคืบหนึ่ง เมื่อเวลาทำการงาน ก็เอาต่างหู​เกี่ยวกันไว้ข้างหลัง สวมกำไลมือทำด้วยทองเหลืองทองแดง เหล็กแลเงิน นุ่่งผ้าจีบเอวพอประจบรอบเท่านั้น แล้วมีผ้าห้อยน่าอิกผืนหนึ่ง อย่างเช่นผ้าห้อยน่าโขน เพื่อจะยังผ้านุ่งที่คาดเอวนั้นแตกออก เมื่อจะนั่งก็ตวัดเอาผ้าที่ห้อยน่ารองก้นนั่ง สวมเสื้อยาวอย่างเสื้อญวนปกลงถึงเข่า แลใช้ผ้าพันข้อเท้าขึ้นมาถึงเข่า ผ้าที่พันข้อเท้านี้มีความประสงค์ว่า เมื่อเดินนั้นเนื้อน่องสั่นสบัดอยู่เสมอ ถ้าเอาผ้าพันเสียให้แน่นแล้ว เดินจึงจะไม่เมื่อยเท้า ผ้าเครื่องนุ่งห่มของแม้วทั้ง ๔ ชนิดนี้ ทำด้วยเปลือกต้นกันชา แลแน่นเหนียวกว่าผ้าฝ้าย ทำย้อมใช้เปนสีต่าง ๆ แต่แม้วทั้ง ๔ ชนิด ซึ่งมีชื่อต่างกันนั้น เหตุด้วยใช้ผ้าผ่อนเครื่องนุ่งห่มเปนสีต่าง ๆ เปนที่สังเกตกำหนดแลอื่น ๆ บ้าง ดังจะกล่าวต่อไปนี้

(แม้วหัวแดง) มีขนไก่แดงแลผ้าแดงประดับไว้บนศีศะที่สังเกต (แม้วลาย) ใช้ผ้าผ่อนเครื่องนุ่งห่มประดับกายด้วยผ้าลายต่าง ๆ เปนที่สังเกต (แม้วดำ) ใช้ผ้าผ่อนเครื่องนุ่งห่มประดับกายแต่ล้วนผ้าสีดำเปนเครื่องหมายสำคัญ (แม้วขาว) ให้ผ้าผ่อนนุ่งห่มประดับกายล้วนแต่ผ้าสีขาวทั้งสิ้นเปนที่สังเกต ผ้าสีต่าง ๆ นั้นแม้วขาวไม่ใช่เลย แต่แม้วดำนั้นบางทีก็ใช้ผ้าสีขาวบ้าง

แลแม้วทั้ง ๔ จำพวกนี้ บริโภคเข้าโภชสาลีเปนอาหาร วิธีเมื่อจะทำหุงต้มนั้น ใช้โม่ศิลาทำได้เอง สำหรับโม่บดย่อยเข้าโภชสาลีให้เลอียด แล้วร่อนออกเปนสองอย่าง อย่างที่เลอียดเอาปล้องไม้ไผ่​ทั้งปล้องมาใช้เปนหวดนึ่ง อย่างที่หยาบนั้นก็ทำหุงต้มธรรมดา แลกับเข้าของกินก็ใช้เนื้อสุกร ไก่ เนื้อกระบือสดเปนต้น มิได้ใช้เนื้อสัตว์ซึ่งเปนของหมักของดองเลย ทำไว้บริโภคบ้างเล็กน้อย ก็ใช้ย่างแห้งไว้เปนธรรมดา ถ้าจะเปนของดองก็เช่นผักต่าง ๆ มีหัวผักกาดฤๅใบผักกาดเปนต้น เพราะได้เพาะปลูกไว้ เมื่อรับประทานอาหารก็ใช้ไม้ตะเกียบเช่นอย่างจีน ชอบสูบยากล้องยาว ๆ ทั้งหญิงทั้งชาย

๔ แม้วทั้ง ๔ จำพวกนิ้ มีวิชาทำผ้าแลทอผ้าด้วยเปลือกต้นกันชา ต้นกันชาก็ทำไร่ปลูกไว้สำหรับทำผ้าเท่านั้น มิได้ใช้ผลประโยชน์ด้วยดอกแลใบเลย การที่ทำผ้านี้เปนวิชาของหญิงแม้ว แม้วผู้ชายมีวิชาทำมีด แลอาวุธปืนคาบศิลาสั้นแลยาวตามแต่ชอบใจใช้ แต่ปืนของพวกแม้วนี้ทำพอเปนปืนยิงได้ แต่ดูของเลวทรามเต็มที แลปืนนี้เมื่อจะยิงต้องประทับเข้ากับแก้ม มิได้ประทับบ่า แลแม้วนี้เปนคนมีกิริยาว่องไวในทางป่าแลเขา เมื่อไปเที่ยวยิงสัตว์มักมีสุนักข์ตามไปด้วย ครั้นสุนักข์นั้นเห็นสัตว์ป่าเข้าแล้วก็วิ่งไล่สัตว์นั้นไป แม้วผู้เจ้าของสุนักข์ก็วิ่งไล่ตามไปทันสุนักข์เหมือนกัน เพราะฉนั้นจึงว่ามีกิริยาอันว่องไว

สิ่งสินค้าต่าง ๆ ที่แม้วได้ทำขายแก่พวกฮ่อพ่อค้าได้เปนผลประโยชน์นั้น มีเข้าเจ้า เข้าโภชสาลี สุกรตอน ไก่ตอน แพะ ม้า โค เปนต้น สินค้าซึ่งฮ่อพ่อค้าแลผู้ ไทย นำมาซื้อขายก็มี เหล็ก เกลือ ภาชนะถ้วยชาม นำมาถึงที่อยู่แห่งแม้ว เพราะแม้วมิได้นำเอาสินค้า​ไปขายถึงทางไกลเลย การไร่นาซึ่งแม้วได้เพาะปลูกนั้น คือ เข้าเจ้า เข้าโภช ต้นกันชา ผักกาด แลผักต่าง ๆ แลฟักแฟง เปนต้น แลผ้ากันชานั้นย้อมด้วยเปลือกไม้ ยางไม้ แลครั่ง เปนสีดำแดง เขียว เหลือง ต่าง ๆ

๕ หัวน่าซึ่งได้ด้วยคุมว่ากล่าวกันนั้น ใช้ม้าเปนพาหนะสำหรับขี่เที่ยวไปในที่ต่าง ๆ โคกระบือก็เลี้ยงไว้ขายแลกิน หาได้ใช้ทำไร่ไถนาไม่ การซึ่งได้มีผู้ว่ากล่าวบังคับ ก็อาไศรยการสามัคคีพร้อมกันเห็นว่าคนใดจะเปนที่นับถือเชื่อฟังได้ ก็ยกผู้นั้นขึ้นเปนนาย ฟังบังคับบัญชาว่ากล่าวด้วยคุมกันไป แลนายบ้านของแม้วนี้ มิได้รับยศแลอำนาจของเจ้าท้าวพระยาหามิได้ กับภาชนะเครื่องใช้ของแม้ว มีกระทะเหลิก หม้อทองแดง กับถ้วยชาม ซึ่งพวกฮ่อได้นำมาจำหน่ายบ้าง ของที่แม้วทำใช้ได้เองบ้าง คือ ถังตักน้ำ แลกะบุง โม่ เปนต้น

๖ เงินที่ใช้แลกเปลี่ยนซื้อขายกัน ไม่เลือกว่าเงินรูปชนิดไร สุดแต่เปนเงินแล้วก็ใช้ได้ ใช้ชั่งตัดเอาตามน้ำหนัก เมื่อแม้วจะเอาสิ่งของมาขายก็มีตาชั่งตาเต็งมาสำหรับตัวด้วยทุก ๆ คน เงินที่ตัดย่อยออกแล้วนั้นเรียกว่าเงินมุ่น ถ้าได้มากแล้วหลอมก้อนไว้ เมื่อจะธุระซื้อขายกันก็ตัตต่อไป

๗ ธรรมเนียมเมื่อจะได้ภรรยาสามีกันนั้น บางทีบิดามารดาชอบอัธยาไศรยซึ่งกันแลกัน ก็ขอบุตรสาวไปเลี้ยงไว้ให้อยู่ด้วยกันไปแต่เล็ก ถ้าแลแต่งงานสู่ขอกันเมื่อหนุ่มสาวนั้น ถ้าเปนผู้ดีมีเงินทองก็มีสิ่งของไปคำนับผู้ใหญ่ของหญิง สุกร ๑ คู่ ไก่ตอน ๑ คู่ เข้าสาร ๒ หาบ ​สุรา ๒ ไห เงินหนัก ๑๐ บาท ให้กับบิดามารดาฝ่ายหญิง เส้นไหว้ผู้เรือนของหญิงแลผีฟ้าตามธรรมเนียมแล้ว ก็แต่งของเลี้ยงพรรคพวกซึ่งมาพร้อมกันในเวลานั้นแล้วก็รับหญิงนั้นมาที่อยู่แห่งชาย

อิกอย่างหนึ่ง ถ้าชายเปนคนจนมีภรรยา ก็ต้องมีอีแปะทองแดงร้อยแปะไปขอต่อผู้ใหญ่ของหญิง วิธีเมื่อจะไปขอนั้น เมื่อถึงผู้ใหญ่ของหญิงแล้ว ก็นั่งคุกเข่าประสานมือคอยสดับคำ ซึ่งผู้ใหญ่ของหญิงจะว่ากล่าวเปนประการใด ผู้ใหญ่ของหญิงนั้นก็กล่าวด้วยคำหยาบช้าให้เจ็บแสบถึงสาหัส เพราะด้วยตัวเปนคนจนจึงต้องรับคำด่าคำดูถูกประมาทหมิ่นเปนอันมาก เว้นแต่ไม่ด่าถึงบิดามารดาด้วยเท่านั้น ถ้าชายผู้นั้นนั่งสดับรับคำด่าอยู่ได้ในวันหนึ่ง ผู้ใหญ่นั้นจึงจะยกบุตรสาวหลานสาวนั้นให้เปนภรรยา ถ้าชายนั้นไม่อดกลั้นถ้อยคำ อันว่ากล่าวให้เจ็บช้ำนั้นได้ก็หาได้ภรรยาสำเร็จดังความปราถนาไม่

แม้วนี้เมื่อคลอดบุตร ก็อยู่ไฟบนร้านเหมือนญวน แลบุตรคลอดออกมานั้น ก็เอาผ้าห่อกายไว้ที่ใต้แคร่ที่นอน เมื่อเวลาจะให้กินนมก็ยกเอาออกมา ครั้นออกไฟแล้ว เมื่อแม้วลูกอ่อนนั้นจะไปทำไร่นา อุ้มเอาลูกไปที่ไร่นาแล้ว ก็เอาผ้าผูกเปลแขวนไว้บนต้นไม้แล้วก็ไปทำการเลี้ยงกันอย่างนี้ไปกว่าจะเดินได้

๘ การรักษาพยาบาลความป่วยไข้ ก็ใช้ยารากไม้ใบไม้ แลเปนของสิ่งใดสิ่งหนึ่ง ซึ่งคนทรงผีบอกให้ว่าเปนยา ด้วยมีแม้วที่เปนคนทรงผีสำหรับรักษาโรคต่าง ๆ อยู่ตำบลบ้านแม้วคนทรงนี้ เมื่อผีเข้าแล้ว​บอกให้บวงสรวงฤๅจะให้ทำอย่างไร พวกแม้วนั้นก็ทำตามทุกประการ เพราะพวกแม้วนี้ถือผีเปนการแขงแรง แลทำวิธีต่าง ๆ กัน

แม้วทั้ง ๔ จำพวกนี้ มิวิธีปลูกฝีดาดได้อีกอย่างหนึ่ง เมื่อปลูกก็เอาสะเก็ดฝีมาประสมเข้ากับยา ตัวยานั้นซื้อมาแต่เมืองจีน ครั้นประสมกันเข้าแล้วก็เป่าเข้าไปในจมูก อยู่ได้ประมาณวันหนึ่งเปนไข้ เปนไข้ไปได้ประมาณสามวันก็เปนเม็ดฝีขึ้น แต่ไม่ขึ้นมากเหมือนฝีที่ขึ้นเอง แลไม่มีพิษคนนั้นไม่อันตราย การรักษาฝีดาดนั้นก็เอาแต่น้ำอาบไปประมาณ ๑๕ วัน ก็หายเปนปรกติ ราคาค่าจ้างที่จะต้องเสียให้หมอผู้ปลูกฝีนั้น ถ้าเปนคนจนต้องเสียอย่างน้อยเพียงสองแถบ ถ้าเปนคนมีก็เรียกเอามากไปจนถึง ๒๐-๓๐ แถบ

อนึ่งอัธยาไศรยของพวกแม้วนี้ คนใจน้อยมักโกรธร้ายแรง บางทีผัวเมียฤๅญาติพี่น้องซึ่งอยู่ด้วยกัน ถ้าผิดใจแลทุ่มเถียงวิวาทกันถึงด่าตีแล้ว ก็กินยาตายฤๅเชือดฅอตายให้จากกันไป แลแม้วนี้ทำยาตายไว้สำหรับตัวทุก ๆ คน ในดุมเสื้อที่แม้วห่มอยู่นั้นก็มียาพิษไว้สำหรับตัวอยู่เสมอ ยาตายของแม้วซึ่งประกอบไว้นั้น เข้าดีนกยูงเปนต้น เพราะฉนั้นดีนกยูงนี้มีราคาซื้อขายกันแพง ๆ

การทำศพของแม้วทั้ง ๔ จำพวกย่อมทำต่าง ๆ กัน ถ้าแม้วหัวแดงตายลงญาติพี่น้องก็ช่วยกันเอาเชือกผูกแขวนศพนอนขวางประตูโรงไว้ สูงประมาณเพียงน่าอกคนยืน แล้วแต่งเครื่องอาหารเส้นไหว้ศพนั้น เอาอาหารแลเครื่องเส้นใส่เข้าในปากศพ แล้วฆ่าโคแลสุกร เมื่อจะ​ฆ่าโคนั้นญาติพี่น้องช่วยกันพยุงศพออกไป เอาเชือกที่ผูกโคมาใส่ในมือศพ แล้วฆ่าโคนั้นเอาเนื้อมาแต่งเครื่องเส้นศพแลเลี้ยงกัน มีการเล่นเต้นรำอยู่สามวันดังที่จะกล่าวต่อไปนั้น แล้วจึงเอาศพนั้นใส่ในโลงทำด้วยไม้จริง ขุดเปนรางเหมือนรางใส่เข้าหมูแล้วก็นำไปฝัง เมื่อจะขุดหลุมฝังศพนั้นไม่ขุดตรงอย่างธรรมดา ขุดรุ้งโพรงแล้วจึงเอาโลงเสือกเข้าไปกลบไว้ แลเอากระดานทำป้ายเขียนชื่อปักไว้เปนอักษรจีน นี่การศพอย่างดี ถ้าเปนคนจนตายลงก็เอาไปฝังเสียเท่านั้น

แม้วลายนั้นเส้นศพ เอาศพนั้นมัดให้ยืนอยู่นอกประตูโรง

แม้วดำเอาศพมัดให้ยืนอยู่ในโรง

แม้วขาวเอาแขวนนอนขวางไว้กลางโรง

การเส้นศพวิธีต่างๆก็ทำเช่นกับแม้วหัวแดงดังได้พรรณามาแล้วนั้น

๙ การนับถือสาสนาของแม้ว ๔ จำพวกนี้ คือนับถือผีเรือนแลผีฟ้า ซึ่งนับถือเอาเปนที่พึ่งสำหรับจะช่วยทุกข์ร้อนแลให้ความศุขนั้น ถ้าถึงวันขึ้นค่ำหนึ่งฤๅกลางเดือน ก็จุดธูปเทียนไหว้กราบเสมอไป เมื่อขึ้นปีใหม่ก็ทำเครื่องเส้นแลบวงสรวงสังเวยปีละครั้งดังธรรมเนียมจีน การที่ไหว้กราบนั้นก็ทำกุ๋ยเกี้ยเหมือนจีนถือ กลัวความร้อนชอบอยู่แต่อากาศที่หนาว อยู่แต่ที่บนเขาสูง ๆ ไม่ลงมาอยู่ในแผ่นดินที่ราบเลย ถึงแม้ว่าจะมีการจำเปนที่จะลงมาบ้างก็ไม่นอนค้าง เพราะถือว่าถ้าลงมาที่แผ่นดินต่ำได้ยินเสียงกบเขียดร้อง ก็มักเปนไข้เจ็บไปต่าง ๆ ​จนถึงแก่ชีวิต เพราะฉนั้นพวกแม้วนี้มิได้มีความฉลาดในการที่จะปลาดเลย หาได้แต่สัตวป่าแลสัตวที่เลี้ยงไว้ ฤๅจะเรียกเจ๊กบกก็ได้ เพราะแม้วไม่ฉลาดไปมาในทางน้ำ แลน้ำก็ไม่อาบเลย

การเล่นสนุกของพวกตามเทศกาล มีแคนเป่าแลร้องขับกับมีกลองฉาบ เต้นรำกระโดดไปมา เอาเท้าถีบเตะกันตามพวกผู้ชาย ผู้หญิงก็ฟ้อนรำไปตามหมู่หญิง การเล่นสนุกอย่างนี้ เล่นเมื่อมีการศพแลการบ่าวสาว แต่เล่นงานบ่าวสาวหาใช้กลองแลฉาบไม่ รูปแคนที่เป่านั้นก็มีช่องที่เป่ายาวยื่นออกมาผิดกับรูปแคนที่ลาวแลข่าเล่นกัน เทศกาลเล่นสนุกนั้น เล่นเมื่อเดือนอ้าย เดือนยี่ เดือนสาม เปนการประจำตามฤดูมีทุกๆปี แลเล่นเมื่อไปหาที่อยู่ที่ได้ใหม่ เพราะมักยักย้ายที่อยู่ต่อไปเนือง ๆ แลยังมีข้อความที่ไม่น่าเชื่ออิกประการหนึ่ง ซึ่งพวกแม้วเล่าต่อ ๆ กันมาว่า มีคนแก่พวกแม้วบางคน แกเข้าแล้วกลายเปนเสือไป เพศที่กลายนี้มี ๒ ชนิด ชนิดหนึ่งตายแล้วศพกลายเปนเสือเข้าป่าไป ชนิดหนึ่งเปนเสียไปทั้งเปน คนที่จะกลายเปนเสือนั้น รูปกายค่อยกลายไปทีละน้อย คือนิ้วมือสั้นเข้า เล็บกลบเข้า ปากกว้างออก ตากลมโตออก แลงอกหางงอกขนเปนขนเสือ ถ้าคนเกิดเปนดังนั้นขึ้น บุตรหลานญาติพี่น้องก็จัดแจงขังไว้ในคอก เข้าแลผักอาหารที่เคยรับประทานนั้นก็หารับประทานไม่ ต้องให้เนื้อสดเปนอาหาร ไปจนเสือคนนั้นแก่กล้ามีกำลังมากขึ้น ก็แหกคอกหนีเข้าป่าไป ชนิดหนึ่งคนแก่​มีรูปกายแก่กลายเปนเสีอนั้น แต่ตายลงเสียก่อน ศพนั้นต้องฝังระวังอยู่ ๑๐๐ วัน เพราะจะเปนเสื้อไปได้แต่ในระหว่าง ๑๐๐ วันนั้น ถ้าพวกลูกหลานนั้นมีการระวังกวดขันแล้ว ศพนั้นก็ไม่อาจเปนเสือไปได้ การระวังนั้นคือมีช่องฤๅโพรงออกมาแต่ที่ฝังศพแล้ว คนที่ระวังอยู่นั้นก็เอาดินแลก้อนศิลาปิดกลบเสีย มิให้เปนช่องเปนโพรงออกมาได้ ถ้าครบ ๑๐๐ วันแล้ว ศพนั้นก็ไม่กลับกลายไปได้ แลเสือซึ่งแม้วกลายไปนี้ มีคำอธิบายว่า ถ้ามีเล็บครบ ๕ เล็บแล้วก็เปนเสือแม้วกลาย ถ้าเปนเสือธรรมดาก็มีเล็บ ๔ เล็บ



คนชาติหนึ่งที่เรียกตามภาษาจีนว่า ล่อลอนี้ เคยเที่ยวค้าขายเข้ามาในพระราชอาณาเขตร ที่เมืองภูฝางนั้นเนือง ๆ

๑ พวกล่อลอนี้ ตั้งอาไศรยอยู่ในเขตรแดนจีน

๒ มีลักษณร่างกายคล้ายคนจีนทั้งหญิงชาย แต่ภาษาพูดนั้นคล้ายกับพวกโอนี ๆ กับพวกล่อลอนี้พูดเข้าใจกัน ขนบธรรมเนียมต่าง ๆ นั้น ก็ใช้ธรรมเนียมจีนทั้งสิ้น บางคนที่ได้เรียนรู้หนังสือจีนจนถึงได้เปนขุนนางในเมืองจีนก็มี คนพวกนี้รูปร่างสูงใหญ่แขงแรง

๓ เครื่องนุ่งห่มของพวกล่อลอนี้ จะผิดกันกับจีนก็แต่ที่โพกศีศะด้วยผ้าโตเหมือนอย่างเช่นแขกเทศ แต่ผู้หญิงนั้นก็คงแต่งตัวเหมือนหญิงจีน เพราะฉนั้นจึงไม่ต้องพรรณาต่อไป ด้วยพวกจีนนั้นมีอยู่มากแล้วในประเทศสยาม



๑ คนชาติซอนป่านี้ อาไศรยอยู่บนป่าแลเขาในอาณาเขตรจีน เคยเที่ยวค้าขายมาถึงในพระราชอาณาเขตรที่เมืองภูฝาง

๒ ภาษาพูดแลกิริยา ใช้ภาษาจีนทั้งสิ้น

๓ เครื่องนุ่งห่มแลธรรมเนียมต่าง ๆ ก็เช่นเดียวกับจีน แต่จีนบ้านนอก ขนบธรรมเนียมอื่น ๆ ก็เช่นเดียวกับจีน

๑ พวกม้อยนี้ อาไศรยอยู่ในดินเมืองปีเขตรแดนญวน ซึ่งต่อกับเมืองชางที่เปนพระราชอาณาเขตรกรุงเทพฯ ชอบปลูกเรือนอาไศรยอยู่ตามชายทุ่ง เรือนนั้นก็ทำด้วยไม้ไผ่ แลใช้หญ้าคาแลใบไม้มุงหลังคา

๒ ลักษณรูปร่างกิริยาสันทัดคน พูดภาษาอย่างหนึ่งต่างหาก แต่รู้จักภาษาญวนโดยมาก เหมือนเรียกกินเข้าว่า (เกิม) เปนต้น

๓ เครื่องนุ่งห่ม แลอาหารรับประทานเข้าเจ้า เข้าเหนียวบ้าง ไว้ผมยาวเกล้ามวยทั้งชายหญิง ผู้ชายนุ่งกางเกง ห่มเสื้อ โพกศีศะ แต่งตัวเช่นผู้ไทย แต่เสื้อม้อยผู้ชายนั้น ต่อแขนด้วยผ้าสีขาว สีแดงเปนปล้องขาวปล้องแดง

ผู้หญิงนุ่งผ้าสิ้นสีดำแดงบ้าง ห่มเสื้อติดดุมเฉียงไปข้างขวา เสื้อนั้นยาวปกเข่าลงไป โพกศีศะด้วยผ้าดำ และเครื่องนุ่งห่มที่เปนแพรสีต่างๆ ก็มีบ้าง เว้นแต่สีขาวเท่านั้น ไม่ใช้ถือว่าเปนของทุกข์แลเศร้าโศก

๔ วิชาชำนาญประกอบการเลี้ยงชีพ ทำนา ทำไร่ฝ้าย เลี้ยงไหม ทำผ้าฝ้ายผ้าไหม เก็บเห็ดหูหนูเร่วเปนของเกิดขึ้นในป่าซื้อมาแต่ญวน

๕ พาหนะแลหัวน่าที่ได้คุ้มเกรงรักษาว่ากล่าวกันนั้น หัวน่าได้รับยศแลตราตั้งมาแต่เมืองญวน เรียกว่า (องตี) คือเจ้าเมือง ใช้โคกระบือแลม้าเปนพาหนะ เครื่องใช้ต่าง ๆ ก็ใช้ของญวนทั้งสิ้น

๖ เงินที่ใช้แลกเปลี่ยน ก็ใช้เงินมุ่นเงินตัด ดังที่กล่าวมาข้างต้นแล้ว

​๗ ธรรมเนียมซึ่งจะได้ภรรยาสามีนั้น เมื่อข้างผู้ใหญ่ข้างชายจะไปสู่ขอ ก็ต้องเอาหมากพลูไปให้ผู้ใหญ่ข้างหญิง ว่ากล่าวสู่ขอกัน

เมื่อได้ตกลงยกให้กันแล้ว ก็กลับมาเอาหมู เป็ด ไก่ เหล้าเข้า ไปให้กับผู้ใหญ่ข้างหญิงอิก ฝ่ายข้างหญิงนั้นก็จัดแจงทำเลี้ยงในวงษ์ญาติแลพวกพ้องแห่งหญิงเปนการพร้อมมูลกัน แล้วผู้ใหญ่ของหญิงก็กล่าวขึ้นในท่ามกลางวงษ์ญาติแลพวกพ้องแห่งหญิงนั้นให้ทราบทั่วกันว่าหญิงผู้นั้นจะได้อยู่กินเปนสามีภิริยากับชายนั้นในวันคืนนั้น

ครั้นถึงวันฤกษ์ดีที่ได้กำหนดไว้แล้ว ฝ่ายชายก็จัดแจงเหล้าเข้าหมูเป็ดไก่ไปให้แก่ฝ่ายหญิง แล้วก็ทำเส้นผีเรือนแลเลี้ยงกันอิกคราวหนึ่ง แต่เงินทองนั้นไม่เปนกำหนด สุดแต่จะว่ากล่าวตกลงกันตามมากแลน้อย ครั้นเลี้ยงกันเสร็จแล้ว พวกญาติฝ่ายหญิงก็นำหญิงนั้นมาสู่ยังบ้านชาย ฝ่ายชายก็ทำของเลี้ยงแลเส้นผีเรือนที่บ้านชายด้วยเหมือนกัน แล้วก็รับหญิงนั้นไว้อยู่กินด้วยกันที่บ้านชาย เมื่อคลอดบุตรก็อยู่ไฟเปนธรรมดา ครั้นคลอดได้ถึงเดือนแล้ว หมู่ญาติก็มาประชุมพร้อมกัน มีผ้าผ่อนแพรพรรณแลเข้าของต่าง ๆ ตามที่มีแลจนมาสู่ขวัญให้บุตรที่คลอดนั้น แล้วก็ล้มหมูเป็ดไก่เลี้ยงกัน เปนที่รื่นเริงแลยินดีเปนอันมาก

๘ การรักษาพยาบาลไข้ป่วยนั้น เมื่อป่วยไข้ก็หาหมอมาดูให้รู้ว่าจะถูกผีบิดามารดาฤๅผีเรือนผีป่าผียักษ์ แลจะมาเพื่อประสงค์จะกินโคกระบือเป็ดไก่เปนประการใด ฝ่ายหมอนั้นทำวิธีต่าง ๆ ที่จะพิจารณา​ให้รู้ว่าภูตผีอันใด แล้วก็บอกให้ญาติแลพวกพ้องของคนไข้รู้แล้วก็ทำเส้นไหว้ให้ตามที่หมอบอกนั้นทุกประการ แลยาก็ใช้ยารากไม้ตามที่เคยใช้กัน

ครั้นเมื่อตายลงก็ล้มโคกระบือเส้นไหว้ แลมีหมอไปสวดที่ศพ เมื่อจะเอาศพไปฝังก็มีฆ้องกลองตีนำศพจนถึงที่ฝัง ครั้นฝังแล้วก็กลับมาทำเลี้ยงกัน

แต่พวกญาติแลพี่น้องนั้น ต้องนุ่งห่มขาวไว้ทุกข์ให้ศพตามกำหนดนี้ ถ้าเปนบิดาก็นุ่งขาวอยู่ ๓ ปี ถ้ามารดาก็นุ่งขาวอยู่ ๒ ปี แต่นอกนั้นไม่มีกำหนด เมื่อเวลานุ่งขาวห่มขาวอยูนั้น ถึงเวลาเช้าเย็นก็ตกแต่งเข้าปลาเส้นผีนั้นวันละสองเวลาเสมอไปกว่าจะสิ้นกำหนดที่นุ่งขาว แต่ไม่ต้องไปเส้นที่ศพ ทำเส้นที่บ้านเหมือนเส้นผีเรือน

๙ การนับถือสาสนาซึ่งถือว่าจะเปนที่พึ่งแห่งตนนั้นถือผีเรือน คือทำเปนชั้นแลหิ้งไว้ที่ในห้องเรือน เวลาเช้าเย็นก็จุดธูปเทียนบูชาเคารพนบไหว้เสมอเหมือนเช่นจีนแลญวน แลการเส้นไหว้ที่ทำเปนการปีนั้นคือ ขึ้นปีใหม่หนหนึ่งเรียกว่า (อันเต๊ก) เปนการใหญ่เหมือนเช่นตรุษจีน ล้มหมูเป็ดไก่เส้นไหว้เลี้ยงกันเปนการเอิกเกริกริ่นเริงมาก เล่นการสนุกขับร้องไปตามเพศภาษาของเขา แลตีฆ้องกลองฉาบเสียงครึกครื้นทั่วไป แลเล่นอิกอย่างหนึ่งเอาขนไก่แลหนังมาทำเปนตะกร้อแล้วก็โยนรับกัน ผู้หญิงพวกหนึ่ง ผู้ชายพวกหนึ่ง ถ้าพวกใดรับไม่ได้ก็เปนแพ้ ​แล้วก็ปรับเอาเงินกันเฟื้องหนึ่งบ้างสลึงหนึ่งบ้าง ถ้าไม่ให้เงินไถ่ตัวแล้วก็แย่งเอาผ้าที่โพกศีศะไปแล้วจึงให้ไถ่เอา การเล่นในเทศกาลนี้กำหนด ๑๕ วัน

แลการที่เส้นเล็กน้อยนั้น มีอิก ๔ ฤดู คือเดือน ๓ ครั้ง ๑ เดือน ๕ ครั้ง ๑ เดือน ๗ ครั้ง ๑ เดือน ๘ ครั้ง ๑



๑ คนชาติข่าหิน อาไศรยอยู่ในดินเมืองแถงแลเมืองมุน ชอบทำเย่าเรือนอยู่บนเขาสูง โรงเรือนที่อาไศรยนั้นก็เช่นเดียวกับข่าแจะ

๒ ลักษณร่างกายเปนคนแขงแรงว่องไวในทางป่าแลเขา มีภาษาพูดเปนอย่างหนึ่ง ไม่มีหนังสือใช้

๓ เครื่องนุ่งห่มตกแต่งร่างกายแลอาหาร ผู้ชายไว้ผมยาวเกล้ามวยไว้ข้างหลัง นุ่งกางเกงดำขาแคบ ห่มเสื้อยาวอย่างเช่นเสื้อผู้ไทยดำ บางคนก็ห่มเสื้อสั้นเหมือนเสื้อกระบอก

ผู้หญิงสาวก็เกล้าผมมวยไว้ข้างหลังเช่นกัน ถ้ามีผัวแล้วก็เกล้าผมสูงเปนเครื่องหมายดังเช่นพวกผู้ไทย นุ่งสิ้น ห่มเสื้อสั้นเหมือนเสื้อกระบอก มีผ้าดำโพกศีศะทั้งชายทั้งหญิง เครื่องนุ่งห่มก็ชอบใช้สีดำ แต่หญิงนั้นสวมกำไลมือทำด้วยทองเหลืองทองแดงแลเงิน เจาะหูสอดลานเงินโตประมาณนิ้วหนึ่ง แลรับประทานเข้าเหนียวอาหาร แลมักชอบรับประทานเนื้อสุนักข์ด้วย

วิชาชำนาญที่จะประกอบการเลี้ยงชีพ จักสานเป้ กะแฟ้มสานด้วยหวาย สำหรับใช้ใส่ผ้าผ่อนเครื่องนุ่งห่ม ตีเหล็กทำมีดพร้าแลทอผ้า​เครื่องนุ่งห่มใช้เอง ทำไร่เข้า ไร่ฝ้าย ไว้แตง ทำป่าผึ้ง เก็บเร่วเห็ดหูหนู ของในป่าขายเปนสินค้า ใช้น่าไม้แลปืนเปนอาวุธสำหรับมือ แต่ปืนนั้นก็ซื้อจากแม้ว แลเลี้ยงแพะสุกรไก่ไว้กินแลขายบ้าง

๕ พาหนะแลหัวน่าที่ได้คุ้มครองรักษาว่ากล่าวกัน ก็ยกย่องขึ้นให้ว่ากล่าวควบคุมกันเองดังเช่นกล่าวมาแล้วแต่หลัง เครื่องใช้มีหม้อแลถ้วยชามเปนต้น ก็ซื้อจากพ่อค้าญวนแลพ่อค้าผู้ไทย

๖ เงินใช้แลกเปลี่ยน ก็ใช้เงินมุ่นย่อยชั่งตัดเอาตามน้ำหนัก

๗ ธรรมเนียมได้สามีภิริยากันนั้น ข้างชายก็ไปขอต่อบิดามารดาของหญิง ๆ ยอมยกให้แล้ว ต้องมีเงินหนักสามบาทสามสลึงตีเปนกำไลมือขอนหนึ่ง แลเหล้าเข้า ไปให้แก่บิดามารดาของหญิง (เรียกว่าเงินค่าแขน) แล้วก็ตกแต่งเลี้ยงเหล้าเข้ากันเสร็จแล้ว ก็ได้อยู่กินด้วยกันที่บ้านหญิงทำมาหากินเลี้ยงบิดามารดาของหญิงมิกำหนดได้ ๘ ปี เมื่อพ้นกำหนดนั้นแล้ว จึงจะออกไปหาที่อยู่ตามลำพังตนได้

๘ การป่วยไข้แลรักษาพยาบาลนั้น เมื่อป่วยไข้ลงก็หาหมอมดมาไถ่ถามทำตามอย่างพวกผู้ไทย เมื่อตายลงก็ใช้ฝังแลเผาเหมือนกัน แต่ต้องล้มกระบือฤๅสุกรทำเครื่องเส้นศพตัวหนึ่ง เมื่อฝังแลเผาศพกลับมาแล้ว ก็อาบน้ำชำระกาย เพื่อประสงค์ให้หมดมลทินในการศพนั้น

๙ ธรรมเนียมถือสาสนา ซึ่งจะเปนที่พึ่งแห่งตนนั้น ถือผีฟ้า (คือเทพารักษ์) แลผีปู่ย่าบิดามารดา มีการเส้นไหว้เมื่อฤดูแล้วการไร่นาปีละครั้ง (คือเดือนสิบ) ได้ประชุมเลี้ยงเหล้าเข้าแลขับร้องไป​ต่าง ๆ ตามเพศภาษา คือหญิงพวกหนึ่ง ชายพวกหนึ่ง ขับร้องโต้ตอบกันด้วยถ้อยคำอันเปนที่รัก ตีฆ้องแลฉาบครึกครื้นไปทั้งป่าเขาในตำบลนั้น ๆ



๑ คนชาติข่าฮวดนี้ อาไศรยอยู่ในเมืองฮุน แลอยู่ตามริมฝั่งน้ำของเขตรเมืองหลวงพระบาง ชอบปลูกโรงเรือนอาไศรยตามเขา ดังเช่นข่าแจะ แต่อยู่ริมลำน้ำ

๒ ลักษณกิริยาแลเพศภาษานั้น ผิวกายดำ มีภาษาพูดอย่างหนึ่งต่างหาก ไม่มีหนังสือใช้

๓ การตกแต่งร่างกายแลเครื่องนุ่งห่มนั้น ผู้ชายไว้ผมยาวเกล้ามวย แต่ไรผมที่หน้าผากตัดแลกริบสั้นประมาณองคุลีหนึ่ง หวีให้ลงมาปรกที่หน้าผากไว้ แลขนคิ้ว ขนตา ขนหนวด ถอนเสียสิ้น แลสักน้ำหมึกเปนริ้วรอยยาว ๆ แต่ข้อเท้าถึงต้นขา นุ่งผ้าเตี่ยวคาดเอวมีชายโจงกะเบนไว้ ผ้านั้นกว้างประมาณ ๑ คืบพอหุ้มห่อของที่ลับไว้นิดหนึ่ง เมื่อถึงฤดูหนาวก็ต้องนั่งนอนอยู่กับเตาไฟ ผู้หญิงนุ่งสิ้นเกล้าผมสูงมีผ้าดำโพกศีศะไว้ เครื่องแต่งตัวแลเสื้อผ้าต่าง ๆ ที่จะมีใช้สอยบ้าง ก็เมื่อหาของป่ามาซื้อขายแลกเปลี่ยนกันที่เมืองหลวงพระบางได้บ้างเท่านั้น แลรับประทานเข้าเหนียวเปนอาหาร

๔ วิชาชำนาญที่จะประกอบการเลี้ยงชีพ ใช้ไม้เปนอาวุธยิงนกแลกะรอกรับประทานเปนอาหาร จึ่งได้ความตามที่ลาวเรียกว่าข่าฮวดนั้น ​เพราะข่านี้ชอบรับประทานกะรอกมาก แต่สำเนียงลาวนั้นอักษรรอไม่มีใช้ ๆ อักขรฮอแทนรอจึงเรียกเปนข่าออกไป แลข่าพวกนี้มิวิชาจักสานได้บ้าง คือกะบุงกะแฟ้มเปนต้น ผู้หญิงก็ถักสวิงเล็ก ๆ สำหรับเที่ยวช้อนปลาตามลำห้วย แลใช้เปนถุงสำหรับใส่หมากพลูบ้าง

๕ หัวน่าที่ได้บังคับว่ากล่าวด้วยคุม แลพาหนะนั้น ตัวนายก็ได้รับยศจากท้าวพระยาในเมืองหลวงพระบางยกย่องขึ้นให้ดูแลในพวกกัน พาหนะก็เลี้ยงโคกระบือแพะหมู แต่หาได้ใช้เปนพาหนะไม่ เลี้ยงไว้สำหรับเมื่อป่วยไข้ ก็ได้ล้มลงเส้นผีเรือนแลขายพอได้ซื้อเครื่องนุ่งห่มสำหรับตัวเท่านั้น

๖ เงินที่ใช้แลกเปลี่ยน ก็ใช้อย่างเมืองหลวงพระบาง

๗ ธรรมเนียมซึ่งจะได้สามีภิริยานั้น เมื่อชายหญิงรักพูดจากันตกลงแล้ว ก็ให้ผู้ใหญ่ไปสู่ขอว่ากล่าวกันตามธรรมเนียม กำหนดของชายที่จะต้องให้เปนค่าหัวหญิงนั้น เงินลิ่มหนึ่งมีน้ำหนัก ๔ บาท ๒ สลึง กระบือคู่หนึ่ง กับของที่จะเส้นไหว้ผีเรือนนั้น ก็เอาสุกรตัวหนึ่งล้มลงทำเส้นไหว้เลี้ยงกัน แล้วก็รับเอาหญิงนั้นมาอยู่บ้านชาย

เมื่อคลอดบุตรออกมาแล้วก็อยู่ไฟกันสามวันเท่านั้น เมื่อจะมีธุระไปในที่ใดก็เอาบุตรใส่ผ้าสพายไปด้วย แต่มียากินอย่างหนึ่ง ใช้ใส่กระบอกหลามกินเปนน้ำไปประมาณเดือนหนึ่ง ยานั้นเปนต้นไม้เรียกว่า (ต้นแตะ) ต้นที่อย่างขนาดใหญ่โตได้ถึงสามกำก็มี เมื่อจะหลามก็ตัดเอาแต่กิ่งก้านมาหลามอย่างเดียวเท่านั้น ไม้นี้มักขึ้นในลำห้วยแลที่​ชุ่มเย็น ใบโตประมาณสองนิ้ว ยาวประมาณ ๑๐ นิ้ว มีรศหอมหวานแลรับประทานแก้เส้นสายก็ได้ มีคุณเปนหลายประการ

๘ การไข้ป่วยแลรักษาพยาบาลนั้น เมื่อป่วยไข้ลงก็ล้มกระบือแลสุกรเส้นไหว้ผีไปกว่าจะหาย

ถ้าถึงตายลงก็ล้มโคกระบือสุกร เลี้ยงพรรคพวกที่มาช่วยกันเอาศพไปฝัง กาลเมื่อจะฝังศพนั้น ก็เอาไม้จริงมาขุดเอาเปนเช่นรางใส่เข้าสุกร แต่มีฝาปิด แล้วก็เอาใส่ศพไปฝังเท่านั้น

๙ ธรรมเนียมถือสาสนาที่จะเปนที่พึ่งแห่งตนนั้น ก็ถือผีเรือน เมื่อถึงเวลาที่ตนรับประทานอาหารแล้ว ก็เอาเข้าปั้นหนึ่ง กับอาหารบ้างเล็กน้อยวางไว้ที่ฟากเรือน แล้วเรียกให้ผีปู่ย่าตายายแลบิดามารดามารับประทาน ทำดังนั้นเสร็จแล้ว ตัวเขาจึงรับประทาน เปนอย่างนี้เสมอทุกเวลาเช้าเย็น

การที่จะเส้นไหว้ เปนธรรมเนียมปีดังชาติอื่น ๆ ที่กล่าวมาแล้วแต่ต้นนั้นหามีไม่ เปนแต่เส้นพร่ำเพรื่อไปไม่เปนเทศกาล เครื่องเล่นนั้นมีปี่ทำด้วยไม้เฮียะ ๆ นั้นมีลำต้นบางเหมือนไม้ซาง ที่ต้นลำใหญ่นั้นแลดีดเพี้ย เล้าโลมหญิงเปนการสนุกไปมิได้มีเวลาเลย แล้วแต่จะชอบใจเล่นไม่เลือกว่าเทศกาลแลฤดูใด ๆ เลย ๚


ขอขอบคุณที่มา : ห้องสมุดดิจิทัลวัชรญาณ