[ สุขใจ ดอท คอม บ้านหลังเล็กอันแสนอบอุ่น ] ธรรมะ พุทธประวัติ ฟังธรรม ดูหนัง ฟังเพลง เกมส์ เบาสมอง ดูดวง สุขภาพ สารพันความรู้

.
 - พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์  เป็นตำราทางพระพุทธศาสนา รวบรวมและเรียบเรียงโดย  พระราชวรมุนี (ประยุทธ์  ปยุตฺโต) สมณศักดิ์ปัจจุบัน พระพรหมคุณาภรณ์ (ประยุทธ์ ปยุตฺโต),  มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย พิมพ์เผยแพร่ โดย "ทุนพิมพ์พจนานุกรมพุทธศาสน์" เมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๒๗  

- หนังสือดังกล่าวจัดอยู่ในประเภทหนังสืออ้างอิง ซึ่งอธิบายคำศัพท์ทั่วไปทุกประเภทที่เกี่ยวกับพระพุทธศาสนา เช่น หลักธรรม พระวินัย พิธีกรรม  ประวัติบุคคลสำคัญ  ตำนาน และวรรณคดีที่สำคัญ  เห็นว่าหนังสือดังกล่าว มีประโยชน์เกื้อกูลแก่การศึกษาค้นคว้าวิชาการทางพระพุทธศาสนาเป็นอย่างยิ่ง จึงได้ทำการคัดลอกเผยแพร่ใน www.sookjai.com (http://www.sookjai.com)

---

กกุธานที  แม่น้ำที่พระอานนท์ทูลเชิญเสด็จพระพุทธเจ้า ให้ไปเสวยและสรงชำระพระกาย ในระหว่างเดินทางไปเมืองกุสินารา ในวันปรินิพพาน

กฐิน ตามศัพท์แปลว่า ไม้สะดึง คือไม้แบบสำหรับขึงเพื่อตัดเย็บจีวร;  ในทางพระวินัยใช้เป็นชื่อเรียกสังฆกรรมอย่างหนึ่งที่พระพุทธเจ้าทรงอนุญาตแก่สงฆ์ผู้จำพรรษาแล้ว เพื่อแสดงออกซึ่งความสามัคคีของภิกษุที่ได้จำพรรษาอยู่ร่วมกัน  โดยให้พวกเธอพร้อมใจกันยกมอบผ้าผืนหนึ่งที่เกิดขึ้นแก่สงฆ์ ให้แก่ภิกษุรูปใดรูปนึ่งในหมู่พวกเธอ ที่เป็นผู้มีคุณสมบัติพอสมควร แล้วภิกษุรูปนั้นนำผ้าที่ได้รับมอบไปทำเป็นจีวร (จะทำเป็นอันตรวาสก หรืออุตราสงค์ หรือสังฆาฏิก็ได้ และพวกเธอทั้งหมดจะต้องช่วยภิกษุนั้นทำ)  ครั้นทำเสร็จแล้ว ภิกษุรูปนั้นแจ้งให้ที่ประชุมสงฆ์ซึ่งได้มอบผ้าแก่เธอนั้นทราบเพื่ออนุโมทนา  เมื่อสงฆ์คือที่ประชุมแห่งภิกษุเหล่านั้นอนุโมทนาแล้ว ก็ทำให้พวกเธอได้สิทธิพิเศษที่จะขยายเขตทำจีวรให้ยาวออกไป (เขตทำจีวรตามปกติ ถึงกลางเดือน ๑๒  ขยายต่ออีกไปถึงกลางเดือน ๔);  ผ้าที่สงฆ์ยกมอบให้แก่ภิกษุรูปหนึ่งนั้นเรียกว่า ผ้ากฐิน  (กฐินทุสสะ);  สงฆ์ผู้ประกอบกฐินกรรมต้องมีจำนวนภิกษุอย่างน้อย ๕ รูป;  ระยะเวลาที่พระพุทธเจ้าทรงอนุญาตให้ประกอบกฐินกรรมได้ มีเพียง ๑ เดือน  ต่อจากสิ้นสุดการจำพรรษา เรียกว่า เขตกฐิน  คือ ตั้งแต่แรม ๑ ค่ำ เดือน ๑๑ ถึงขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๑๒
 
ภิกษุผู้กรานกฐินแล้ว ย่อมได้อานิสงส์ ๕ ประการ (เหมือนอานิสงส์การจำพรรษา; ดู จำพรรษา)  ยืดออกไปอีก ๔ เดือน (ตั้งแต่แรม ๑ ค่ำ เดือน ๑๒ ถึงขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๔) และได้โอกาสขยายเขตจีวรกาลออกไปตลอด ๔ เดือนนั้น

คำถวายผ้ากฐิน แบบสั้นว่า : อิมํ, สปริวารํ, กฐินจีวรทุสฺสํ, สงฺฆสฺส, โอโณชยาม (ว่า ๓ จบ)  แปลว่า ข้าพเจ้าทั้งหลาย ขอน้อมถวาย ผ้ากฐินจีวร กับทั้งบริวารนี้แก่พระสงฆ์
แบบยาวว่า : อิมํ, ภนฺเต, สปริวารํ,  กฐินจีวรทุสฺสํ,  สงฺฆสฺส,  โอโณชยาม,  สาธุ  โน  ภนฺเต,  สงฺโฆ,  อิมํ,  สปริวารํ,  กฐินทุสฺสํ,  ปฏิคฺคณฺหาตุ,  ปฎิคฺคเหตฺวาจ,  อิมินา  ทุสฺเสน,  กฐินํ,  อตฺถรตุ,  อมฺหากํ,  ทีฆรตฺตํ,  หิตาย,  สุขาย.  แปลว่า ข้าแต่พระสงฆ์ผู้เจริญ  ข้าพเจ้าทั้งหลายขอน้อมถวายผ้ากฐินจีวร  กับทั้งบริวารนี้แก่พระสงฆ์  ขอพระสงฆ์จงรับผ้ากฐินกับทั้งบริวารนี้ ของข้าพเจ้าทั้งหลาย ครั้นรับแล้ว จงกรานกฐินด้วยผ้านี้  เพื่อประโยชน์และความสุข แก่ข้าพเจ้าทั้งหลาย สิ้นกาลนาน เทอญฯ

กฐินทาน  การทอดกฐิน,  การถวายผ้ากฐิน  คือการที่คฤหัสถ์ผู้ศรัทธาหรือแม้ภิกษุสามเณร  นำผ้าไปถวายแก่สงฆ์ผู้จำพรรษาแล้ว ณ วัดใดวัดหนึ่ง เพื่อทำเป็นผ้า
กฐิน เรียกสามัญว่า ทอดกฐิน (นอกจากผ้ากฐินแล้ว ปัจจุบันนิยมมีของถวายอื่น ๆ อีกด้วยจำนวนมากเรียกว่า บริวารกฐิน)

กฐินัตถารกรรม  การกรานกฐิน

กตญาณ ปรีชากำหนดรู้ว่าได้ทำกิจเสร็จแล้ว คือ ทุกข์ ควรกำหนดรู้ ได้รู้แล้ว สมุทัย ควรละ ได้ละแล้ว  นิโรธ ควรทำให้แจ้งได้ทำให้แจ้งแล้ว มรรค ควรเจริญ ได้เจริญคือปฏิบัติหรือทำให้เกิดแล้ว

กตเวทิตา ความเป็นคนกตเวที,  ความเป็นผู้สนองคุณท่าน

กตัญญุตา ความเป็นคนกตัญญู,  ความเป็นผู้รู้คุณท่าน

กตัญญูกตเวทิตา ความเป็นคนกตัญญูกตเวที

กตัญญูกตเวที  ผู้รู้อุปการะที่ท่านทำแล้วและตอบแทน  แยกออกเป็น ๒ คือ กตัญญู รู้คุณท่าน กตเวที ตอบแทนหรือสนองคุณท่าน;  ความกตัญญูกตเวทีว่าโดยขอบเขต  แยกได้เป็น ๒ ระดับ คือ กตัญญูกตเวทีต่อบุคคลผู้มีคุณความดีหรืออุปการะต่อตนเป็นส่วนตัว อย่างหนึ่ง กตัญญูกตเวทีต่อบุคคลผู้ได้บำเพ็ญคุณประโยชน์หรือมีคุณความดีเกื้อกูลแก่ส่วนรวม เช่นที่พระเจ้าปเสนทิโกศลทรงแสดงความกตัญญูกตเวทีต่อพระพุทธเจ้าโดยฐานที่ได้ทรงประกาศธรรมยังหมู่ชนให้ตั้งอยู่ในกุศลกัลยาณธรรม เป็นต้น อย่างหนึ่ง (ข้อ ๒ ในบุคคลหาได้ยาก ๒)
  
กตัตตากรรม  กรรมสักว่าทำ,  กรรมที่เป็นกุศลก็ตามอกุศลก็ตาม  สักแต่ว่าทำคือไม่ได้จงใจจะให้เป็นอย่างนั้นโดยตรง หรือมีเจตนาอ่อนไม่ชัดเจน  ย่อมให้ผลต่อเมื่อไม่มีกรรมอื่น ท่านเปรียบเสมือนคนบ้ายิงลูกศร ย่อมไม่มีความหมายจะให้ถูกใคร  ทำไปโดยไม่ตั้งใจชัดเจน (ดู กรรม ๑๒)

กติกา (ในคำว่า “ข้าพเจ้าถวายตามกติกาของสงฆ์”)  ข้อตกลง,  ข้อบังคับ, กติกาของสงฆ์ในกรณีนี้ คือข้อที่สงฆ์ ๒ อาวาส มีข้อตกลงกันไว้ว่า ลาภเกิดในอาวาสหนึ่ง  สงฆ์อีกอาวาสหนึ่งมีส่วนได้รับแจกด้วย  ทายกกล่าวคำถวายว่า “ข้าพเจ้าถวายตามกติกาของสงฆ์”  ลาภที่ทายกถวายนั้น ยอมตกเป็นของภิกษุผู้อยู่ในอาวาสที่ทำกติกากันไว้ด้วย

กถา  ถ้อยคำ, เรื่อง, คำกล่าว, คำอธิบาย

กถาวัตถุ  ถ้อยคำที่ควรพูด, เรื่องที่ควรนำมาสนทนากันในหมู่ภิกษุ มี ๑๐ อย่างคือ ๑. อัปปิจฉกถา  ถ้อยคำที่ชักนำให้มีความปรารถนาน้อย  ๒. สันตุฎฐิกถา  ถ้อยคำที่ชักนำให้มีความสันโดษ  ๓. ปวิเวกกถา   ถ้อยคำที่ชักนำให้มีความสงัดกายสงัดใจ  ๔. อสังสัคคกถา   ถ้อยคำที่ชักนำให้ไม่คลุกคลีด้วยหมู่  ๕. วิริยารัมภกถา   ถ้อยคำที่ชักนำให้ปรารภความเพียร  ๖. สีลกถา   ถ้อยคำที่ชักนำให้ตั้งอยู่ในศีล  ๗. สมาธิกถา   ถ้อยคำที่ชักนำให้ทำจิตมั่น  ๘. ปัญญากถา   ถ้อยคำที่ชักนำให้เกิดปัญญา  ๙. วิมุตติกถา   ถ้อยคำที่ชักนำให้ทำใจให้พ้นจากกิเลสและความทุกข์  ๑๐. วิมุตติญาณทัสสนกถา  ถ้อยคำที่ชักนำให้เกิดความรู้ความเห็นในภาวะที่หลุดพ้นจากกิเลสและความทุกข์

กนิฏฐภาดา, กนิษฐภาดา,  น้องชาย

กบิลดาบส  ดาบสที่อยู่ในดงไม้สักกะ ประเทศหิมพานต์  พระราชบุตรและพระราชบุตรี ของพระเจ้าโอกกากราชพากันไปสร้างพระนครใหม่ในที่อยู่ของกบิลดาบส  จึงขนานนามพระนครที่สร้างใหม่ว่า กบิลพัสดุ์ แปลว่า ที่หรือที่ดินของกบิลดาบส

กบิลพัสดุ์  เมืองหลวงของแคว้นสักกะ หรือศากยะ ที่ได้ชื่อว่า กบิลพัสดุ์เพราะเดิมเป็นที่อยู่ของกบิลดาบส  บัดนี้อยู่ในเขตประเทศเนปาล
กปิสีสะ  ไม้ที่ทำเป็นรูปหัวลิง  ในวันที่พระพุทธเจ้าจะปรินิพพาน  พระอานนทเถระ ยืนเหนี่ยวไม้นี้ร้องไห้เสียใจว่าตนยังไม่สำเร็จพระอรหัต พระพุทธเจ้าก็จักปรินิพพานเสียแล้ว

กพฬิงการาหาร  อาหารคือคำข้าวได้แก่อาหารที่กลืนกินเข้าไปหล่อเลี้ยงร่างกาย, อาหารที่เป็นวัตถุ

กรณียะ เรื่องที่ควรทำ, ข้อที่พึงทำ, กิจ

กรมการ  เจ้าพนักงานคณะหนึ่งมีหน้าที่บริหารราชการแผ่นดินในระดับหนึ่ง ๆ เช่น กรรมการจังหวัด  กรมการอำเภอ เป็นต้น

กรมพระสุรัสวดี  ชื่อกรมสมัยโบราณ มีหน้าที่เกี่ยวกับการรวบรวมบัญชีเลข หรือชายฉกรรจ์

กรรโชก  ขู่เอากิริยาหรือวาจาให้กลัว (แผลงมาจาก กระโชก)

กรรณ  หู

กรรม  การกระทำ  หมายถึง การกระทำที่ประกอบด้วยเจตนา คือทำด้วยความจงใจหรือจงใจทำ ดีก็ตาม ชั่วก็ตาม เช่น ขุดหลุมพรางดักคนหรือสัตว์ให้ตกลงไปตาย เป็นกรรม  แต่ขุดบ่อน้ำไว้กินใช้ สัตว์ตกลงไปตายเอง ไม่เป็นกรรม (แต่ถ้ารู้อยู่ว่า บ่อน้ำที่ตนขุดไว้อยู่ในที่ซึ่งคนจะพลัดตกได้ง่าย แล้วปล่อยปละละเลย มีคนตกลงไปตายก็ไม่พ้นเป็นกรรม) การกระทำที่ดีเรียกว่า “กรรมดี”  ที่ชั่ว เรียกว่า “กรรมชั่ว”

กรรม ๒  กรรมจำแนกตามคุณภาพหรือตามธรรมที่เป็นมูลเหตุมี ๒ คือ ๑. อกุศลกรรม  กรรมที่เป็นอกุศล กรรมชั่ว คือเกิดจากอกุศลมูล  ๒. กุศลกรรม  กรรมที่เป็นกุศล กรรมดี คือเกิดจากกุศลมูล

กรรม ๓ กรรมจำแนกตามทวารคือทางที่ทำกรรม มี ๓ คือ ๑. กายกรรม  การกระทำทางกาย ๒. วจีกรรม  การกระทำทางวาจา  ๓. มโนกรรม  การกระทำทางใจ

กรรม ๑๒ กรรมจำแนกตามหลักเกณฑ์เกี่ยวกับการให้ผล พระอรรถกถาจารย์รวบรวมแสดงไว้ ๑๒ อย่างคือ หมวดที่ ๑ ว่าโดยปากกาล คือจำแนกตามเวลาที่ให้ผล ได้แก่ ๑. ทิฏฐธรรมเวทนียกรรม  กรรมให้ผลในปัจจุบันคือในภพนี้  ๒. อุปปัชชเวทนียกรรม  กรรมให้ผลในภพที่จะไปเกิด คือในภพหน้า  ๓. อปราปริยเวทนียกรรม  กรรมให้ผลในภพต่อ ๆ ไป  ๔. อโหสิกรรม  กรรมเลิกให้ผล  หมวดที่ ๒ ว่าโดยกิจ คือ จำแนกการให้ผลตามหน้าที่ ได้แก่ ๕. ชนกกรรม  กรรมแต่งให้เกิดหรือกรรมที่เป็นตัวนำไปเกิด  ๖. อุปัตถัมภกกรรม  กรรมสนับสนุน คือ เข้าสนับสนุนหรือซ้ำเติมต่อจากชนกกรรม  ๗. อุปปีฬกกรรม  กรรมบีบคั้น คือเข้ามาบีบคั้นผลแห่งชนกกรรมและอุปัตถัมภกกรรมนั้นให้แปรเปลี่ยนทุเลาเบาลงหรือสั้นเข้า  ๘. อุปฆาตกกรรม กรรมตัดรอน คือกรรมแรงฝ่ายตรงข้ามที่เข้าตัดรอนการให้ผลของกรรมสองอย่างนั้นให้ขาดหรือหยุดไปทีเดียว  หมวดที่ ๓ ว่าโดยปากทานปริยาย คือจำแนกตามลำดับความแรกในการให้ผล ได้แก่ ๙. ครุกกรรม  กรรมหนักให้ผลก่อน  ๑๐. พหุลกรรม  หรืออาจิณณกรรม กรรมทำมากหรือกรรมชินให้ผลรองลงมา  ๑๑. อาสันนกรรม  กรรมจวนเจียน หรือกรรมใกล้ตาย ถ้าไม่มีสองข้อก่อนก็จะให้ผลก่อนอื่น ๑๒. กตัตตากรรม  หรือกตัตตาวาปนกรรม กรรมสักแต่ว่าทำ คือเจตนาอ่อนหรือมิใช่เจตนาอย่างนั้น ให้ผลต่อเมื่อไม่มีกรรมอื่นให้ผล

กรรมกรณ์ เครื่องลงอาชญา, ของสำหรับใช้ลงโทษ เช่น โซ่ ตรวน ขื่อ คา เป็นต้น

กรรมการ  บุคคลในคณะซึ่งร่วมกันทำงานบางอย่างที่ได้รับมอบหมาย

กรรมกิเลส   กรรมเครื่องเศร้าหมอง, การกระทำที่เป็นเหตุให้เศร้าหมอง มี ๔ อย่างคือ ๑. ปาณาติบาต   การทำชีวิตให้ตกล่วงคือ ฆ่าฟันสังหารกัน  ๒. อทินนาทาน   ถือเอาของที่เจ้าของเขามิได้ให้คือลักขโมย  ๓. กาเมสุมิจฉาจาร   ประพฤติผิดในกาม  ๔. มุสาวาท  พูดเท็จ

กรรมฐาน  ดู กัมมัฏฐาน

กรรมลักษณะ  ดู กัมมลักขณะ

กรรมวัฏฏ์  ดู  กัมมวัฏฏ์

กรรมวาจา  คำประกาศกิจในท่ามกลางสงฆ์,  การสวดประกาศ แบ่งเป็น ๒ คือ ญัตติ ๑  อนุสาวนา ๑

กรรมวาจาจารย์ พระอาจารย์ผู้สวดกรรมวาจาประกาศในท่ามกลางสงฆ์ในการอุปสมบท

กรรมวาจาวิบัติ เสียเพราะกรรมวาจา, กรรมวาจาบกพร่องใช้ไม่ได้

กรรมวาจาสมบัติ ความสมบูรณ์แห่งกรรมวาจา, คำสวดประกาศถูกต้องใช้ได้

กรรมวิปากญาณ  ปรีชาหยั่งรู้ผลของกรรม  แม้จะมีกรรมต่าง ๆ ให้ผลอยู่มากมายซับซ้อน ก็สามารถแยกแยะล่วงรู้ได้ว่าอันใดเป็นผลของกรรมใด

กรรมสิทธิ์ ความเป็นเจ้าของทรัพย์, สิทธิที่ได้ตามกฎหมาย

กรรมมารหะ  ดู กัมมารหะ

กรรแสง  ร้องไห้  บัดนี้เขียน กันแสง

กรวดน้ำ  ตั้งใจอุทิศบุญกุศลให้แก่ผู้ล่วงลับ พร้อมไปกับหลั่งรินน้ำเป็นเครื่องหมาย และเป็นเครื่องรวมกระแสจิตที่ตั้งใจอุทิศนั้นให้แน่วแน่;  เริ่มรินน้ำเมื่อพระองค์หัวหน้าเริ่มสวดยถา รินน้ำหมดพร้อมกับพระหัวหน้าสวดยถาจบ และพระทั้งหมดเริ่มสวดพร้อมกัน จากนั้นวางที่กรวดน้ำลงแล้วประนมมือรับพรต่อไป;  คำกรวดน้ำอย่างสั้นว่า “อิทัง  โน  ญาตีนัง  โหตุ”  ขอส่วนบุญนี้จงสำเร็จแก่.....(ออกชื่อผู้ล่วงลับ)  และญาติทั้งหลายของข้าพเจ้าเถิด  จะต่ออีกก็ได้ว่า “สุขิตา  โหนฺตุ  ญาตโย”  ขอญาติทั้งหลายจงเป็นสุขเถิด

กระทู้  หัวข้อ, เค้าเงื่อน

กระแสความ แนวความ

กระแสเทศนา  แนวเทศนา

กระหย่ง (ในคำว่า “นั่งกระหย่ง”)  นั่งคุกเข่าเอาปลายเท้าตั้งลงที่พื้น  ส้นเท้าทั้งสองรับก้น เรียกว่า นั่งกระโหย่งก็ได้;  บางแห่งว่าหมายถึงนั่งยอง ๆ

กรานกฐิน  ขึงไม้สะดึง คือเอาผ้าที่จะเย็บเป็นจีวรเข้าขึงที่ไม้สะดึง  เย็บเสร็จแล้วบอกแก่ภิกษุทั้งหลายผู้ร่วมใจกันยกผ้าให้ในนามของสงฆ์ เพื่ออนุโมทนา  ภิกษุผู้เย็บจีวรเช่นนั้นเรียกว่าผู้กราน

พิธีทำในบัดนี้คือ ภิกษุซึ่งจำพรรษาครบสามเดือนในวัดเดียวกัน (ต้องมีจำนวน ๕ รูปขึ้นไป)  ประชุมกันในอุโบสถ พร้อมใจกันยกผ้ากฐินให้แก่ภิกษุรูปหนึ่งในหมู่พวกเธอ  ภิกษุรูปนั้นทำกิจ ตั้งแต่ ซัก กะ ตัด เย็บ ย้อม ให้เสร็จในวันนั้น ทำพินทุกัปปะอธิษฐานเป็นจีวรครองผืนใดผืนหนึ่งใน-ไตรจีวร  แล้วบอกแก่ภิกษุสงฆ์ผู้ยกผ้าให้เพื่ออนุโมทนา  และภิกษุสงฆ์นั้นได้อนุโมทนาแล้ว เรียกว่า กรานกฐิน  ถ้าผ้ากฐินเป็นจีวรสำเร็จรูป กิจที่จะต้อง ซัก กะ ตัด เย็บ ย้อม ก็ไม่มี (กราน เป็นภาษาเขมร แปลว่า ขึง  คือทำให้ตึง  กฐิน เป็นภาษาบาลี แปลว่าไม้สะดึง  กรานกฐิน ก็คือ ขึงไม้สะดึง คือเอาผ้าที่จะเย็บจีวรเข้าขึงที่ไม้สะดึง)  เขียน กราลกฐิน  บ้างก็มี

กรีษ, กรีส  คูถ  อุจจาระ  ขี้

กรุณา ความสงสารคิดจะช่วยให้พ้นทุกข์, ความหวั่นใจ เมื่อเห็นผู้อื่นมีทุกข์ คิดหาทางช่วยเหลือปลดเปลื้องทุกข์ของเขา  ดู พรหมวิหาร

กรุย หลักที่ปักไว้เพื่อเป็นเครื่องหมายกำหนดแนวทางหรือระยะทาง

กล่าวคำอื่น ในประโยคว่า “เป็นปาจิตติยะ   ในเพราะความเป็นผู้กล่าวคำอื่น”  ถูกซักอยู่ในท่ามกลางสงฆ์ ไม่ปรารถนาจะให้การตามตรง เอาเรื่องอื่นมาพูดกลบเกลื่อนเสีย

กวฬิงการาหาร   ดู  กพฬิงการาหาร

กษัตริย์  พระเจ้าแผ่นดิน, เจ้านาย, ชนชั้นปกครอง หรือนักรบ

กสาวเภสัช  น้ำฝาดเป็นยา,  ยาที่ทำจากน้ำฝาดของพืช เช่น น้ำฝาดของสะเดา  น้ำฝาดกระดอม  น้ำฝาดบอระเพ็ด เป็นต้น

กสิกรรม  การทำนา,  การเพาะปลูก

กสิณ  วัตถุอันจูงใจ คือ จูงใจให้เข้าไปผูกอยู่  เป็นชื่อของกัมมัฏฐานที่ใช้วัตถุสำหรับเพ่งเพื่อจูงจิตให้เป็นสมาธิ มี ๑๐ อย่าง คือ ภูตกสิณ ๔:- ๑) ปฐวี  ดิน  ๒) อาโป  น้ำ  ๓) เตโช  ไฟ  ๔) วาโย  ลม วรรณกสิณ ๔:- ๕) นีลํ  สีเขียว  ๖) ปีตํ  สีเหลือง  ๗)  โลหิตํ  สีแดง  ๘)  โอทาตํ  สีขาว  และ ๙)  อาโลโก   แสงสว่าง  ๑๐)  อากาโส   ที่ว่าง

กหาปณะ  ชื่อมาตราเงินในสมัยโบราณ ๑ กหาปณะเท่ากับ ๒๐ มาสก หรือ ๔ บาท

กะเทย  คนหรือสัตว์ที่ไม่ปรากฏว่าเป็นชายหรือหญิง

กังขาเรวตะ  พระมหาสาวกองค์หนึ่งเดิมเป็นบุตรของตระกูลที่มั่งคั่ง  ชาวพระนครสาวัตถี  ได้ฟังพระธรรมเทศนาที่พระศาสดาทรงแสดง มีความเลื่อมใสขอบวช  ต่อมาได้สำเร็จพระอรหัต  ได้รับยกย่องจากพระศาสดาว่าเป็นเอตทัคคะในทางเป็นผู้ยินดีในฌานสมาบัติ

กังสดาล  ระฆังวงเดือน

กัจจานโคตร,  กัจจายนโคตร  ตระกูลพราหมณ์กัจจานะ หรือกัจจายนะ

กัจจายนปุโรหิต  ปุโรหิตชื่อกัจจายนะ เป็นปุโรหิตของพระเจ้าจันฑปัชโชต กรุงอุชเชนี ได้ฟังพระธรรมเทศนาของพระพุทธเจ้า บรรลุพระอรหัตแล้วขออุปสมบท  มีชื่อในพระศาสนาว่า พระมหากัจจายนะ  พระพุทธเจ้าทรงยกย่องว่าเป็นเอตทัคคะในทางอธิบายความของคำย่อให้พิสดาร

กัจฉะ, กัจฉะประเทศ  รักแร้

กัญจนา  เจ้าหญิงแห่งเทวทหนคร เป็นพระมเหสีของพระเจ้าสีหหนุ ผู้ครองนครกบิลพัสดุ์ เป็นพระชนนีของพระเจ้าสุทโธทนะ  เป็นพระอัยยิกาของเจ้าชายสิทธิตถะ

กัณฐกะ   ชื่อม้าสีขาวที่พระมหาบุรุษทรงในวันออกผนวช

กัณฐชะ  อักษรเกิดในคอ คือ อ อา  ก ข ค ฆ ง

กัณฑ์  หมวด,  ตอน,  ส่วนของเรื่อง

กัณฑกสามเณร  ชื่อสามเณรรูปหนึ่งในครั้งพุทธกาล  ผู้กล่าวตู่พระธรรมเป็นต้นเหตุให้พระพุทธเจ้าทรงบัญญัติสิกขาบทที่ ๑๐ แห่งสัปปาณกวรรคในปาจิตติยกัณฑ์ และทรงให้สงฆ์นาสนะเธอเสีย  เขียนเป็น กัณฏกะ ก็มี

กัณหปักข์ ๑. ข้างแรม  ๒. ฝ่ายดำ คือ ฝ่ายตรงกันข้ามกับอีกฝ่ายหนึ่ง เขียน กัณหปักษ์ ก็มี

กัตติกมาส เดือน ๑๒

กัตติกา ๑. ดาวลูกไก่  ๒. เดือน ๑๒ ตามจันทรคติ  ตกในราวปลายเดือนตุลาคม ถึงเดือนพฤศจิกายน

กัตตุกัมยตาฉันทะ  ความพอใจคือความเป็นผู้ใคร่เพื่อจะทำ,  ความต้องการที่จะทำ  ได้แก่ ฉันทะที่เป็นกลาง ๆ ดีก็ได้ ชั่วก็ได้  ต่างจากกามฉันทะที่เป็นแต่ฝ่ายชั่ว

กันดาร  อัตคัด,  ฝืดเคือง,  หายาก,  ลำบาก,  แห้งแล้ง  ทางที่ผ่านไปยาก

กัป, กัลป์  กาลกำหนด,  ระยะเวลายาวนานเหลือเกิน ที่กำหนดว่าโลกคือสกลจักรวาล  ประลัยครั้งหนึ่ง (ศาสนาฮินดูว่าเป็นวันหนึ่งคืนหนึ่งของพระพรหม)  ท่านให้เข้าใจด้วยอุปมาว่าเปรียบเหมือนมีภูเขาศิลาล้วน กว้าง ยาว สูงด้านละ ๑ โยชน์ ทุก ๑๐๐ ปี  มีคนนำผ้าเนื้อละเอียดอย่างดีมาลูบครั้งหนึ่ง  จนกว่าภูเขาลูกนั้นจะสึกหรอสิ้นไป กัปหนึ่งยาวนานกว่านั้น;  กำหนดอายุของโลก;  กำหนดอายุเรียกเต็มว่า อายุกัป  เช่นว่า อายุกัปของคนยุคนี้ ประมาณ ๑๐๐ ปี

กัปปมาณพ  ศิษย์คนหนึ่งในจำนวน ๑๖ คนของพราหมณ์พาวรี ที่ไปทูลถามปัญหากะพระศาสดา ที่ปาสาณเจดีย์

กัปปาสิกะ  ผ้าทำด้วยฝ้าย  คือผ้าสามัญ

กัปปิยะ  สมควร,  ควรแก่สมณะบริโภค,  ของที่สมควรแก่ภิกษุบริโภคใช้สอย คือพระพุทธเจ้าอนุญาตให้ภิกษุใช้หรือฉันได้ เช่น ข้าวสุก จีวร  ร่ม ยาแดง เป็นกัปปิยะ  แต่สุรา เสื้อ กางเกง หมวก น้ำอบ ไม่เป็นกัปปิยะ  สิ่งที่ไม่เป็นกัปปิยะ เรียกว่า อกัปปิยะ

กัปปิยการก  ผู้ทำของที่สมควรแก่สมณะ,  ผู้ทำหน้าที่จัดของที่สมควรแก่ภิกษุบริโภค, ผู้ปฏิบัติภิกษุ,  ลูกศิษย์พระ

กัปปิยกุฎี  เรือนเก็บของที่เป็นกัปปิยะ ดู กัปปิยภูมิ

กัปปิยบริขาร   เครื่องใช้สอยที่สมควรแก่สมณะ,  ของใช้ที่สมควรแก่ภิกษุ

กัปปิยภัณฑ์ ของใช้ที่สมควรแก่ภิกษุ  สิ่งของที่สมควรแก่สมณะ

กัปปิยภูมิ ที่สำหรับเก็บเสบียงอาหารของวัด, ครัววัด มี ๔ อย่าง คือ อุสสาวนันติกา  กับปิยภูมิที่ทำด้วยการประกาศให้รู้กันแต่แรกสร้างว่าจะทำเป็นกัปปิยภูมิ คือพอเริ่มยกเสาหรือตั้งฝาก็ประกาศให้ได้ยินว่า “กปฺปิยภูมึกโรม” แปลว่าเราทั้งหลายทำกัปปิยกุฎี ๑  โคนิสาทิกา กัปปิยภูมิขนาดเล็ก เคลื่อนที่ได้ ดุจเป็นที่โคจ่อม ๑  คหปติกา เรือนของคฤหบดีเขาสร้างถวายเป็นกัปปิยภูมิ ๑  สัมมติกา  กัปปิยภูมิที่สงฆ์สมมติ  ได้แก่กุฎีที่สงฆ์เลือกจะใช้เป็นกัปปิยกุฎี แล้วสวดประกาศด้วยญัตติทุติยกรรม ๑

กปฺปิเย  อกปฺปิยสญฺญิตา   อาการที่ต้องอาบัติด้วยสำคัญว่าไม่ควรในของที่ควร

กัปปิละ  ชื่อพราหมณ์นายบ้านของหมู่บ้านพราหมณ์หมู่หนึ่ง ในแขวงกรุงราชคฤห์  เป็นบิดาของปิปผลิมาณพ

กัมปิลละ  ชื่อนครหลวงแห่งแคว้นปัญจาละ

กัมพล  ผ้าทอด้วยขนสัตว์ เช่นสักหลาด

กัมโพชะ   แคว้นหนึ่งในบรรดา ๑๖ แคว้นแห่งชมพูทวีป มีนครหลวงชื่อ ทวารกะ  บัดนี้อยู่ในประเทศอาฟกานิสถาน

กัมมขันธกะ  ชื่อหมวดหนึ่งในคัมภีร์จุลลวรรค  พระวินัยปิฎก ว่าด้วยนิคหกรรม ๕ ประเภท

กัมมลักขณะ  การอันมีลักษณะเป็น (สังฆ) กรรมนั้นได้,  กิจการที่มีลักษณะอันจัดเข้าเป็นสังฆกรรมอย่างหนึ่งในสังฆกรรมประเภทนั้นได้ แต่ท่านไม่ได้ออกชื่อไว้ และไม่อาจจัดเข้าในชื่ออื่น ๆ แห่งสังฆกรรมประเภทเดียวกัน เช่น การอปโลกน์แจกอาหารในโรงฉัน  เป็นกัมมลักขณะ  ในอปโลกนกรรม  การประกาศเริ่มต้นระงับอธิกรณ์ด้วยติณวัตถารกวินัย  เป็นกัมมลักขณะในญัตติกรรม  ญัตติทุติยกรรมที่สวดในลำดับไปในการระงับอธิกรณ์ด้วยติณวัตถารกวินัย  เป็นกัมมลักขณะในญัตติทุติยกรรม อุปสมบทและอัพภานเป็นกัมมลักขณะในญัตติจตุตถกรรม

กัมมวัฏฏ์  วนคือกรรม,  วงจรส่วนกรรม หนึ่งในวัฏฏะ ๓ แห่งปฏิจจสมุปบาท  ประกอบด้วยสังขารและกรรมภพ  ดู ไตรวัฏฏ์

กมฺมวิปากชา  อาพาธา   ความเจ็บไข้เกิดแต่วิบากของกรรม

กัมมสัทธา  ดู สัทธา

กัมมัฏฐาน   ที่ตั้งแห่งการงาน,  อารมณ์เป็นที่ตั้งแห่งการงานของใจ,  อุบายทางใจ, วิธีฝึกอบรมจิต มี ๒ ประเภท คือ สมถกัมมัฏฐาน  อุบายสงบใจ ๑  วิปัสสนากัมมัฏฐาน  อุบายเรืองปัญญา ๑ (นิยมเขียน กรรมฐาน)  ดู ภาวนา

กัมมัฏฐาน ๔๐ คือ กสิณ ๑๐  อสุภะ ๑๐  อนุสสติ ๑๐  พรหมวิหาร ๔  อาหาเรปฏิกูลสัญญา ๑  จตุธาตุววัตถาน ๑  อรูป ๔

กัมมัญญตา  ความควรแก่การงาน, ภาวะที่ใช้การได้ หรือเหมาะแก่การใช้งาน, ความเหมาะงาม

กัมมัสสกตาสัทธา   ความเชื่อว่า สัตว์มีกรรมเป็นของตัว ทำดีได้ดี  ทำชั่วได้ชั่ว  ดู สัทธา

กัมมารหะ  ผู้ควรแก่กรรม คือบุคคลที่ถูกสงฆ์ทำกรรม เช่น ภิกษุที่สงฆ์พิจารณาทำปัพพาชนียกรรม  คฤหัสถ์ที่ถูกสงฆ์ดำเนินการคว่ำบาตร เป็นต้น

กัลบก  ช่างตัดผม,  ช่างโกนผม

กัลป์  ดู กัป

กัลปนา  ๑. ที่หรือสิ่งอื่นซึ่งของอุทิศผลประโยชน์ให้แก่วัด  ๒ ส่วนบุญที่ผู้ทำอุทิศให้แก่ผู้ตาย

กัลยาณคุณ  คุณอันบัณฑิตพึงนับ,  คุณธรรมที่ดีงาม,  คุณงามความดี

กัลยาณชน  คนประพฤติดีงาม, คนดี

กัลยาณธรรม  ธรรมอันดี,  ธรรมดีงาม,  ธรรมของกัลยาณชน  ดู เบญจธรรม

กัลยาณปุถุชน  คนธรรมดาที่มีความประพฤติดี,  ปุถุชนผู้มีคุณธรรมสูง

กัลยาณมิตร  เพื่อนที่ดี,  มิตรผู้มีคุณอันบัณฑิตพึงนับ (คุณสมบัติ  ดู เพื่อน)

กัลยาณมิตตตา  ความมีเพื่อนเป็นคนดี ไม่คบคนชั่ว

กัลยาณี  นางงาม,  หญิงงาม,  หญิงที่มีคุณธรรมน่านับถือ

กัลลวาลมุตตคาม  ชื่อหมู่บ้าน อยู่ในแคว้นมคธ  พระโมคคัลลานะอุปสมบทได้ ๗ วัน ไปทำความเพียรจนอ่อนใจ นั่งโงกง่วงอยู่ พระพุทธเจ้าเสด็จไปเทศนาโปรด จนได้สำเร็จพระอรหัตที่หมู่บ้านนี้

กัสสปะ  ๑. พระนามพระพุทธเจ้าพระองค์หนึ่งในอดีต  ดู พระพุทธเจ้า ๕  ๒. ชื่อของพระมหากัสสปเถระเมื่อเรียกตามโคตร ท่านมีชื่ออีกอย่างหนึ่งว่า ปิปผลิ หรือ ปิปผลิมาณพ  ๓. หมายถึง กัสสปสามพี่น้อง คือ อุรุเวลกัสสปะ  นทีกัสสปะ  คยากัสสปะ  เป็นนักบวชประเภทชฎิล ถือลัทธิบูชาไฟ เป็นที่เคารพนับถือของชาวราชคฤห์  ภายหลังได้เป็นพระอรหันต์พร้อมกันทั้งสามพี่น้องและบริวารหนึ่งพัน ด้วยได้ฟังเทศนาอาทิตตปริยายสูตร จากพระพุทธเจ้า

กัสสปโคตร ตระกูลพราหมณ์กัสสปะ

กัสสปสังยุตต์   ชื่อเรียกพระสูตรหมวดหนึ่งในคัมภีร์สังยุตตนิกาย  รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับพระมหากัสสปไว้เป็นหมวดหมู่

กาจ ร้าย, กล้า, เก่ง

กาพย์ คำร้อยกรองที่แต่งทำนองฉันท์ แต่ไม่นิยมครุลหุเหมือนฉันท์ทั้งหลาย

กาม  ความใคร่,  ความอยาก,  ความปรารถนา,  สิ่งที่น่าปรารถนา  น่าใคร่,  กามมี ๒ คือ ๑. กิเลสกาม   กิเลสที่ทำให้ใคร่  ๒. วัตถุกาม วัตถุอันน่าใคร่ ได้แก่กามคุณ ๕

กามคุณ ส่วนที่น่าปรารถนาน่าใคร่ มี ๕ อย่าง คือ รูป เสียง กลิ่น รส และโผฏฐัพพะ (สัมผัสทางกาย) ที่น่าใคร่น่าพอใจ

กามฉันท์  ความพอใจรักใคร่ในอารมณ์ที่ชอบใจมีรูปเป็นต้น,  ความพอใจในกามคุณทั้ง ๕ คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ (นิวรณ์ข้อ ๑)

กามตัณหา ความทะยานอยากในกาม, ความอยากได้กาม เป็นอย่างหนึ่งในตัณหา ๓

กามภพ ที่เกิดของผู้ที่ยังเกี่ยวข้องอยู่ในกาม,  โลกเป็นที่อยู่อาศัยของผู้เสพกาม ได้แก่ อบายภูมิ ๔ มนุษยโลก และสวรรค์ ๖ ชั้น ตั้งแต่ชั้นจาตุมหาราชิกา ถึงชั้นปรนิมมิตวสวัตดีรวมเป็น ๑๑ ชั้น  

กามราคะ ความกำหนัดด้วยอำนาจกิเลสกาม,  ความใคร่กาม

กามสมบัติ  สมบัติคือกามารมณ์, ความถึงพร้อมด้วยกามารมณ์

กามสังวร  ความสำรวมในกาม,  การรู้สึกยับยั้งควบคุมตนในทางกามารมณ์ไม่ให้หลงใหลหมกมุ่นในรูป เสียง กลิ่น รส และสัมผัส (ข้อ ๓ ในเบญจธรรม)

กามสุข  สุขในทางกาม,  สุขที่เกิดจากกามารมณ์
กามสุขัลลิกานุโยค  การประกอบตนให้พัวพันหมกมุ่นอยู่ในกามสุข เป็นที่สุดอย่างหนึ่งในบรรดาที่สุดสอง คือ กามสุขัลลิกานุโยค ๑  อัตตกิลมถานุโยค ๑

.

โทณพราหมณ์   พราหมณ์ผู้ใหญ่ซึ่งมีฐานะเป็นครูอาจารย์ เป็นที่เคารพนับถือของคนจำนวนมากในชมพูทวีป  เป็นผู้แบ่งพระบรมสารีริกธาตุให้สำเร็จได้โดยสันติวิธี  เป็นผู้สร้างตุมพสตูป บรรจุทะนานทองที่ใช้ตวงแบ่งพระบรมสารีริกธาตุ

โทมนัส   ความเสียใจ, ความเป็นทุกข์ใจ  ดู เวทนา

โทสะ ความคิดประทุษร้าย (ข้อ ๒ ใน อกุศลมูล ๓)

โทสจริต  คนมีพื้นนิสัยหนักในโทสะ หงุดหงิด โกรธง่าย  แก้ด้วยเจริญเมตตา (ข้อ ๒ ในจริต ๖)

โทสาคติ   ลำเอียงเพราะไม่ชอบกัน,  ลำเอียงเพราะชัง (ข้อ ๒ ในอคติ ๔)

ไทยธรรม  ของควรให้,  ของทำบุญต่างๆ,  ของถวายพระ
 

.

พุทธรูป  รูปพระพุทธเจ้า

พุทธฤทธานุภาพ   ฤทธิ์และอานุภาพของพระพุทธเจ้า

พุทธเวไนย  ผู้ที่พระพุทธเจ้าควรแนะนำสั่งสอน,  ผู้ที่พระพุทธเจ้าพอแนะนำสั่งสอนได้

พุทธศักราช   ปีนับแต่พระพุทธเจ้าเสด็จปรินิพพาน

พุทธศาสนา  คำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า,  อย่างกว้างขวางในบัดนี้  หมายถึง  ความเชื่อถือ  การประพฤติปฏิบัติและกิจการทั้งหมดของหมู่ชนผู้กล่าวว่าตนนับถือพระพุทธศาสนา

พุทธศาสนิก  ผู้นับถือพระพุทธศาสนา,  ผู้ปฏิบัติตามคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า

พุทธศาสนิกมณฑล  วงการของผู้นับถือพระพุทธศาสนา

พุทธสรีระ  ร่างกายของพระพุทธเจ้า

พุทธสาวก  สาวกของพระพุทธเจ้า,  ศิษย์ของพระพุทธเจ้า

พุทธอาณา  อำนาจปกครองของพระพุทธเจ้า,  อำนาจปกครองฝ่ายพุทธจักร

พุทธอาสน์  ที่ประทับนั่งของพระพุทธเจ้า

พุทธอิทธานุภาพ  ฤทธิ์และอานุภาพของพระพุทธเจ้า

พุทธอุปฐาก  ผู้คอยรับใช้พระพุทธเจ้าในครั้งพุทธกาล  มี  พระอานนท์  พุทธอนุชาเป็นผู้เลิศในเรื่องนี้

พุทธโอวาท  คำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า  มีหลักใหญ่  ๓ ข้อ  คือ  ๑.  สพฺพปาปสฺส  อกรณํ   ไม่ทำความชั่วทั้งปวง  ๒.  กุสลสฺสูปสมฺปทา  ทำความดีให้เพียบพร้อม  ๓.  สจิตฺตปริโยทปนํ   ทำใจของตนให้สะอาดบริสุทธิ์

พุทธัตถจิยา   ทรงประพฤติเป็นประโยชน์แก่สัตว์โลก  โดยฐานเป็นพระพุทธเจ้า  เช่น  ทรงแสดงธรรมแก่เวไนยสัตว์และบัญญัติวินัยขึ้นบริหารหมู่คณะ  ทรงประดิษฐานพระพุทธศาสนาให้ยั่งยืนมาตราบเท่าทุกวันนี้

พุทธาณัติ  คำสั่งของพระพุทธเจ้า

พุทธาณัติพจน์  พระดำรัสสั่งของพระพุทธเจ้า,  คำสั่งของพระพุทธเจ้า

พุทธาทิบัณฑิต  บัณฑิตมีพระพุทธเจ้า  เป็นต้น  (พุทธ  +  อาทิ  +  บัณฑิต)

พุทธาธิบาย  พระประสงค์ของพระพุทธเจ้า,  พระดำรัสชี้แจงของพระพุทธเจ้า

พุทธานุญาต  ข้อที่พระพุทธเจ้าทรงอนุญาต

พุทธานุพุทธประวัติ  ประวัติของพระพุทธเจ้าและพระสาวก

พุทธานุสติ   ตามระลึกถึงคุณของพระพุทธเจ้า  (ข้อ  ๑  ในอนุสติ  ๑๐)

พุทธิจริต  พื้นนิสัยที่หนักในความรู้มักใช้ความคิด  พึงส่งเสริมด้วยแนะนำให้ใช้ความคิดในทางที่ชอบ  (ข้อ  ๕  ในจริต  ๖)

พุทธุปบาทกาล   กาลเป็นที่อุบัติเหตุของพระพุทธเจ้า,  เวลาที่มีพระพุทธเจ้าเกิดขึ้นในโลก

พุทฺโธ   ทรงเป็นผู้ตื่น  ไม่หลงงมงายเองด้วย  และทรงปลุกผู้อื่นให้ตื่นพ้นจากความหลงงมงายนั้นด้วย  ทรงเป็นผู้เบิกบาน  มีพระทัยผ่องแผ้ว  บำเพ็ญพุทธกิจได้ถูกต้องบริบูรณ์

เพ็ญ  เต็ม  หมายถึง  พระจันทร์เต็มดวงคือวันขึ้น  ๑๕  ค่ำ

เพทางค์  วิชาประกอบกับการศึกษาพระเวท  มี ๖  อย่าง  คือ  ๑.  ศึกษาวิธีออกเสียงคำในพระเวทให้ถูกต้อง  ๒.  ไวยากรณ์  ๓. ฉันท์  ๔.  โชยติส  ดาราศาสตร์  ๕.  นิรุกติ  กำเนิดของคำ  ๖.  กัลป  วิธีจัดทำพิธี

เพลิงทิพย์   ไฟเทวดา,  ไฟที่เป็นของเทวดา,  เพลิงคราวถวายพระเพลิงพระพุทธสรีระ

เพศ  ลักษณะที่ให้รู้ว่าหญิงหรือชาย,  เครื่องหมายว่าเป็นชายหรือเป็นหญิง,  ลักษณะและอาการที่ปรากฏให้เห็นว่าเป็นบุคคลประเภทนี้  เช่น  โดยเพศแห่งฤษี  เพศบรรพชิต  เพศแห่งช่างไม้  เป็นต้น,  ขนบธรรมเนียม

เพียรชอบ  เพียรในที่  ๔  สถาน  ดู  ปธาน

เพื่อน   ผู้ร่วมธุระร่วมกิจร่วมการหรือร่วมอยู่ในสภาพอย่างเดียวกัน,  ผู้ชอบพอรักใคร่คบหากัน,  ในทางธรรม  เนื้อแท้ของความเป็นเพื่อน  อยู่ที่ความมีใจ  หวังดีปรารถนาดีต่อกัน  กล่าวคือ  เมตตา  หรือไมตรี  เพื่อนที่มีคุณสมบัติเช่นนี้  ท่านเรียกว่า  มิตร   การคบเพื่อนเป็นปัจจัยสำคัญยิ่งอย่างหนึ่งที่จะนำชีวิตไปสู่ความเสื่อมความพินาศ  หรือสู่ความเจริญงอกงาม  พึงหลีกเลี่ยงมิตรเทียมและเลือกคบหาคนที่เป็นมิตรแท้  ดู มิตตปฏิรูป,  มิตรแท้

บุคคลที่ช่วยชี้แนะแนวทาง  ชักจูงตลอดจนแนะนำสั่งสอน  ชักนำผู้อื่นให้ดำเนินชีวิตที่ดีงาม  ให้ประสบผลดีและความสุข  ให้เจริญก้าวหน้า  ให้พัฒนาในธรรม  แม้จะเป็นบุคคลเสมอกัน  หรือเป็นมารดาบิดาครูอาจารย์  ตลอดทั้งพระสงฆ์  จนถึงพระพุทธเจ้า  ก็นับว่าเป็นเพื่อน  แต่เป็นเพื่อนใจดี  หรือเพื่อนมีธรรม  เรียกว่า  กัลยาณมิตร  แปลว่า  มิตรดีงาม  กัลยาณมิตรมีคุณสมบัติที่เรียกว่า  กัลยาณมิตรธรรม  หรือธรรมของกัลยาณมิตร ๗ ประการ  คือ  ๑.  ปิโย  น่ารัก  ด้วยมีเมตตา  เป็นที่สบายจิตสนิทใจ  ชวนให้อยากเข้าไปหา  ๒.  ครุ   น่าเคารพ  ด้วยความประพฤติหนักแน่นเป็นที่พึ่งอาศัยได้  ให้รู้สึกอบอุ่นใจ  ๓.  ภาวนีโย   น่าเจริญใจด้วยความเป็นผู้ฝึกฝนปรับปรุงตน  ควรเอาอย่าง  ให้ระลึกและเอ่ยอ้างด้วยซาบซึ้งภูมิใจ  ๔.  วัตตา   รู้จักพูดให้ได้ผล  รู้จักชี้แจงแนะนำ  เป็นที่ปรึกษาที่ดี  ๕.  วจนักขโม   อดทนต่อถ้อยคำ  พร้อมที่จะรับฟังคำปรึกษาซักถาม  ตลอดจนคำเสนอแนะวิพากษ์วิจารณ์  ๖.  คัมภีรัญจะ  กถังกัตตา   แถลงเรื่องล้ำลึกได้  สามารถอธิบายเรื่องยุ่งยากซับซ้อนให้เข้าใจ  และสอนให้เรียนรู้เรื่องราวที่ลึกซึ้งยิ่งขึ้นไป  ๗. โน จัฏฐาเน นิโยชเย ไม่ชักนำในอฐาน  คือ  ไม่ชักจูงไปในทางเสื่อมเสียหรือเรื่องเหลวไหลไม่สมควร

แพศย์  คนวรรณะที่สาม  ในวรรณะสี่ของคนในชมพูทวีป  ตามหลักศาสนาพราหมณ์  หมายถึงพวกชาวนาและพ่อค้า

แพศยา  หญิงหากินในทางกาม,  หญิงหาเงินในทางร่วมประเวณี

โพชฌงค์   ธรรมที่เป็นองค์แห่งการตรัสรู้หรือองค์ของผู้ตรัสรู้มี  ๗  อย่าง  คือ  ๑.  สติ  ๒.  ธัมมวิจยะ  (การสอดส่องเลือกเฟ้นธรรม)  ๓.  วิริยะ  ๔.  ปีติ  ๕.  ปัสสัทธิ  ๖.  สมาธิ  ๗.  อุเบกขา

โพธิ์,  โพธิพฤกษ์  ต้นโพธิ์,  ต้นไม้ที่พระพุทธเจ้าได้ประทับ  ณ  ภายใต้ร่มเงาในคราวตรัสรู้,  ต้นไม้เป็นที่ตรัสรู้และต้นไม้อื่นที่เป็นชนิดเดียวกันนั้น  สำหรับพระพุทธเจ้าองค์ปัจจุบัน  ได้แก่  พันธุ์ไม้อัสสัตถะ     (ต้นโพ)  ต้นที่อยู่  ณ  ฝั่งแม่น้ำเนรัญชรา  ตำบลคยา;  ต้นโพธิ์  ตรัสรู้ที่เป็นหน่อของต้นเดิมที่คยาได้ปลูกเป็นต้นแรกในสมัยพุทธกาล  (ปลูกจากเมล็ด)  ที่ประตูวัดพระเชตวันโดยพระอานนท์เป็นผู้ดำเนินการตามความปรารภของอนาถบิณฑิกเศรษฐีและเรียกชื่อว่า  อานันทโพธิ;  หลังพุทธกาลในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช  พระนางสังฆมิตตาเถรี   ได้นำกิ่งด้านขวาของต้นมหาโพธิที่คยานั้นไปมอบ  แด่พระเจ้าเทวานัมปิยติสสะทรงปลูกไว้  ณ  เมืองอนุราธปุระ  ในลังกาทวีป  ซึ่งได้ชื่อว่าเป็นต้นไม้เก่าแก่ที่สุดในประวัติศาสตร์ที่ยังคงมีชีวิตอยู่ในปัจจุบัน;  ในประเทศไทย  สมัยราชวงศ์จักรี  พระสมณทูตไทยในสมัย  ร.๒  ได้นำหน่อพระศรีมหาโพธิ์  ที่เมืองอนุราธปุระมาณ ๖  ต้น  ในพ.ศ.  ๒๓๕๗  โปรดให้ปลูกไว้ที่เมืองนครศรีธรรมราช  ๒  ต้น  นอกนั้นปลูกที่วัดมหาธาตุ  วัดสุทัศน์  วัดสระเกศและที่เมืองกลันตัน  แห่งละ  ๑  ต้น;   ต่อมาในสมัย  ร. ๕  ประเทศไทยได้พันธุ์ต้นมหาโพธิจากคยาโดยตรงครั้งแรกได้ปลูกไว้  ณ  วัดเบญจมบพิตรและวัดอัษฎางคนิมิต

โพธิปักขิยธรรม  ธรรมอันเป็นฝักฝ่ายแห่งความตรัสรู้,  ธรรมที่เกื้อหนุนแก่อริยมรรค  มี  ๓๗  ประการคือ  สติปัฏฐาน  ๔  
สัมมัปปธาน  ๔  อิทธิบาท  ๔  อินทรีย์  ๕  พละ  ๕  โพชฌงค์  ๗  มรรคมีองค์  ๘

โพธิมัณฑะ  ประเทศเป็นที่ผ่องใสแห่ง

โพธิญาณ,  บริเวณต้นโพธิ์เป็นที่ตรัสรู้

โพธิราชกุมาร  เจ้าชายโพธิ  พระราชโอรสของพระเจ้าอุเทน  พระเจ้าแผ่นดินแคว้นวังสะ

โพธิสมภาร  บุญบารมีของพระมหากษัตริย์

โพธิสัตว์  ท่านผู้ที่จะได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า  ซึ่งกำลังบำเพ็ญบารมี  ๑๐  คือ  ทาน  ศีล  เนกขัมมะ  ปัญญา  วิริยะ  ขันติ  สัจจะ  อธิษฐาน  เมตตา  อุเบกขา

โพนทนา  กล่าวโทษ,  ติเตียน,  พูดกล่าวโทษท่านต่อหน้าผู้อื่น  (พจนานุกรมเขียน  โพนทะนา)

ไพศาลี  ดู  เวสาลี  




ฟั่นเฝือ  เคลือบคลุม,  พัวพันกัน,  ปนคละกัน,  ยุ่ง

ฟูมฟาย  มากมาย,  ล้นเหลือ,  สุรุ่ยสุร่าย,  น้ำตาอาบหน้า

.


ภควา   พระผู้มีพระภาค,  พระนามพระพุทธเจ้า  แปลว่า  ทรงเป็นผู้มีโชค  คือ  หวังพระโพธิญาณก็ได้สมหวัง  ประกาศพระศาสนาก็ชักจูงผู้คนให้ได้บรรลุธรรมสมปรารถนา  มีผู้คิดร้ายก็ไม่อาจทำร้ายได้;  อีกนัยหนึ่งว่าทรงเป็นผู้จำแนกแจกธรรม

ภคันทลา  โรคริดสีดวงทหารหนัก

ภคินี  พี่หญิง  น้องหญิง

ภคุ  ดู  ภัคคุ

ภพ  โลกเป็นที่อยู่ของสัตว์,  ภาวะชีวิตของสัตว์  มี  ๓  คือ ๑. กามภพ  ภพของผู้ยังเสวยกามคุณ  ๒.  รูปภพ  

 ภพเข้าผู้เข้าถึงรูปฌาน  ๓. อรูปภพ  ภพของผู้เข้าถึงอรูปฌาณ

ภพหลัง  โลกที่สัตว์เกิดมาแล้วในชาติที่ผ่านมา,  ภพก่อน,  ชาติก่อน  ตรงข้ามกับภพหน้า

ภยตูปัฏฐานฌาน  ปรีชาหยั่งเห็นสังขารปรากฏโดยอาการเป็นของน่ากลัว  เพราะสังขารทั้งปวงนั้นล้วนแต่จะต้องแตกสลายไป  ไม่ปลอดภัยทั้งสิ้น  (ข้อ  ๓  ในวิปัสสนาญาณ  ๙)

ภยันตราย   ภัยและอันตราย,  อันตรายที่น่ากลัว

ภยาคติ  ลำเอียงเพราะกลัว  (ข้อ  ๔  ในอติ  ๔)

ภวตัณหา  ความอยากเป็นนั่นเป็นนี่  หรืออยากเกิดอยากมีอยู่คงอยู่ตลอดไป,  ความทะยานอยากที่ประกอบด้วยภวทิฏฐิหรือสัสสตทิฏฐิ  (ข้อ ๓ ในตัณหา ๓)

ภวทิฏฐิ  ความเห็นเนื่องด้วยภพ,  ความเห็นว่าอัตตาและโลกจักมีอยู่คงอยู่เที่ยงแท้ตลอดไป  เป็นพวกสัสสตทิฏฐิ

ภวังค์  ดู  ภวังคจิต

ภวังคจิต   จิตที่เป็นองค์แห่งภพ,  ตามหลักอภิธรรมว่า  จิตที่เป็นพื้นอยู่ระหว่างปฏิสนธิและจุติ  คือ  ตั้งแต่เกิดจนถึงตาย  ในเวลาที่มิได้เสวยอารมณ์ทางทวารทั้ง ๖  มีจักขุทวารเป็นต้น  แต่เมื่อใดมีการรับรู้อารมณ์  เช่น  เกิดการเห็น  การได้ยิน  เป็นต้น  ก็เกิดเป็นวิถีจิตขึ้นแทนภวังคจิต  เมื่อวิถีจิตดับหมดไป  ก็เกิดเป็นภวังคจิตขึ้นอย่างเดิม

ภวาสวะ   อาสวะคือภพ,  กิเลสที่หมักหมมหรือดองอยู่ในสันดาน  ทำให้อยากเป็นอยากเกิดอยากมีอยู่คงอยู่ตลอดไป  (ข้อ ๒ ในอาสวะ ๓ และ ๔)

ภักษา,  ภักษาหาร   เหยื่อ,  อาหาร

ภัคคะ  ชื่อแคว้นหนึ่งในชมพูทวีปครั้งพุทธกาล  นครหลวงชื่อ  สุงสุมารคีระ

ภัคคุ   เจ้าศากยะองค์หนึ่ง  ที่ออกบวชพร้อมกับพระอนุรุทธะ  ได้บรรลุพระอรหัต  และเป็นพระมหาสาวกองค์หนึ่งเขียน  ภคุ  ก็มี

ภังคะ  ผ้าทำด้วยของเจือกัน  คือ  ผ้าทำด้วยเปลือกไม้ ฝ้าย ไหม ขนสัตว์  เปลือกป่าน  ๕ อย่างนี้  อย่างใดก็ได้ปนกัน  เช่น  ผ้าด้ายแกมไหม  เป็นต้น

ภังคญาณ  ปัญญาหยั่งเห็นความย่อยยับ  คือ  เห็นความดับแห่งสังขาร ภังคานุปัสสนาญาณ   ก็เรียก

ภงฺคํ  ดู ภังคะ

ญาณตามเห็นความสลาย,  ปรีชาหยั่งเห็นเฉพาะความดับของสังขารเด่นชัดขึ้นมาว่าสังขารทั้งปวงล้วนจะต้องแตกสลายไปทั้งหมด  (ข้อ ๒ ในวิปัสสนาญาณ ๙)

ภัณฑไทย  ของที่จะต้องให้  (คืน)  แก่เขา,  สินใช้,  การที่จะต้องชดใช้ทรัพย์ที่เขาเสียไป

ภัณฑาคาริก  ภิกษุผู้ได้รับสมมติคือ  แต่งตั้งจากสงฆ์ให้เป็นผู้มีหน้าที่รักษาเรือนคลังเก็บพัสดุของสงฆ์,  ผู้รักษาคลังสิ่งของ

ภัณฑูกรรม  ดู  ภัณฑูกัมม์

ภัณฑูกัมม์  การปลงผม,  การบอกขออนุญาตกะสงฆ์เพื่อปลงผมคนผู้จะบวชในกรณีที่ภิกษุจะปลงให้เอง  เป็นอปโลกนกรรมอย่างหนึ่ง

ภัต, ภัตร  อาหาร,  ของกิน,  ของฉัน,  อาหารที่รับประทาน (หรือฉัน) เป็นมื้อ  ๆ

ภัตกาล  เวลาฉันอาหาร,  เวลารับประทานอาหาร  เดิมเขียน  ภัตตกาล  

ภัตกิจ  การบริโภคอาหาร  เดิมเขียนภัตตกิจ

ภัตตัคควัตร  ข้อควรปฏิบัติในหอฉัน,  ธรรมเนียมในโรงอาหาร  ท่านจัดเข้าเป็นกิจวัตรประเภทหนึ่ง  กล่าวย่อ  มี  ๑๑ ข้อ คือ  นุ่งห่มให้เรียบร้อย,  รู้จักอาสนะอันสมควรแก่ตน,  ไม่นั่งทับผ้าสังฆาฏิในบ้าน,  รับน้ำและโภชนะของถวายจากทายกโดยเอื้อเฟื้อ  และคอยระวังให้ได้รับทั่วถึงกัน,  ถ้าพอจะแลเห็นทั่วกัน  พระสังฆเถระพึงลงมือฉัน  เมื่อภิกษุทั้งหมดได้รับโภชนะทั่วกันแล้ว,  ฉันด้วยอาการเรียบร้อยตามหลักเสขิยวัตร,  อิ่มพร้อมกัน  (หัวหน้ารอยังไม่บ้วนปากและล้างมือ),  บ้วนปากและล้างมือกระเซ็น,  ฉันในที่มีทายกจัดถวาย  เสร็จแล้วอนุโมทนา,  เมื่อกลับอย่าเบียดเสียดกันออกมา,  ไม่เทน้ำล้างบาตรมีเมล็ดข้าวหรือของเป็นเดนในบ้านเขา

ภัตตาหาร  อาหารคือข้าวของฉัน,  อาหารที่สำหรับฉันเป็นมื้อๆ

ภัตตุทเทสกะ  ผู้แจกภัต,  ภิกษุที่สงฆ์สมมติคือแต่งตั้งให้เป็นเจ้าหน้าที่จัดแจกภัต  นิยมเขียน  ภัตตุเทศก์

ภัตตุเทศก์  ดู  ภัตตุทเทสกะ

ภัตร   ดู  ภัต

ภัททกาปิลานี  พระมหาสาวิกาองค์หนึ่ง  เป็นธิดาพราหมณ์โกสิยโคตรในสาคลนครแห่งมัททรัฐ  (คัมภีร์อปทานว่าไว้ชัดดังนี้  แต่อรรถกถาอังคุตตรนิกายคลาดเคลื่อนเป็นแคว้นมคธ)  พออายุ  ๑๖  ปี  ได้สมรสกับปิปผลิมาณพ  (พระมหากัสสปะ)  ต่อมามีความเบื่อหน่ายในฆราวาส  จึงออกบวชเป็นปริพาชิกา  เมื่อพระมหาปชาบดีผนวชเป็นภิกษุณีแล้ว  นางได้มาบวชอยู่ในสำนักของพระมหาปชาบดี  เจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานด้วยความไม่ประมาท  ได้บรรลุพระอรหัต  ได้รับการยกย่องว่าเป็นเอตทัคคะ  ในทางปุพเพนิวาสานุสสติ  เรียกภัททากาปิลานี  บ้าง  ภัททากปิลานีบ้าง

ภัททปทมาส  เดือน  ๑๐  เรียกง่ายว่าภัทรบท

ภัททวัคคีย์  พวกเจริญ,  เป็นชื่อคณะสหาย  ๓๐  คนที่พากันเข้ามาในไร่ฝ้ายแห่งหนึ่งเพื่อเที่ยวตามหาหญิงแพศยาผู้ลักห่อเครื่องประดับหนีไป  และได้พบพระพุทธเจ้าซึ่งพอดีเสด็จแวะเข้าไปประทับพักอยู่ที่ไร่ฝ้ายนั้น  ได้ฟังเทศนาอนุปุพพีกถา  และอริยสัจ  ๔  ได้ดวงตาเห็นธรรมแล้วขออุปสมบท

ภัททา  กัจจานา  พระมหาสาวิกาองค์หนึ่ง  เป็นธิดาของพระเจ้าสุปปพุทธะแห่งโกลิยวงศ์  พระนามเดิมว่า  ยโสธราหรือ พิมพา  เป็นพระมารดาของพระราหุลพุทธชิโนรส  ได้นามว่า  ภัททากัจจานา  เพราะทรงมีฉวีวรรณดุจทองคำเนื้อเกลี้ยง  บวชเป็นภิกษุณีในพระพุทธศาสนาเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐาน  ไม่ช้าก็ได้สำเร็จพระอรหัตได้รับการยกย่องว่า  เป็นเอตทัคคะในทางบรรลุมหาภิญญา  เรียกภัททกัจจานาก็มี

ภัททา กุณฑลเกสา  พระมหาสาวิกาองค์หนึ่ง  เป็นธิดาของเศรษฐีในพระนครราชคฤห์  เคยเป็นภรรยาโจรผู้เป็นนักโทษประหารชีวิต  โจรคิดจะฆ่านางเพื่อเอาทรัพย์สมบัติ  แต่นางใช้ปัญญาคิดแก้ไขกำจัดโจรได้  แล้วบวชในสำนักนิครนถ์  ต่อมาได้พบกับพระสารีบุตร  ได้ถามปัญหากันและกัน  จนนางมีความเลื่อมใสในพระพุทธศาสนา  ต่อมาได้ฟังพระธรรมเทศนาที่พระศาสดาทรงแสดงได้สำเร็จพระอรหัต  แล้วบวชในสำนักนางภิกษุณี  ได้รับการยกย่องว่าเป็นเอตทัคคะในทางขิปปาภิญญา  คือ  ตรัสรู้ฉับพลัน

ภัททิยะ  ๑.  ชื่อภิกษุรูปหนึ่งในคณะปัญจวัคคีย์  เป็นพระอรหันต์รุ่นแรก  ๒.  กษัตริย์ศากยวงศ์  โอรสของนางกาฬิโคธา  สละราชสมบัติที่มาถึงตามวาระและออกบวชพร้อมกับพระอนุรุทธะ  สำเร็จอรหัตตผล  ได้รับการยกย่องว่าเป็นเอตทัคคะในบรรดาภิกษุผู้มาจากตระกูลสูง  และจัดเป็นมหาสาวกองค์หนึ่งในจำนวน  ๘๐

ภัททิยศากยะ  ดู  ภัททิยะ  ๒.

ภัทเทกรัตตสูตร   ชื่อสูตรหนึ่งในมัชฌิมนิกาย  อุปริปัณณาสก์  แห่งพระสุตตันตปิฎก  แสดงเรื่องบุคคลผู้มีราตรีเดียวเจริญ  คือ  คนที่เวลาวันคืนหนึ่ง  ๆ  มีแต่ความดีงามความเจริญก้าวหน้าได้แก่  ผู้ที่ไม่มัวครุ่นคำนึงอดีต  ไม่เพ้อหวังอนาคต  ใช้ปัญญาพิจารณาให้เห็นแจ้งประจักษ์สิ่งที่เป็นปัจจุบัน  ทำความดีเพิ่มพูนขึ้นเรื่อยไป  มีความเพียรพยายาม  ทำกิจที่ควรทำเสียแต่วันนี้ไม่รอวันพรุ่ง

ภัทราวุธมาณพ  ศิษย์คนหนึ่งในจำนวน  ๑๖  คน  ของพราหมณ์พาวรี  ที่ไปทูลถามปัญหากะพระศาสดา  ที่ปาสาณเจดีย์

ภันเต  “ข้าแต่ท่านผู้เจริญ”  เป็นคำที่ภิกษุผู้อ่อนพรรษากว่าเรียกภิกษุผู้แก่พรรษากว่า  (ผู้น้อยเรียกผู้ใหญ่)  หรือคฤหัสถ์กล่าวเรียกพระภิกษุ,  คู่กับคำว่า  “อาวุโส”   ;  บัดนี้ใช้เลือนกันไปกลายเป็นคำแทนตัวบุคคลไป  ก็มี

ภัพพบุคคล   คนที่ควรบรรลุธรรมพิเศษได้  เทียบ  อภัพบุคคล

ภัลลิกะ   พ่อค้าที่มาจากอุกกลชนบทคู่กับ  ตปุสสะ   พบพระพุทธเจ้าขณะประทับอยู่  ณ  ภายใต้ต้นไม้ราชายตนะได้ถวายเสบียงเดินทาง  คือ  ข้าวสัตตุผง  ข้าวสัตตุก้อน  แล้วแสดงตนเป็นอุบาสกถึงพระพุทธเจ้ากับพระธรรมเป็นสรณะ  นับเป็นปฐมอุบาสก

ภาชกะ  ผู้แจก,  ผู้จัดแบ่ง

ภาณวาร   “วาระแห่งการสวด”,  ข้อความในคัมภีร์ต่าง ๆ  เช่น  ในพระสูตรขนาดยาวที่ท่านจัดแบ่งไว้เป็นหมวดหนึ่ง  ๆ  สำหรับสาธยายเป็นคราว  ๆ  หรือเป็นตอน  ๆ

ภาระ  “สิ่งที่ต้องนำพา”,  ธุระหนัก,  การงานที่หนัก,  หน้าที่ที่ต้องรับเอา,  เรื่องที่พึงรับผิดชอบ,  เรื่องหนักที่จะต้องเอาใจใส่หรือจัดทำ

ภารทวาชโคตร   ตระกูลภารทวาชะเป็นตระกูลพราหมณ์เก่าแก่  ปรากฏตั้งแต่สมัยร้อยกรองพระเวท  แต่ในพุทธกาลปรากฏตามคัมภีร์วินัยปิฎกว่าเป็นตระกูลต่ำ

ภาวนา  การทำให้มีขึ้นเป็นขึ้น, การทำให้เกิดขึ้น, การเจริญ, การบำเพ็ญ ๑. การฝึกอบรม  ตามหลักพระพุทธศาสนา  มี  ๒  อย่างคือ ๑. สมถภาวนา ฝึกอบรมจิตใจให้เกิดความสงบ ๒. วิปัสสนาภาวนา ฝึกอบรมปัญญาให้เกิดความรู้เข้าใจตามเป็นจริง, อีกนัยหนึ่งจัดเป็น ๒  เหมือนกันคือ  ๑. จิตตภาวนา   การฝึกอบรมจิตใจให้เจริญงอกงามด้วยคุณธรรม  มีความเข้มแข็งมั่นคง เบิกบาน สงบสุขผ่องใสพร้อมด้วยความเพียร สติ และสมาธิ  ๒.  ปัญญาภาวนา   การฝึกอบรมเจริญปัญญา  ให้รู้เท่าทันเข้าใจสิ่งทั้งหลายตามความเป็นจริง  จนมีจิตใจเป็นอิสระไม่ถูกครอบงำด้วยกิเลสและความทุกข์  ๒. การเจริญสมถกรรมฐานเพื่อให้เกิดสมาธิ  มี  ๓  ขั้น  คือ  ๑. บริกรรมภาวนา ภาวนาขั้นตระเตรียม คือ กำหนดอารมณ์กรรมฐาน ๒. อุปจารภาวนา  ภาวนาขั้นจวนเจียน คือ เกิดอุปจารสมาธิ  ๓. อัปปนาภาวนา   ภาวนาขั้นแน่วแน่ คือ เกิดอัปปนาสมาธิเข้าถึงฌาน ๓. ในภาษาไทย ความหมายเลือนมาเป็นการท่องบ่นหรือว่าซ้ำๆ ให้ขลัง ก็มี

ภาวนาปธาน  เพียรเจริญ, เพียรทำกุศลธรรมที่ยังไม่มียังไม่เกิดให้เกิดให้มีขึ้น  (ข้อ ๓ ในปธาน ๔)

ภาวนามัย   บุญที่สำเร็จด้วยการเจริญภาวนา,  ความดีที่ทำด้วยการฝึกอบรมจิตใจให้สุขสงบมีคุณธรรม  เช่น  เมตตากรุณา  (จิตตภาวนา) และฝึกอบรมเจริญปัญญาให้รู้เท่าทันเข้าใจสิ่งทั้งหลายตามเป็นจริง (ปัญญาภาวนา) ดู ภาวนา   (ข้อ ๓ ในบุญกิริยาวัตถุ ๓ และ ๑๐)

ภาวรูป  รูปที่เป็นภาวะแห่งเพศ  มี ๒ คือ อิตถีภาวะ ความเป็นหญิง และปุริสภาวะ ความเป็นชาย

ภาษา เสียงหรือกิริยาอาการซึ่งทำความเข้าใจซึ่งกันและกันได้, ถ้อยคำที่ใช้พูดจากัน, คำพูด

ภาษามคธ ภาษาที่ใช้พูดในแคว้นมคธ, ภาษาของชาวแคว้นมคธ หมายถึงภาษาบาลี

ภาษิต  คำกล่าว, คำหรือข้อความที่พูดไว้

ภาษี  ค่าสิ่งของที่เก็บตามจำนวนสินค้าเข้าออก

ภิกขาจาร  เที่ยวไปเพื่อภิกษา, เที่ยวไปเพื่อขอ, เที่ยวบิณฑบาต

ภิกขุนีปาฏิโมกข์   ประมวลสิกขาบทที่พระพุทธเจ้าทรงบัญญัติไว้สำหรับภิกษุณี มี  ๓๑๑  ข้อ

ภิกขุนีวิภังค์  คัมภีร์ที่จำแนกความแห่งสิกขาบททั้งหลายในภิกขุนีปาฏิโมกข์  อยู่ในพระวินัยปิฎก

ภิกขุนูปัสสยะ  สำนักนางภิกษุณี,  เขตที่อยู่อาศัยของภิกษุณีซึ่งเป็นส่วนหนึ่งอยู่ในวัด

ภิกขุปาฏิโมกข์ ประมวลสิกขาบทที่พระพุทธเจ้าทรงบัญญัติไว้สำหรับภิกษุ  มี  ๒๒๗  ข้อ

ภิกขุวิภังค์ คัมภีร์จำแนกความแห่งสิกขาบทในภิกขุปาฏิโมกข์  อยู่ในพระวินัยปิฎก  มักเรียกว่า  มหาวิภังค์

ภิกษาจารกาล   เวลาเป็นที่เที่ยวไปเพื่อภิกษา,  เวลาบิณฑบาต

ภิกษุ  ชายผู้ได้อุปสมบทแล้ว,  ชายที่บวชเป็นพระ,  พระผู้ชาย;  แปลตามรูปศัพท์ว่า  ผู้ขอ หรือผู้มองเห็นภัยในสังขาร หรือผู้ทำลายกิเลส  ดู บริษัท  ๔,  สหธรรมิก, บรรพชิต, อุปสัมบัน  

ภิกษุสาวกรูปแรก ได้แก่  พระอัญญาโกณฑัญญะ

ภิกษุณี   หญิงที่ได้อุปสมบทแล้ว, พระผู้หญิงในพระพุทธศาสนา เทียบ ภิกษุ

ภิกษุณีสงฆ์  หมู่แห่งภิกษุณี,  ประดาภิกษุณีทั้งหมดกล่าวโดยส่วนรวมหรือโดยฐานเป็นชุมนุมหนึ่ง,  ภิกษุณีตั้งแต่ ๔ รูปขึ้นไป ประชุมกันเนื่องในกิจพิธี;  ภิกษุณีสงฆ์เกิดขึ้นในพรรษาที่ ๕ แห่งการบำเพ็ญพุทธกิจโดยมีพระมหาปชาบดีโคตมี พระมาตุจฉาซึ่งเป็นพระมารดาเลี้ยงของเจ้าชายสิทธัตถะ  เป็นพระภิกษุณีรูปแรกดังเรื่องปรากฏในภิกษุณีขันธกะและในอรรถกถา  สรุปได้ความว่า  หลังจากพระเจ้าสุทโธทนะปรินิพพานแล้ว  วันหนึ่งขณะที่พระพุทธเจ้าประทับอยู่ที่นิโครธารามในเมืองกบิลพัสดุ์  พระนางมหาปชาบดีโคตมีเสด็จเข้าไปเฝ้าและทูลขออนุญาตให้สตรีสละเรือนออกบวชในพระธรรมวินัย  แต่การณ์นั้นมิใช่ง่าย  พระพุทธเจ้าตรัสห้ามเสียถึง ๓ ครั้ง ต่อมาพระพุทธเจ้าเสด็จไปยังเมืองเวสาลี ประทับที่กูฏาคารศาลาในป่ามหาวัน พระนางมหาปชาบดีโคตมีไม่ละความพยายาม  ถึงกับปลงผมนุ่งห่มผ้ากาสาวะเอง  ออกเดินทางพร้อมด้วยเจ้าหญิงศากยะจำนวนมาก (อรรถกถาว่า  ๕๐๐  นาง)  ไปยังเมืองเวสาลีและได้มายืน  กันแสงอยู่ที่ซุ้มประตูนอกกูฏาคารศาลา  พระบาทพระบวมพระวรกายเปรอะเปื้อนธุลี  พระอานนท์มาพบเข้า  สอบถามทราบความแล้วรีบช่วยไปกราบทูลขออนุญาตให้  แต่เมื่อพระอานนท์กราบทูลต่อพระพุทธเจ้าก็ถูกพระองค์ตรัสห้ามเสียถึง  ๓  ครั้ง  ในที่สุดพระอานนท์เปลี่ยนวิธีใหม่  โดยกราบทูลถามว่าสตรีออกบวชในพระธรรมวินัยจะสามารถบรรลุโสดาปัตติผลจนถึงอรหัตตผลได้หรือไม่  พระพุทธเจ้าตรัสตอบว่าได้  พระอานนท์จึงอ้างเหตุผลนั้นพร้อมทั้งการที่พระนางมหาปชาบดีเป็นพระมาตุจฉาและเป็นพระมารดาเลี้ยงมีอุปการะมากต่อพระองค์  แล้วขอให้ทรงอนุญาตให้สตรีออกบวช  พระพุทธเจ้าทรงอนุญาตโดยมีเงื่อนไขว่า  พระนางจะต้องรับปฏิบัติตามครุธรรม ๘ ประการ พระนางยอมรับตามพุทธานุญาตที่ให้ถือว่า การรับครุธรรมนั้นเป็นการอุปสมบทของพระนาง  ส่วนเจ้าหญิงศากยะที่ตามมาทั้งหมด  พระพุทธเจ้าตรัสอนุญาตให้ภิกษุสงฆ์อุปสมบทให้  ในคราวนั้นพระพุทธเจ้าได้ตรัสแก่พระอานนท์ว่าการให้สตรีบวชจะเป็นเหตุให้พรหมจรรย์  คือพระศาสนาหรือสัทธรรมตั้งอยู่ได้ไม่ยั่งยืน  จะมีอายุสั้นเข้า  เปรียบเหมือนตระกูลที่มีบุรุษน้อยมีสตรีมาก  ถูกผู้ร้ายทำลายได้ง่าย  หรือเหมือนนาข้าวที่มีหนอนขยอกลง  หรือ  เหมือนไร่อ้อยที่มีเพลี้ยลง  ย่อมอยู่ได้ไม่ยืนนาน  พระองค์ทรงบัญญัติครุธรรม ๘ ประการกำกับไว้ก็เพื่อเป็นหลักคุ้มกันพระศาสนา  เหมือนสร้างคันกั้นสระใหญ่ไว้ก่อนเพื่อกันไม่ให้น้ำไหลท้นออกไป  (พระศาสนาจักอยู่ได้ยั่งยืนเช่นเดิม)  และได้ทรงแสดงเหตุผลที่ไม่ให้ภิกษุไหว้ภิกษุณี  ให้ภิกษุณีไหว้ภิกษุได้ฝ่ายเดียวเพราะนักบวชในลัทธิศาสนาอื่นทั้งหลายไม่มีใครไหว้สตรีกันเลย  กล่าวโดยสรุปว่า  หากถือเหตุผลทางด้านสภาพสังคม-ศาสนาแล้ว  จะไม่ทรงอนุญาตให้สตรีบวชเลย  แต่ด้วยเหตุผลในด้านความสามารถโดยธรรมชาติจึงทรงยอมให้สตรีบวชได้  เมื่อภิกษุณีสงฆ์เกิดขึ้นแล้ว สตรีที่จะบวชต่อมาต้องเป็น สิกขมานารักษาสิกขาบท ๖ (คือ ๖ ข้อแรกในศีล ๑๐)  ไม่ให้ขาดเลยตลอด ๒ ปีก่อนจึงขออุปสมบทได้ และต้องรับการอุปสมบทโดยสงฆ์สองฝ่าย คือบวชโดยภิกษุณีสงฆ์แล้ว  ต้องบวชโดยภิกษุสงฆ์อีกชั้นหนึ่ง  เมื่อเป็นภิกษุณีแล้วต้องรักษาสิกขาบท  ๓๑๑ ข้อ (ศีล ๓๑๑) ภิกษุณีสงฆ์เจริญแพร่หลายในชมพูทวีปอยู่ช้านาน เป็นแหล่งให้การศึกษาแหล่งใหญ่แก่สตรีทั้งหลาย

ภิกษุณีสงฆ์ประดิษฐานในลังกาทวีปในรัชกาลของพระเจ้าเทวานัมปิยติสสะ โดยพระสังฆมิตตาเถรี พระราชธิดาของพระเจ้าอโศกมหาราชเดินทางจากชมพูทวีปมาประกอบอุปสมบทกรรมแก่พระนางอนุฬาเทวี ชายาของเจ้ามหานาค อนุชาของพระเจ้าเทวานัมปิยติสสะ  พร้อมด้วยสตรีอื่นอีก ๑ พันคน ภิกษุณีสงฆ์เจริญรุ่งเรืองในลังกาทวีปยาวนานไม่น้อยกว่า ๑,๐๐๐ ปี แต่ในที่สุดได้สูญสิ้นไป ด้วยเหตุใดและกาลใดไม่ปรากฏชัด ส่วนในประเทศไทยไม่ปรากฏหลักฐานว่าได้เคยมีการประดิษฐานภิกษุณีสงฆ์

ภิกษุบริษัท  ชุมนุมภิกษุ, ชุมชนชาวพุทธฝ่ายภิกษุ (ข้อ ๑ ในบริษัท  ๔)

ภิกษุผู้ควรชักเข้าหาอาบัติเดิม   ดู มูลายปฏิกัสสนารหภิกษุ

ภิกษุสงฆ์  หมู่ภิกษุ,  หมู่พระ  ดู สงฆ์

ภุมมชกภิกษุ  ชื่อภิกษุผู้โจทพระทัพพมัลลบุตร คู่กับพระเมตติยะ

ภุมมเทวะ  เทวดาผู้อาศัยอยู่บนแผ่นดิน เช่น พระภูมิ เป็นต้น  

ภูต,  ภูตะ  ๑. สัตว์ผู้เกิดแล้ว หรือเกิดเสร็จไปแล้ว, นัยหนึ่ง หมายถึงพระอรหันต์ เพราะไม่แสวงหาภพเป็นที่เกิดอีก อีกนัยหนึ่งหมายถึงสัตว์ที่เกิดเต็มตัวแล้ว เช่น คนคลอดจากครรภ์แล้ว ไก่ออกจากไข่แล้ว เป็นต้น ต่างกับ สัมภเวสี คือสัตว์ผู้แสวงหาที่เกิด ซึ่งได้แก่ปุถุชนและพระเสขะผู้ยังแสวงหาภพที่เกิดอีกหรือสัตว์ในครรภ์และในไข่ที่ยังอยู่ระหว่างจะเกิด ๒.  ผี, อมนุษย์ ๓. ภูตรูป คือ ธาตุ ๔ มักเรียก มหาภูต

ภูตกสิณ  กสิณ คือ ภูตรูป, กสิณคือธาตุ ๔ ได้แก่ ปฐวี ดิน, อาโป น้ำ, เตโช ไฟ, วาโย ลม

ภูตคาม   ของเขียวหรือพืชพรรณอันเป็นอยู่กับที่ มี ๕ ชนิด  ๑.พืชเกิดจากเหง้า  คือใช้เหง้าเพาะ เช่น ขมิ้น  ๒. พืชเกิดจากต้น คือตอนออกได้จากไม้ต้นทั้งหลาย  เช่น  ต้นโพธิ์  ๓. พืชเกิดจากข้อ  คือใช้ข้อปลูก ได้แก่ไม้ลำ เช่น  อ้อย  ไม้ไผ่  ๔. พืชเกิดจากยอดคือ ใช้ยอดปักก็เป็น ได้แก่ผักต่างๆ  มีผักชีล้อม ผักบุ้ง เป็นต้น  ๕. พืชเกิดจากเมล็ด คือใช้เมล็ดเพาะ ได้แก่ ถั่ว งา ข้าว,แปลตามรูปศัพท์ว่า บ้านของภูต, คู่กับ พีชคาม

ภูตคามวรรค  หมวดที่ว่าด้วยภูตคามเป็นวรรคที่ ๒ แห่งปาจิตติยกัณฑ์ในมหาวิภังค์แห่งพระวินัยปิฎก

ภูตรูป ดู มหาภูต

ภูมิ ๑. พื้นเพ, พื้น, ชั้น, ที่ดิน, แผ่นดิน ๒. ชั้นแห่งจิต, ระดับจิตใจ, ระดับชีวิตมี ๔  คือ ๑. กามาวจรภูมิ  ชั้นที่ยังท่องเที่ยวอยู่ในกาม ๒. รูปาวจรภูมิ  ชั้นที่ท่องเที่ยวอยู่ในรูป หรือชั้นของพวกที่ได้รูปฌาน ๓. อรูปาวจรภูมิ ชั้นที่ท่องเที่ยวอยู่ในอรูปฌาน ๔. โลกุตตรภูมิ ชั้นที่พ้นโลกหรือระดับพระอริยบุคคล

ภูษา เครื่องนุ่งห่ม, ผ้าทรง

ภูษามาลา  ช่างแต่ผม

เภทกรวัตถุ  เรื่องทำความแตกกัน, เรื่องที่จะเป็นสาเหตุก่อให้เกิดความแตกแยกในสงฆ์, เหตุให้สงฆ์แตกกันท่านแสดงไว้ ๑๘ อย่าง  ดู  อัฏฐารสเภทกรวัตถุ

เภทนกปาจิตตีย์   อาบัติปาจิตตีย์ที่ต้องทำลายสิ่งของที่เป็นเหตุให้ต้องอาบัติเสียก่อน จึงแสดงอาบัติได้ ได้แก่  สิกขาบทที่ ๔ แห่งรตนวรรคที่ ๙ แห่งปาจิตติยกัณฑ์ (ปาจิตตีย์  ข้อที่  ๘๖  ทำกล่องเข็มด้วยกระดูก  งา  หรือ  เขาสัตว์)

เภริ, เภรี  กลอง

เภสัช  ยา, ยารักษาโรค, ยาแก้โรคเป็นอย่างหนึ่งในปัจจัย ๔, เภสัช ๕ ที่เป็นสัตตาหกาลิก รับไว้ฉันได้ตลอด ๗ วัน คือ ๑. สัปปิ  เนยใส  ๒. นวนีตะ เนยข้น  ๓. เตละ  น้ำมัน ๔. มธุ  น้ำผึ้ง ๕. ผาณิต น้ำอ้อย; ส่วนยาแก้โรคที่ทำจากรากไม้ เปลือกไม้ ใบไม้ เป็นต้น จัดเป็นยาวชีวิก คือรับประเคนไว้แล้วเก็บไว้ฉันได้ตลอดชีวิต

เภสัชชขันธกะ   ชื่อขันธกะที่ ๖ แห่งคัมภีร์มหาวรรควินัยปิฎก ว่าด้วยเรื่องเภสัชคือ ยาบำบัดโรค ตลอดจนเรื่องยาคู อุทิสสมังสะ กัปปิยะอกัปปิยะ และกาลิก  ๔  

โภคอาทิยะ  ประโยชน์ที่ควรถือเอาจากโภคทรัพย์มี  ๕  คือ ๑. เลี้ยงตัว มารดา บิดา บุตร ภรรยา บ่าวไพร่ ให้เป็นสุข ๒. เลี้ยงเพื่อนฝูงให้เป็นสุข ๓. บำบัดป้องกันภยันตราย  ๔. ทำ พลี ๕ อย่าง ๕. ทำทานในสมณพราหมณ์ผู้ประพฤติชอบ

โภชชยาคู  ข้าวต้มสำหรับฉันให้อิ่ม  เช่น ข้าวต้มหมู เป็นต้น  มีคติอย่างเดียวกันกับอาหารหนัก เช่น ข้าวสวย ต่างจากยาคูที่กล่าวถึงตามปกติในพระวินัย ซึ่งเป็นของเหลวใช้สำหรับดื่ม ภิกษุรับนิมนต์ในที่แห่งหนึ่งไว้ฉันยาคูสามัญไปก่อนได้  ต่จะฉันโภชชยาคูไปก่อนไม่ได้  ดู ยาคู

โภชนะ  ของฉัน,  ของกิน, โภชนะทั้ง ๕ ได้แก่ ข้าวสุก ขนมสด ขนมแห้ง ปลา เนื้อ

โภชนปฏิสังยุต  ธรรมเนียมที่เกี่ยวกับโภชนะ, ข้อที่ภิกษุสามเณรควรประพฤติปฏิบัติเกี่ยวกับการรับบิณฑบาตและฉันอาหาร, เป็นหมวดที่  ๒ แห่งเสขิยวัตร มี ๓๐ สิกขาบท

โภชนวรรค  หมวดที่ว่าด้วยเรื่องอาหารเป็นวรรคที่ ๔  แห่งปาจิตติยกัณฑ์ ในมหาวิภังค์ แห่งพระวินัยปิฎก

โภชนะทีหลัง ดู ปรัมปรโภชน์

โภชนะเป็นของสมณะ  (ในสิกขาบทที่  ๒  แห่งโภชนวรรค) พวกสมณะด้วยกันนิมนต์ฉัน (ฉันเป็นหมู่ได้ ไม่ต้องอาบัติปาจิตตีย์)

โภชนะอันประณีต  เนยใส เนยข้น น้ำมัน น้ำผึ้ง น้ำอ้อย ปลา เนื้อ นมสด นมส้ม

โภชนาหาร   อาหารคือของกิน

โภชนียะ  ของควรบริโภค, ของสำหรับฉัน ได้แก่ ข้าวสุก ขนมสด ขนมแห้ง ปลา เนื้อ

โภชเนมัตตัญญุตา   ความเป็นผู้รู้จักประมาณในการบริโภคอาหาร, รู้จักประมาณในการกิน คือ กินเพื่อหล่อเลี้ยงร่างกายให้ชีวิตเป็นอยู่ได้ผาสุก มิใช่เพื่อสนุกสนานมัวเมา (ข้อ  ๒  ในอปัณณกปฏิปทา  ๓)

 

.

มูควัตร  ข้อปฏิบัติของผู้ใบ้,  ข้อปฏิบัติของผู้เป็นดังคนใบ้,  การถือไม่พูดจากันเป็นวัตรของเดียรถีย์อย่างหนึ่ง  มีพุทธบัญญัติห้ามไว้มิให้ภิกษุถือ  เพราะเป็นการเป็นอยู่อย่างปศุสัตว์

มูตร   ปัสสาวะ,  น้ำเบา,  เยี่ยว

มูรธาภิเษก  พิธีหลั่งน้ำรดพระเศียรในงานราชาภิเษกหรือพระราชพิธีอื่น

มูล   (ในคำว่า  “อธิกรณ์อันภิกษุจะพึงยกขึ้นว่าได้นั้น  ต้องเป็นเรื่องมีมูล”)  เค้า,  ร่องรอย,  ลักษณะอาการที่ส่อว่าน่าจะเป็นอย่างนั้น,  เรื่องที่จัดว่ามีมูลมี  ๓  อย่าง  คือ  เรื่องที่ได้เห็นเอง  ๑  เรื่องที่ได้ยินเอง  หรือผู้อื่นบอกและเชื่อว่าเป็นจริง  ๑  เรื่องที่รังเกียจโดยอาการ  ๑

มูลค่า  ราคา

มูลเฉท  ตัดรากเหง้า,  หมายถึงอาบัติปาราชิก  ซึ่งผู้ต้องขาดจากความเป็นภิกษุและภิกษุณี

มูลนาย  (ในคำว่า  “เลขสม  คือ  เลขสมัครมีมูลนาย”) ผู้อุปการะเป็นเจ้าบุญนายคุณ  อย่างที่ใช้ว่า  เจ้าขุนมูลนาย

มูลบัญญัติ   ข้อบัญญัติที่พระพุทธเจ้าทรงตั้งไว้เดิม,  บัญญัติเดิม คู่กับ อนุบัญญัติ  (ตามปกติใช้เพียงว่า  บัญญัติกับอนุบัญญัติ)

มูลเภสัช  มีรากเป็นยา,  ยาทำจากรากไม้  เช่น  ขมิ้น  ขิง  ว่านน้ำ  ข่า  แห้วหมู  เป็นต้น

มูลแห่งพระบัญญัติ  ต้นเหตุให้พระพุทธเจ้าทรงบัญญัติพระวินัย

มูลายปฏิกัสสนา  การชักเข้าหาอาบัติเดิม  เป็นชื่อวุฏฐานวิธีอย่างหนึ่ง  ดู ปฏิกัสสนา

มูลายปฏิกัสสนารหภิกษุ  ภิกษุผู้ควรแก่การชักเข้าหาอาบัติเดิม  หมายถึง  ภิกษุผู้กำลังอยู่ปริวาส  หรือประพฤติมานัตอยู่  ต้องอาบัติสังฆาทิเลสข้อเดียวกันหรืออาบัติสังฆาทิเลสข้ออื่นเข้าอีกก่อนที่สงฆ์จะอัพภาน  ต้องตั้งต้นอยู่ปริวาสหรือประพฤติมานัตใหม่

เมฆิยะ   พระมหาสาวกองค์หนึ่ง  เคยเป็นอุปัฏฐากของพระพุทธองค์  คราวหนึ่ง  ได้เห็นสวนมะม่วงริมฝั่งแม่น้ำกิมิกาฬา  น่ารื่นรมย์  จึงขอลาพระพุทธเจ้าไปบำเพ็ญเพียรที่นั่น  พระพุทธเจ้าห้ามไม่ฟัง  ท่านไปบำเพ็ญเพียร  ถูกอกุศลวิตกต่าง  ๆ  รบกวนในที่สุดต้องกลับมาเฝ้าพระพุทธเจ้าได้ฟังพระธรรมเทศนาเรื่องธรรม  ๕  ประการสำหรับบ่มเจโตวิมุตติ  เป็นต้น  ที่พระศาสดาทรงแสดงจึงได้สำเร็จพระอรหัต

เมณฑกานุญาต  ข้ออนุญาตที่ปรารภเมณฑกเศรษฐี  คืออนุญาตให้ภิกษุยินดีของที่กัปปิยการก  จัดซื้อมาด้วยเงินที่ผู้ศรัทธาได้มอบให้ไว้ตามแบบอย่างที่เมณฑกเศรษฐีเคยทำ

เมตตคูมาณพ  ศิษย์คนหนึ่งในจำนวน  ๑๖  คน  ของพราหมณ์พาวรีที่ไปทูลถามปัญหากะพระศาสดา  ณ  ปาสาณเจดีย์

เมตตา  ความรัก,  ความปรารถนาให้เขามีความสุข,  แผ่ไมตรีจิตคิดจะให้สัตว์ทั้งปวงเป็นสุขทั่วหน้า  (ข้อ  ๑  ในพรหมวิหาร  ๔,  ข้อ  ๒  ในอารักขกรรมฐาน  ๔)  ดู  แผ่เมตตา

เมตตากรุณา  เมตตา และกรุณา  ความรักความปรารถนาดีและความสงสาร  ความอยากช่วยเหลือปลดเปลื้องทุกข์  (ข้อแรกในเบญจธรรม)

เมตตาจิต  จิตประกอบด้วยเมตตา,  ใจมีเมตตา

เมตติยะ   ชื่อภิกษุผู้โจทพระทัพพมัลลบุตร  คู่กับพระภุมมชกะ

เมตติยาภิกษุณี   ภิกษุณีผู้เป็นตัวการรับมอบหมายจากพระเมตติยะและพระภุมมชกะมาเป็นผู้โจทพระทัพพมัลลบุตรด้วยข้อหาปฐมปาราชิก

เมตเตยยะ,  เมตไตรย   ดู ศรีอารยเมตไตรย

เมถุน  “การกระทำของคนที่เป็นคู่  ๆ”, การร่วมสังวาส,  การร่วมประเวณี

เมถุนวิรัติ  การเว้นจากร่วมประเวณี

เมถุนสังโยค  อาการพัวพันเมถุน,  ความประพฤติที่ยังเกี่ยวเนื่องกับเมถุน  มี  ๗  ข้อ  โดยใจความคือ  สมณะบางเหล่าไม่เสพเมถุน  แต่ยังยินดีในเมถุนสังโยคคือ  ชอบการลูบไล้และการนวดของหญิง,  ชอบซิกซี้  เล่นหัวสัพยอกกับหญิง,  ชอบจ้องดูตากับหญิง,  ชอบฟังเสียงหัวเราะขับร้องของหญิง,  ชอบนึกถึงการเก่าที่เคยหัวเราะพูดเล่นกับหญิง,  เห็นชาวบ้านเขาบำรุงบำเรอกันด้วยกามคุณแล้วปลื้มใจ, หรือแม้แต่ประพฤติพรหมจรรย์  โดยตั้งความปรารถนาที่จะเป็นเทพเจ้า

เมทนีดล   พื้นแผ่นดิน

เมทฬุปนิคม  นิคมหนึ่งในสักกชนบท

เมโท, เมท   มันข้น

เมธี   นักปราชญ์,  คนมีความรู้

เมรัย  น้ำเมาที่ไม่ได้กลั่น,  น้ำเมาที่เกิดจากการหมักหรือแช่

แม่หม้ายงานท่าน   พระสนมในรัชกาลก่อน  ๆ

โมกข์  ๑.  ความหลุดพ้นจากกิเลส  คือ  นิพพาน  ๒.  ประธาน,  หัวหน้า,  ประมุข

โมกขธรรม  ธรรมนำสัตว์ให้หลุดพ้นจากกิเลส,  ความหลุดพ้น,  นิพพาน

โมคคัลลานะ  ดู  มหาโมคคัลลานะ

โมคคัลลานโคตร  ตระกูลพราหมณ์โมคคัลลานะ

โมคคัลลี   ชื่อนางพราหมณีผู้เป็นมารดาของพระมหาโมคคัลลานะ

โมคคัลลีบุตรติสสเถระ  พระเถระผู้ใหญ่สมัยพระเจ้าอโศกมหาราช  ท่านได้อาศัยพระบรมราชูปถัมภ์กำจัดพวกเดียรถีย์ที่เข้ามาปลอมบวชในสังฆมณฑล  และเป็นประธานในการสังคายนาครั้งที่  ๓

โมฆบุรุษ  บุรุษเปล่า,  คนเปล่า,  คนที่ใช้การไม่ได้,  คนโง่เขลา,  คนที่พลาดจากประโยชน์อันพึงได้พึงถึง

โมฆราชมาณพ  ศิษย์คนหนึ่งในจำนวน  ๑๖  คน  ของพราหมณ์พาวรี  ที่ไปทูลถามปัญหากะพระศาสดา  ที่ปาสาณเจดีย์  ได้บรรลุอรหัตตผลแล้วอุปสมบทเป็นพระมหาสาวกองค์หนึ่ง  และได้รับยกย่องเป็นเอตทัคคะในทางทรงจีวรเศร้าหมอง

โมทนา  บันเทิงใจ,  ยินดี;  มักใช้พูดเป็นคำตัดสั้น  สำหรับคำว่าอนุโมทนาหมายความว่าพลอยยินดี  หรือชื่นชมเห็นชอบในการกระทำนั้น  ๆ  ด้วย เป็นต้น ดู อนุโมทนา

โมไนย   ความเป็นมุนี,  ความเป็นปราชญ์,  คุณธรรมของนักปราชญ์,  ธรรมที่ทำให้เป็นมุนี

โมริยกษัตริย์   กษัตริย์ผู้ครองเมืองปิปผลิวัน  ส่งทูตมาไม่ทันเวลาแจกพระบรมสารีริกธาตุ  จึงได้แต่พระอังคารไปสร้างอังคารสตูปที่เมืองของตน

โมลี, เมาลี   จอม,  ยอด,  ผมที่มุ่นเป็นจอม

โมหะ  ความหลง,  ความไม่รู้ตามเป็นจริง,  อวิชชา  (ข้อ  ๓  ในอกุศลมูล  ๓)

โมหจริต  พื้นนิสัยที่หนักในโมหะ  โง่เขลางมงาย  พึงแก้ด้วยให้มีการเรียน  การถาม  การฟังธรรม  สนทนาธรรมตามกาล  หรืออยู่กับครู  (ข้อ  ๓  ในจริต  ๖)

โมหันธ์  มืดมนด้วยความหลง,  มืดมนเพราะความหลง

โมหาคติ  ลำเอียงเพราะเขลา  (ข้อ  ๓  ในอคติ  ๔)

โมหาโรปนกรรม  กิริยาที่สวดประกาศยกโทษภิกษุว่า  แสร้งทำหลง  คือรู้แล้วทำเป็นไม่รู้;  เมื่อสงฆ์สวดประกาศแล้ว  ยังแกล้งทำไม่รู้อีก  ต้องปาจิตตีย์  (สิกขาบทที่  ๓  แห่งสหธรรมิกวรรคปาจิตติยกัณฑ์)

โมโห   โกรธ,  ขุ่นเคือง;  ตามรูปศัพท์เป็นคำภาษาบาลี  ควรแปลว่า  ความหลง  แต่ที่ใช้กันมาในภาษาไทย  ความหมายเพี้ยนไปเป็นอย่างข้างต้น

ไม่มีสังวาส  ไม่มีธรรมเป็นเหตุอยู่ร่วมกับภิกษุทั้งหลาย,  ขาดสิทธิอันชอบธรรมที่จะถือเอาประโยชน์แห่งความเป็นภิกษุ, ขาดจากความเป็นภิกษุ,  อยู่ร่วมกับสงฆ์ไม่ได้

ไมตรี “คุณชาติ (ความดีงาม) ที่มีในมิตร”, ความเป็นเพื่อน, ความรัก, ความหวังดีต่อกัน, ความเยื่อใยต่อกัน, มิตรธรรม, เมตตา

ไม่อยู่ปราศจากไตรจีวร  ไตรจีวรอยู่กับตัว  คืออยู่ในเขตที่ตัวอยู่