]

โรคระบาดสมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๔

           สมัยอยุธยาแผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๔ (สมเด็จหน่อพุทธางกูร) เกิดไข้ทรพิษระบาด ครั้งนั้นทำให้ประชาชนทั้งในและนอกพระนครติดไข้ทรพิษล้มตายเป็นจำนวนมาก การเกิดโรคระบาดครั้งนั้นถือว่าหนักหนาสาหัสมาก ชาวบ้านเชื่อว่าการระบาดของโรคเกิดจากน้ำมือของผีห่า เพราะการแพทย์สมัยนั้นยังไม่ทันสมัย คงมีการรักษาด้วยสมุนไพรกันไปตามอาการ บางคนอาการหนักมากก็เสียชีวิตลง และเหตุการณ์โรคระบาดในครั้งนั้นทำให้สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๔ ทรงประชวรด้วยไข้ทรพิษ ถึงแม้ว่าหมอหลวงจะถวายพระโอสถรักษาอย่างสุดความสามารถ และมีการนิมนต์พระสงฆ์มาเจริญพระพุทธมนต์ พระองค์ก็เสด็จสวรรคตในที่สุด

ขอขอบคุณ กลุ่มเผยแพร่และประชาสัมพันธ์ กรมศิลปากร (ที่มาข้อมูล-ภาพประกอบ)

               
คำให้การขุนหลวงหาวัด ฉบับหลวง

๏ ครั้นต่อมาพระขวัญราชโอรสพระราเมศวรมีพระชนม์ได้ ๑๔ ปี คิดร้ายต่อพระเจ้าสุริเยนทราธิบดี ตั้งซ่องสุมผู้คนไว้เปนอันมาก กิติศัพท์ทราบไปถึงพระเจ้าสุริเยนทราธิบดี ๆ จึงรับสั่งให้เชิญพระขวัญเข้ามาเฝ้าในพระราชวัง แล้วรับสั่งถามว่า เจ้าตั้งซ่องสุมผู้คนจะคิดร้ายต่อเราจริงฤๅ พระขวัญรับว่าการที่ตั้งซ่องสุมผู้คนนั้นจริง แต่ไม่ได้ประสงค์จะทำร้ายต่อพระองค์ ประสงค์จะป้องกันบ้านเมือง พระเจ้าสุริเยนทราธิบดีทรงพระราชดำริห์เห็นอาการพิรุธ จึ่งทรงปฤกษากับข้าราชการทั้งปวง ๆ จึ่งยกบทพระไอยการขึ้นพิพากษาว่า ผู้ที่ตั้งซ่องสุมผู้คนจะประทุษร้ายต่อพระเจ้าแผ่นดินนั้น ชอบให้เอาตัวไปประหารชีวิตรเสีย พระเจ้าสุริเยนทราธิบดีก็รับสั่งให้เอาตัวพระขวัญไปสำเร็จโทษเสียตามประเพณี ๚

​๏ พระเจ้าสุริเยนทราธิบดีมีพระราชโอรสด้วยพระมเหษีใหญ่ ๓ องค์ องค์ที่ ๑ พระนามว่า สุรินทกุมาร องค์ที่ ๒ พระนามว่า วรราชกุมาร องค์ที่ ๓ พระนามว่า อนุชากุมาร ๆ นี้กล้าหาญดุร้ายมาก วันหนึ่งรับสั่งให้พวกมหาดเล็กเด็ก ๆ ด้วยกันว่ายข้ามแม่น้ำ พวกมหาดเล็กเกรงอาญาก็พากันว่ายไป ที่มีกำลังน้อยจมตายบ้างก็มี กิติศัพท์ทราบถึงพระเจ้าสุริเยนทราธิบดี ๆ ทรงพระพิโรธ รับสั่งให้เอาอนุชากุมารไปสำเร็จโทษเสียดังเด็กที่จมน้ำตายนั้น ๚

๏ แลพระเจ้าสุริเยนทราธิบดีมีราชบุตรอันเกิดด้วยพระสนมอิก ๓ พระองค์ นามว่า เจ้ากุมารอินทร์องค์ ๑ เจ้ากิ่งองค์ ๑ เจ้าติ่งองค์ ๑ ๚

๏ ครั้นต่อมาพระเจ้าสุริเยนทราธิบดีให้สร้างมณฑปพระพุทธบาทมียอดสูง ๒๕ ศอก หุ้มทองแดงลงรักปิดทอง แล้วให้สร้างวัดขึ้นที่ตำบลโพธิ์ช้างล้ม ๒ วัด พระราชทานนามว่า พระอารามบรมกษัตรวัด ๑ ทุพิยารามวัด ๑ ปฏิสังขรณ์พระเจดีย์องค์ ๑ ลงรักปิดทองให้งดงาม พระราชทานนามว่า สุขวัญโพธิเพ็ชรเจดีย์ แล้วให้เอาโลหะทั้ง ๕ มาสร้างพระปฏิมากรองค์ ๑ สูง ๑๖ ศอก พระราชทานนามว่า สยัมภูทุตกามาลี ๚

๏ ในปีนั้นเจ้าเมืองกาญจนบุรีจับได้ช้างเผือกพังช้าง ๑ ช้างเผือกพลายช้าง ๑ นำมาถวาย จึงพระราชทานนามช้างเผือกพังว่า อินทไอยรา พระราชทานนามช้างเผือกพลายว่า บรมจักรบุปผาทันต์ ๚

​๏ พระเจ้าสุริเยนทราธิบดีนี้มีบุญญาภินิหารแลอิทธิฤทธิ ชำนาญในทางเวทมนต์กายสิทธิมาก เวลากลางคืนก็ทรงกำบังพระกายเสด็จประพาศฟังกิจศุขทุกข์ของราษฎร แลทรงตรวจตราโจรผู้ร้ายมิได้ขาด ทรงชุบเลี้ยงคนที่มีเวทมนต์ให้เปนมหาดเล็กใกล้ชิดพระองค์ รับสั่งใช้ให้กำบังกายออกตรวจโจรผู้ร้ายในราตรี ถ้าทรงทราบว่าใครมีเวทมนต์ดีแล้ว ให้มหาดเล็กลอบไปทำร้ายในเวลาหลับ ผู้ใดไม่เปนอันตรายก็ให้พามาเลี้ยงไว้เปนข้าราชการ ผู้ใดที่โอ่อวดทดลองไม่ได้จริงก็ให้ลงพระราชอาญา พระเจ้าสุริเยนทราธิบดีนี้ทรงปืนแม่นหาผู้เสมอยาก นกกาบินร้องมาในเวลากลางคืนก็ยิงถูก เต่าปลามัจฉาชาติในน้ำแต่พอแลเห็นเงาก็ยิงถูก แลทรงชำนาญในทางโหราสาตร รู้คำนวณฤกษ์ยามชตาบ้านเมือง ได้ทรงพยากรณ์กาลอนาคตเปนพระราชนิพนธ์ไว้ดังนี้ว่า น้ำในแม่น้ำแลคลองทั้งปวงจะแดงเปนโลหิต เมฆแลท้องฟ้าจะแดงเปนแสงไฟ แผ่นดินจะไหวโดยมาก ยักษ์แลผีป่าจะเข้าเมือง เสื้อเมืองทรงเมืองจะหลีกเลี่ยง ฤดูหนาวจะเปนฤดูร้อน โรคไภยจะเบียดเบียนสัตว์แลมนุษย์ทั้งปวง โอชาว่านยาแลผลไม้จะถอยรศ เทพยดาที่รักษาพระสาสนาจะรักษาแต่คนพาล พวกที่อยู่ในศีลในธรรมจะถอยยศ มิตรจะกลับเปนศัตรู เมียจะคิดทรยศต่อผัว คนต่ำตระกูลจะทำคนตระกูลสูงให้เสื่อมถอย ศิษย์จะสู้ครู พวกพาลจะมีอำนาจ พวกปราชญ์จะตกต่ำ น้ำเต้าจะจม กระเบื้องจะลอย ผู้ดีจะเดินตรอก ขี้ครอกจะเดินถนน มนุษย์จะมีอายุสั้นพลันตาย จะเกิดเข้ายากหมากแพง ​ฝูงมนุษย์จะอดอยาก ผีแลเปรตจะปนอยู่กับคน สมณชีพราหมณ์จะร้อนใจ จะเกิดโจรผู้ร้ายแย่งชิงกันชุกชุม ที่ลุ่มจะกลับดอน ที่ดอนจะกลับลุ่ม พระพุทธสาสนาจะเศร้าหมอง คนที่สนุกเฮฮาจะได้ครองสมบัติ คนต่างชาติต่างภาษาจะเข้ามาเปนเจ้านายดังนี้ ๚

(เข้าความฉบับหลวง)

๏ อันพระสุริเยนทราธิบดีเมื่อครั้งนั้น มีทหารคนดีสองคน ชื่อพานศรเพลิงคน ๑ ดำเกิงณรงค์คน ๑ เปนเกณฑ์สำหรับได้อยู่ข้างที่พระองค์ มีวิชาการเชี่ยวชาญชำนาญนักหนา ทั้งอยู่คงกะพันแลล่องหนทั้งอึดใจก็ได้ ทั้งรู้วิชาปืนก็หลักแหลม อันแยบคายปืนกลนี้ดีนักหนา รู้จักที่จึ่งยิงได้ดังใจหมาย ได้ยินแต่เสียงสำเนียงมาก็ยกปืนขึ้นยิงแล้วไม่รู้ผิด ถึงจะแอบจะบังอยู่ให้มิดก็ยิงถูกได้ดังใจ ที่ในว่าไว้นั้น จนแต่จรเข้อยู่ที่ในน้ำก็ยิงให้ตายอยู่กับที่ก็ได้ ยิงให้ว่ายวิ่งอยู่บนน้ำก็ได้ ยิงให้จมไปก็ได้ อันในแผ่นดินพระสุริเยนทราธิบดี อันสองคนนี้เปนยอดทหาร กับเหล่าชาญณรงค์องครักษ์ของพระองค์มีอยู่สองร้อย เปนทหารสำหรับรักษาข้างพระองค์ ครั้นอยู่มาครั้งหนึ่ง จึ่งอ้ายธรรมเถียรบัณฑิต มันทำจริตกิริยาอาการมาให้เหมือนพระขวัญ คือตรัสน้อยใจที่พระองค์ลงโทษ ฝ่ายอาณาประชาราษฎรทั้งปวงนั้น เลื่องฦๅกันว่าพระขวัญนี้มีบุญญาธิการนักหนา ถึงฆ่าเสียแล้วก็ไม่ตาย เพราะเหตุฉนี้อ้ายธรรมเถียรมันจึ่งทำมาให้แทนที่ มันจึ่งติดไฝที่แก้มแล้ว ทำ​เปนพูดจาพาทีให้เหมือน ว่าตัวนี้เปนผู้มีบุญ อันคนในแว่นแคว้นแดนประสักนั้นจงรักภักดีแล้วเข้าอุดหนุนเข้าเกลี้ยกล่อม บ้างก็ยอมลงทุน บ้างก็อุดหนุนตกแต่งให้ทั้งเครื่องอุปโภคต่าง ๆ นา ๆ ด้วยสัญญาว่าองค์ตรัสน้อย แต่เกลี้ยกล่อมได้คนสองพัน จึ่งซ่องสุมพลไว้พระนครหลวง จนแต่หลวงเทพราชาที่รักษาวังอยู่ที่พระนครหลวงนั้น ก็เอาเครื่องสูงเกณฑ์แห่มาได้ครบครัน กับขุนศรีคชกรรม์กองช้างที่อยู่ป่าอรัญญิกนั้น ก็เอาพลายมงคลรัตนาศน์ไปกำนัน ช่างพากันไปด้วยคนร้าย อันอ้ายธรรมเถียรนั้นมันคิดผิดผลที่มันจักตาย แต่งตัวขึ้นขี่ช้างแล้ว แห่แหนมาด้วยอภิรุมชุมสายเปนอันมาก เมื่อยกทัพมากลางทางที่คนรู้ก็ไปเข้าด้วย ลางคนแต่มือเปล่าก็เข้ามาหา ลางคนก็ได้แต่พร้าวิ่งตามไป แล้วจึ่งข้ามศาลาเดิมบ้านทานทุน แล้วจึ่งยกมาตามถนนใหญ่ ครั้นถึงรอจึ่งหยุดพลไว้ ฝ่ายขุนนางข้างในครั้นรู้ก็เข้าไปทูลกับพระองค์ว่า ราชศัตรูเข้ามาถึงรอแล้ว ยังหยุดพลไว้ที่ตำบลอันนั้น ครั้นพระองค์ทราบเหตุก็เสด็จออกมาโดยพลัน พระองค์จึ่งเสด็จขึ้นอยู่บนป้อมมหาไชย จึ่งตรัสห้ามพลทั้งนั้น ว่าใครอย่าออกรบพุ่ง ไว้นักงานกู ตามทีให้มันเข้ามา ครั้นประจุพระแสงปืนแล้ว พระองค์เสด็จขึ้นยืนอยู่ต่อสู้ อันเหล่าราชศัตรูทั้งนั้น ก็กรูกันข้ามมาตามตะพานใหญ่ จึ่งทรงยิงด้วยพระแสงมหาไชย ก็ถูกอกธรรมเถียรเข้ากระเด็นตกลงไปทันที อันผู้คนทั้งนั้นก็กระจัดพลัดพราย บ้างล้มตายบ้างวิ่งหนี ชาวกรุงจึ่งไล่ตามตีก็จับตัวได้ บ้างวิ่งหนีซุกซนไป ที่เปน​ไพร่ก็ไม่ตาย แต่ตัวนายจึ่งฆ่าเสียให้ถึงแก่มรณา อันพระสุริเยนทราธิบดีนั้นองอาจมีอำนาจนักหนา ทั้งทรงทศพิธราชธรรมมิได้เที่ยวรบพุ่งบ้านเมืองใด จนถึงพระยาสามนต์อันเปนใหญ่อยู่ในกรุงศรีสัตนาคนหุต ก็เลื่องฦๅชาไปว่าพระองค์นี้ตั้งอยู่ในธรรม ทั้งมีฤทธิวิทยาแลอาคม ทั้งพระเดชเดชาก็กล้าหาญนักหนา จึ่งแต่งพระราชธิดา มีพระนามเรียกพระตรัสนายกัลยาณีมาถวาย อันพระบุตรีนั้นมีโฉมประโลมโสภางามนักหนา พระชันษานั้นได้สิบห้าปี กับพระราชสาสนแลเครื่องบรรณาการเปนอันมาก มาถวายด้วยใจจงรักภักดี ทั้งมีสวามิภักดิสมัคสมาคม จักเปนที่พึ่งโพธิสมภารสืบไปเบื้องน่า ครั้นมาถึงจึ่งถวายพระราชธิดา ทั้งเครื่องบรรณาการแลราชสาสน อันพระองค์นั้นก็ทรงยินดีปรีดา จึ่งแต่งรับพระธิดาแล้วตั้งไว้เปนที่มเหษีตามที่ตามเมืองน้อยใหญ่ พระองค์ก็ประพฤติตามโดยดีตามสวัสดีอันเปนธรรมอันดี แต่บรรดาพระยาแสนท้าวเหล่าลาวเมืองล้านช้างซึ่งมาเปนการพระราชไมตรีนั้น แต่บรรดาอำมาตย์ราชเสนาที่มาทั้งสิ้น แลไพร่พลทั้งนั้น ทั้งเหล่าผู้คนข้าไททั้งหญิงชาย อันเปนบริวารของพระบุตรีทั้งสิ้น พระองค์ก็ประทานบำเหน็จรางวัลทั้งเงินทองเสื้อผ้าแลสิ่งของทั้งปวงเปนอันมาก ประทานให้ครบตัวกันทั้งสิ้น แล้วจึ่งตอบเครื่องบรรณาการโดยราชประเพณี ให้ไปกับพระเจ้าล้านช้างเปนอันมาก อันพระราชบุตรีนั้นพระองค์ปลูกตำหนัก แลเรือนหลวงให้อยู่ตามถิ่นตามฐาน จึ่งเรียกว่าเจ้าตำหนักใหม่ อันบรรดาสมัคพรรคพวกผู้คนข้าไทของพระบุตรีทั้งสิ้น พระองค์ให้​ถิ่นฐานเย่าเรือน ทั้งวัวควายไร่นาแลเรือกสวน อันที่บ้านนั้นเรียกว่าม่วงหวาน ครั้งนั้นพระเกียรติยศปรากฎฟุ้งเฟื่องเลื่องฦๅไปทุกประเทศเขตรขัณฑ์ ก็ชื่นชมพระสมภารของพระองค์ยิ่งนัก อันพระสุริเยนทราธิบดีนั้น พระองค์พอพระไทยเล่นกาพย์โคลงฉันท์ ทั้งพระราชนิพนธ์ของพระองค์ก็ดี จึ่งมีมหาดเล็กคนหนึ่งเปนนักปราชญ์ช่างทำกาพย์โคลงฉันท์ดีนัก พระองค์โปรดปรานแล้ว พระราชทานชื่อเสียงเรียกว่าศรีปราชญ์ เปนผู้สำหรับได้ทำโคลงหลวง ครั้นอยู่มาศรีปราชญ์นั้น ทำโคลงให้กันกับพระสนมข้างใน ครั้นพระองค์ทราบก็ทรงพระโกรธ แต่ไม่ลงโทษทัณฑ์ จึ่งส่งไปไว้เมืองนคร ศรีปราชญ์จึ่งต้องไปอยู่เมืองนครตามรับสั่ง ศรีปราชญ์จึ่งไปทำโคลงให้กันกับภรรยาน้อยเจ้าเมืองนคร ครั้นเจ้าเมืองนครรู้ไปว่าศรีปราชญ์นี้ ทำโคลงให้กันกับเมียน้อยของตัวนั้น จึ่งขึ้งโกรธแล้วจึ่งเอาตัวศรีปราชญ์ไปฆ่าเสีย เมื่อจักฆ่าศรีปราชญ์นั้น ศรีปราชญ์จึ่งว่าเรานี้เปนนักปราชญ์หลวง แล้วก็เปนลูกครูบาอาจารย์ แต่องค์พระมหากษัตรยังไม่ฆ่าเราให้ถึงแก่ความตาย ผู้นี้เปนเจ้าเมืองนคร จักมาฆ่าเราให้ตาย เราก็จักต้องตายด้วยดาบเจ้าเมืองนคร สืบไปเบื้องน่าขอให้ดาบนี้คืนสนองเถิด ครั้นศรีปราชญ์แช่งไว้ดังนั้นแล้ว ศรีปราชญ์ก็ตายด้วยดาบเจ้าเมืองนคร ที่ศรีปราชญ์แช่งไว้นั้นเปนคำโคลงเขียนลงกับแผ่นดินให้เปนทิพพยาน ​ครั้นอยู่มาพระองค์มีรับสั่งให้เรียกหาตัวศรีปราชญ์ก็ไม่ได้ดังประสงค์ เสนาจึ่งกราบทูลว่าพระยานครฆ่าเสีย อันว่าตัวศรีปราชญ์นั้นบัดนี้ถึงแก่ความตายแล้ว พระองค์จึ่งตรัสถามเสนาว่า ศรีปราชญ์นี้มีโทษประการใดจึ่งฆ่ามันเสีย เสนาจึ่งทูลว่า ศรีปราชญ์ทำโคลงให้กับภรรยาน้อยเจ้าเมืองนคร ครั้นเจ้าเมืองนครรู้ก็โกรธจึ่งฆ่าศรีปราชญ์เสีย พระองค์ก็ทรงพระโกรธแล้วจึ่งตรัสว่า ศรีปราชญ์นี้เปนนักปราชญ์ แล้วก็เปนคนสำหรับเล่นกาพย์โคลงกับกู โทษมันแต่เพียงนี้ แต่กูยังไม่ฆ่ามันให้ตาย อ้ายเจ้าเมืองนครมันไม่เกรงกู มันฆ่าศรีปราชญ์เสียให้ตายมันทำได้ จึ่งมีรับสั่งกับเสนาให้เร่งออกไป แล้วให้เอาดาบเจ้าเมืองนครที่ฆ่าศรีปราชญ์เสียนั้น ฆ่าเจ้าเมืองนครเสียให้ตาย เสนาก็ถวายบังคมลาแล้ว จึ่งออกไปเมืองนคร ครั้นถึงจึ่งเอาดาบที่เจ้าเมืองนครฆ่าศรีปราชญ์เสียนั้น ฆ่าเจ้าเมืองนครเสียตามมีรับสั่ง อันเจ้าเมืองนครนั้นถึงแก่ความตายด้วยพระราชอาญา อันพระสุริเยนทราธิบดีนั้น ได้เสวยราชสมบัติมาช้านาน อันชาวกรุงเทพมหานครทั้งสิ้น แลทั้งอาณาประชาราษฎรทั้งปวงก็อยู่เปนศุขทั้งสิ้น อันพระสุริเยนทราธิบดีนั้นวันอังคารได้เสวยราชสมบัติมาแต่เมื่อจุลศักราชได้ ๑๐๖๒ ปีมเสงโทศก พระชนม์ได้ ๔๙ ปี อยู่ในราชสมบัติได้ ๗ ปี เปน ๕๖ ปีสวรรคต เมื่อศักราชได้ ๑๐๖๙ ปี ๚

๏ ครั้นพระสุริเยนทราธิบดีสวรรคตแล้ว พระราชโอรสาอันชื่อพระสุรินทรกุมาร อันเปนพระเชษฐานั้น ได้ผ่านพิภพธานี​สืบไป ในเมื่อจุลศักราชได้ ๑๐๖๙ ปีชวดนพศก จึ่งทำราชาภิเศกตามประเพณี จึ่งถวายนามเรียกว่าพระภูมินทราชาก็เรียก พระบรรยงก์รัตนาศน์ก็เรียก ทรงเบ็ดก็เรียก อันพระมเหษีนั้นพระนามเรียกเจ้าท้าวทองสุก จึ่งมีพระราชบุตรแลพระราชธิดาในเจ้าท้าวทองสุกนั้นหกองค์ พระราชโอรสองค์ใหญ่นั้น พระนามเรียกเจ้าฟ้านเรนทร์ ถัดมาชื่อเจ้าฟ้าอไภย แล้วถัดมาชื่อเจ้าฟ้าปรเมศร์ ถัดมาชื่อเจ้าฟ้า ถัดพระกุมาร ๔ องค์ยังพระราชธิดาอิกสององค์ องค์หนึ่งพระนามเรียกเจ้าฟ้าเทพ พระธิดาสุดพระครรภ์นั้น ชื่อเจ้าฟ้าประทุม ในพระครรภ์เจ้าท้าวทองสุกนั้น ทั้งพระราชบุตรีเปนหกองค์ด้วยกัน แล้วมีในพระสนมเอกนั้นองค์หนึ่ง พระนามเรียกพระองค์เชษฐาเปนกุมาร ยังพระราชนัดดาชื่อหม่อมเจ้าเพชหึงกุมาร ยังบุตรี ๔ องค์นั้น ชื่อหม่อมเจ้าฝรั่ง ๑ หม่อมเจ้าปุก ๑ หม่อมเจ้าหงษ์ ๑ หม่อมเจ้าอิง ๑ อันพระราชนัดดาทั้งกุมารแลบุตรีทั้งสิ้น ๔ องค์ด้วยกัน ทั้งพระราชบุตรแลพระราชธิดา ทั้งพระนัดดาสิ้นทั้งเจ้าฟ้าพระองค์เจ้าทั้งสิ้น เปน ๑๑ องค์ด้วยกัน พระองค์จึ่งตั้งพระอนุชา อันชื่อพระวรราชกุมารนั้น ให้เปนที่พระมหาอุปราช อันเจ้าฟ้านเรศร์เชษฐานั้น พระมหาอุปราชขอมาเลี้ยงไว้เปนพระราชโอรส อันสมเด็จพระบิดานั้นเสน่หาในพระราชโอรสสองพระองค์ยิ่งนัก พระองค์หมายจะให้ครอบครองราชสมบัติแทนที่ พระองค์จึ่งสร้างวัดมเหยงค์อารามหนึ่ง จึ่งสร้างพระพุทธไสยาศน์พระองค์ใหญ่ที่ป่าโมกองค์ ๑ ยาวได้เส้นห้าวา ครั้นอยู่มาเมื่อครั้ง​จุลศักราชได้ ๑๐๗๖ ปีมแมฉศก ญวนใหญ่จึ่งยกทัพมาหนักหนา อันตัวนายที่เปนใหญ่มานั้นชื่อนักพระแก้วฟ้า มารบเมืองเขมร กษัตรเมืองเขมรจึ่งหนีเข้ามาพึ่งพระเดชในกรุง อันที่ชื่อนักเสด็จนั้นเปนผู้ผ่านธานี ทั้งหกนางผู้เปนมเหษี อันนักองค์เอกนั้นเปนอนุชา นักพระศรีธรรมราชานั้นเปนที่มหาอุปราช อันพระโอรสในมเหษีนั้นชื่อพระรามาธิบดีองค์ ๑ พระศรีไชยเชษฐองค์ ๑ ชื่อพระสุวรรณกุมารองค์ ๑ นักพระองค์อิ่มองค์ ๑ นักพระองค์ทององค์ ๑ นักพระอุไทยองค์ ๑ กุมารของบุตรี ๒ องค์ คือพระสุภากษัตรีองค์ ๑ พระศรีสุดาองค์ ๑ ทั้งบุตรแลธิดาเปน ๘ องค์ด้วยกัน ยังหลานสององค์คือนักองค์ปาน นักองค์ตน อันนี้เหล่ากษัตร ยังเสนาสองคือ ฟ้าทลหะนั้นฝ่ายขวา ฝ่ายซ้ายนั้นฝ่ายกลาโหมเปนต้น บรรดาอำมาตย์ทั้งปวงน้อยใหญ่เปนหลายคน กับพลห้าร้อยปลาย กับช้างเผือกพังตัว ๑ ชื่อบรมรัตนากาศไกรลาศคิรีวงษ์ อันช้างเผือกพังตัวนี้ นักเสด็จก็พาเอามาแล้ว จึ่งถวายกับพระเจ้าภูมินทราชา แล้วตัวนักเสด็จกับพี่น้องลูกหลานทั้งสิ้น ก็เข้ามาพึ่งโพธิสมภารอยู่ใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท พระองค์ก็ทรงพระเมตตาแล้วสงสารกับนักเสด็จยิ่งนัก ๚

๏ ครั้นต่อมาพระเจ้าภูมินทราชาทรงพระประชวร มีพระอาการหนัก เจ้าฟ้าอไภยกับเจ้าฟ้าปรเมศร์จึ่งปฤกษากันว่า พระบิดาเราทรงพระประชวรมีพระอาการหนัก เห็นจะทรงพระชนม์อยู่ไม่นาน ถ้าพระองค์เสด็จสวรรคตแล้วราชสมบัติจะไปตกอยู่กับพระมหาอุปราช ควร​เราซึ่งเปนราชโอรสจะซ่องสุมผู้คนไว้ให้มาก เวลาพระบิดาสวรรคตแล้วจะได้ต่อสู้รักษาราชสมบัติไว้ มิให้ตกไปเปนของพระมหาอุปราช แลถึงในเวลานี้ก็ควรจะเกียจกันอย่าให้พระมหาอุปราชเข้าเฝ้าเยี่ยมเยือนทราบพระอาการได้ เมื่อปฤกษาเห็นพร้อมกันดังนี้แล้ว ก็ตั้งซ่องสุมผู้คนช้างม้าเปนกำลังไว้เปนอันมาก แลอ้างรับสั่งห้ามมิให้ใครเข้าเฝ้าเยี่ยมเยือนพระอาการของพระเจ้าภูมินทราชาได้ ถึงพระมหาอุปราชก็ให้เข้าเฝ้าเยี่ยมเยือนพระอาการได้แต่เปนบางคราว พระเจ้าภูมินทราชาทรงพระประชวรหนักลงก็เสด็จสวรรคต เมื่อพระเจ้าภูมินทราชาได้เสวยราชย์พระชนม์ได้ ๓๐ พรรษา อยู่ในราชสมบัติ ๒๔ พรรษา ครั้นพระชนม์ได้ ๕๔ พรรษาก็เสด็จสวรรคต เมื่อจุลศักราช ๑๐๙๓ ปี ๚

๏ เจ้าฟ้าอไภยกับเจ้าฟ้าปรเมศร์ก็ปิดความมิให้แพร่งพรายให้ใครรู้ว่าพระราชบิดาเสด็จสวรรคต ให้ตระเตรียมเครื่องสาตราวุธแลผู้คนตั้งมั่นอยู่ในพระราชวัง ๚

๏ ฝ่ายพระมหาอุปราชทรงสังเกตได้ระแคะระคายว่าเจ้าฟ้าอไภยกับเจ้าฟ้าปรเมศร์เกียจกันจะเอาราชสมบัติ เห็นว่าจะเกิดเปนข้าศึกกันเปนแน่แล้ว จึ่งเกลี้ยกล่อมพระเจ้ากรุงกัมพูชาแลคนอื่นๆ ได้เปนอันมาก ตั้งมั่นอยู่ยังมิได้ทำการรบพุ่งประการใด เพราะไม่ทรงทราบว่าพระเชษฐาธิราชสวรรคต ครั้นจะลงมือรบพุ่งในเวลานั้นกลัวจะเปนคิดกบฏต่อพระเชษฐาธิราช ฝ่ายเจ้าฟ้าอไภยกับเจ้าฟ้าปรเมศร์ก็ให้เอาปืนใหญ่น้อยระดมยิงเอาพระมหาอุปราช ๆ ให้สืบว่าพระเชษฐาธิราชมีพระอาการเปนประการใด ก็ยังไม่ได้ความ จึ่งให้ตั้ง​สงบไว้มิได้ทำการสู้รบโต้ตอบ เปนแต่ให้ปูนบำเหน็จรางวัลให้ผู้คนที่ถูกเจ็บป่วยเพื่อจะรักษาน้ำใจไว้ เมื่อข้าราชการทั้งหลายทราบว่าจะเกิดสงครามในเมืองเปนแน่ ก็พากันไปเข้ากับพระมหาอุปราชเปนอันมาก เพราะเห็นว่าพระไทยโอบอ้อมอารี ในขณะนั้นมีผู้เขียนหนังสือลับบอกข่าวที่พระเจ้าภูมินทราชาเสด็จสวรรคตแล้ว ผูกติดกับช้างต้นพระเกษยเดชปล่อยไปจากพระราชวัง เพื่อจะให้พระมหาอุปราชทรงทราบความจริง ด้วยอำนาจบุญญาภินิหารของพระมหาอุปราช ช้างนั้นก็ข้ามน้ำตรงไปยังสำนักพระมหาอุปราช เหมือนดังมีคนขี่ขับไป พวกข้าราชการในพระมหาอุปราชเห็นดังนั้นก็พากันจับ เห็นหนังสือผูกติดกับช้างดังนั้น ก็นำไปถวายพระมหาอุปราช ในเวลานั้นม้าทรงของพระมหาอุปราชตัว ๑ หลุดพลัดออกจากโรง เที่ยวเตะถีบขบกัดหญิงชายเปนอลหม่าน พวกชาวเมืองกลัวม้านั้นเปนกำลัง พากันโจทย์อื้ออึงไปว่า พระมหาอุปราชให้ทหารหายตัวขี่ม้าเที่ยวปราบปรามข้าศึก กิติศัพท์ทราบไปถึงเจ้าฟ้าอไภยเจ้าฟ้าปรเมศร์แลไพร่พลของเจ้าฟ้าอไภยเจ้าฟ้าปรเมศร์ ต่างก็พากันย่อท้อตกใจกลัวเปนอันมาก ๚

๏ ในขณะนั้นมหามนตรีจางวางแลพระยาธรมาเสนาบดีกรมวัง กับนายสุจินดามหาดเล็กเชิญพระแสง ๓ คน จึ่งเขียนหนังสือลับมีใจความว่า พระเจ้าแผ่นดินสวรรคตแล้วแต่เวลาปฐมยาม เจ้าฟ้าอไภยเจ้าฟ้าปรเมศร์ คิดการลับจะทำร้ายพระองค์ บรรดาข้าราชการพากันเบื่อหน่ายเอาใจออกหาก แลย่อท้อเกรงพระบารมีพระองค์เปนอันมาก ​ขอให้พระองค์ยกกองทัพเข้ามาเถิด ข้าพระองค์ทั้ง ๓ จะคอยรับเสด็จ ครั้นเขียนแล้วก็ส่งให้คนสนิทลอบไปถวายพระมหาอุปราช ๆ ได้ทราบความดังนั้นก็ทรงยินดี เวลาย่ำรุ่งก็ตระเตรียมไพร่พลเปนอันมาก ยกเข้ามายังพระราชวัง เจ้าฟ้าอไภย เจ้าฟ้าปรเมศร์ทราบว่าพระมหาอุปราชยกเข้ามาแล้ว ก็เอาพระแสงชื่อพระยากำแจกที่กำจัดไภย เปนของตั้งแต่ครั้งพระยาแกรก กับพระธำมรงค์ค่าควรเมืองแลแก้วแหวนเงินทองภูษาอาภรณ์ของดี ๆ มีราคา ทั้งเสบียงอาหารเปนอันมากให้คนขนลงบรรทุกเรือ พาข้าราชการที่สนิทชิดใช้หนีไปยังตำบลบ้านตาลาน ๚

๏ ในขณะนั้น ข้าราชการทั้งปวงจึงยกพระมหาอุปราชขึ้นเปนพระเจ้าแผ่นดิน ถวายพระนามว่า พระมหาธรรมราชา เมื่อพระมหาธรรมราชาได้เสวยราชย์แล้วทรงทราบว่า เจ้าฟ้าอไภย เจ้าฟ้าปรเมศร์เอาพระธำมรงค์กับพระแสงสำหรับพระนครแลพาข้าราชการไปมาก จึ่งให้อำมาตย์คุมพลทหารออกเที่ยวตามจับ เจ้าฟ้าอไภยเจ้าฟ้าปรเมศร์ทราบว่าพระมหาธรรมราชาให้คนออกเที่ยวตามจับ จึ่งเก็บเอาสิ่งของแต่พอกำลังแล้วให้ล่มเรือจมน้ำเสีย พระธำมรงค์กับพระแสงก็จมอยู่ในน้ำกับเรือนั้น แล้วก็พากันหนีซุกซ่อนกระจัดกระจายไป เจ้าฟ้าอไภยเจ้าฟ้าปรเมศร์ ได้นายบุญคงมหาดเล็กตามไปด้วยคน ๑ เที่ยวหนีซุกซ่อนอยู่ในป่า ครั้นหลายวันเข้า เสบียงอาหารก็หมดลง นายบุญคงเปนคนกตัญญูสัตย์ซื่อต่อเจ้านายของตน ก็อุสาหะเที่ยวแสวงหาอาหารมาถวาย พวกอำมาตย์ของพระมหาธรรมราชาที่เที่ยว​ติดตามไปพบนายบุญคงในกลางป่า สงไสยจึ่งจับมาเฆี่ยนถาม นายบุญคงได้ความเจ็บปวดเปนสาหัสทนไม่ได้ ก็รับเปนสัตย์ พวกอำมาตย์จึ่งให้นำไปจับเจ้าฟ้าอไภย เจ้าฟ้าปรเมศร์ได้ทั้ง ๒ องค์นำมาถวายพระมหาธรรมราชา ๆ จึงรับสั่งให้เอาเจ้าฟ้าอไภยเจ้าฟ้าปรเมศร์ไปสำเร็จโทษเสีย พวกพ้องของเจ้าฟ้าอไภย เจ้าฟ้าปรเมศร์ ซึ่งหนีซุกซ่อนไปในทิศต่างๆ ที่ตามจับได้ก็ให้ประหารชีวิตรเสียสิ้น แต่นายบุญคงนั้นทรงพระกรุณาโปรดให้เลี้ยงไว้ ด้วยรับสั่งว่าเปนคนซื่อสัตย์กตัญญูต่อเจ้านาย ๚

๏ พระมหาธรรมราชานี้มีพระมเหษี ๓ องค์ พระมเหษีใหญ่มีพระนามว่า กรมหลวงอไภยนุชิต พระมเหษีที่ ๒ พระนามว่า กรมหลวงพิจิตรมนตรี พระมเหษีที่ ๓ พระนามว่า อินทสุชาเทวี กรมหลวงอไภยนุชิตมีพระราชโอรสธิดา ๗ พระองค์ คือ ๑ เจ้าฟ้าชายนราธิเบศร์ ๒ เจ้าฟ้าหญิงบรม ๓ เจ้าฟ้าหญิงธิดา ๔ เจ้าฟ้าหญิงรัศมี ๕ เจ้าฟ้าหญิงสุริยวงษ์ ๖. เจ้าฟ้าหญิงอินทรประชาวดี ๗. เจ้าฟ้าหญิงสุริยา กรมหลวงพิจิตรมนตรีมีพระราชโอรส ๒ พระองค์ พระนามว่า เจ้าฟ้าเอกทัศพระองค์ ๑ เจ้าฟ้าอุทุมพรพระองค์ ๑ มีพระราชธิดา ๖ พระองค์ พระนามว่าเจ้าฟ้าศรีประชาพระองค์ ๑ เจ้าฟ้าสุริยบุรพาพระองค์ ๑ เจ้าฟ้าสัตรีพระองค์ ๑ เจ้าฟ้าอินทวดีพระองค์ ๑ เจ้าฟ้าจันทร์พระองค์ ๑ เจ้าฟ้านุ่มพระองค์ ๑ อินทสุชาวดีมีพระราชโอรสองค์ ๑ พระนามว่าเจ้าฟ้าอัมพร มีพระราชธิดา ๒ องค์ พระนามว่า ​เจ้าฟ้ากุณฑลองค์ ๑ เจ้าฟ้ามงกุฎองค์ ๑ พระมหาธรรมราชามีพระราชโอรสเกิดแต่นางนักสนมอีกเปนอันมากรวมทั้งสิ้น ๑๐๘ องค์

๏ ครั้นต่อมาพระมหาธรรมราชาทรงตั้งเจ้าฟ้านราธิเบศร์เปนพระมหาอุปราช พระราชทานเจ้าฟ้านุ่มเปนพระมเหษี แต่เจ้าฟ้านุ่มไม่มีพระโอรสธิดา ๚

๏ แต่ก่อนเมื่อยังไม่ได้เปนพระมหาอุปราชนั้น เจ้าฟ้านราธิเบศร์ มีเจ้าหญิงมิตร เจ้าหญิงชื่น เจ้าชายฉัตร เกิดแต่หม่อมเหญก มีเจ้าชายสีสังข์เกิดแต่หม่อมจัน มีเจ้าหญิงดาราเกิดแต่หม่อมเจ้าหญิงสร้อย มีเจ้าชายมิ่งเกิดแต่หม่อมด่วน มีเจ้าหญิงชี เจ้าหญิงชาติ เกิดแต่หม่อมสุ่น รวม ๘ องค์ ๚

๏ ในปีนั้น เจ้าฟ้านักกายฟ้าเจ้าเขมรนำช้างเผือกพังมาถวายพระมหาธรรมราชาช้าง ๑ พระมหาธรรมราชาพระราชทานนามว่า วิไชยหัศดี เจ้าฟ้านักพระอุไทยพระเจ้ากรุงกัมพูชาให้นำช้างเผือกพลายมาถวายช้าง ๑ พระราชทานนามว่า พระบรมราชไทยศวร ช้างเผือกตัวนี้มีข้างเบื้องซ้ายขาวมากกว่าข้างเบื้องขวา พระยานครศรีธรรมราชจับได้ช้างเผือกช้าง ๑ มาถวาย พระราชทานนามว่า บรมคชลักษณสุประดิษฐ เจ้าเมืองเพ็ชรบุรีจับได้ช้างเผือกช้าง ๑ มาถวาย พระราชทานนามว่า บรมนาเคนทร กรมการจับช้างเผือกเข้าพเนียดเมืองนครไชยศรีได้ ๔ ช้างมาถวาย พระราชทานนามว่า ​บรมคชช้าง ๑ บรมพิไชยช้าง ๑ บรมจักรช้าง ๑ จอมพลสำเนียงช้าง ๑ แล้วให้มีการมหรศพสมโภชเปนอันมาก ๚

๏ ครั้นลุศักราช ๑๐๙๕ ปี พระมหาอุปราชทิวงคต พระมหาธรรมราชาจึงทรงตั้งเจ้าฟ้าอุทุมพรเปนพระมหาอุปราช พระราชทานเจ้าท้าวต่อยธิดาของพระมหาอุปราชที่ทิวงคตให้เปนพระมเหษี ๚

(เข้าความฉบับหลวง)

๏ ครั้นอยู่มาเมื่อครั้งจุลศักราชได้ ๑๐๙๖ ปีเถาะฉศก จึ่งพระเจ้าลังกาอันได้ครองเมืองศิริวัฒนบุรี จึ่งมีพระประสงค์ที่จะบำรุงพระสาสนาในเมืองสิริวัฒนบุรีอันเศร้าหมองไป จึ่งให้แต่งพระราชสาสนใส่ในแผ่นสุพรรณบัตรเปนสำเนา จึ่งให้การะอำมาตย์เปนอุปทูต ศิริวัฒนอำมาตย์เปนราชทูต อันเครื่องบรรณาการนั้น คือสังข์ทักขิณาวัฏปากเลี่ยมทอง กับเครื่องบรรณาการทั้งปวงเปนอันมาก จึ่งให้อุปทูตราชทูตถือพระราชสาสน ทั้งคุมเครื่องบรรณาการทั้งปวงกับผู้คนเปนอันมาก ลงสำเภาแล้วใช้ใบเข้ามากรุงศรีอยุทธยา เปนทางพระราชไมตรี ครั้นสำเภาเข้ามาจอดแล้ว อุปทูตราชทูต จึ่งเข้าแจ้งความกับอรรคมหาเสนาบดีผู้ใหญ่ คือเจ้าพระยาชำนาญบริรักษ์ฝ่ายกรมท่า ส่วนเสนาผู้ใหญ่ครั้นแจ้งความแล้ว ก็เข้าไปกราบทูลฉลองกับพระมหาบรมราชา พระองค์จึ่งมีรับสั่งให้เบิกราชทูตเข้ามาในพระราชวังใหญ่ เสนาผู้ใหญ่รับพระราชโองการแล้วก็ออกมา จึ่งสั่งกับกรมเมืองให้ตกแต่งบ้านเมืองให้งามให้​สอาด กรมเมืองจึ่งให้นครบาลไปป่าวร้องให้ทำทางแล้ว ให้พ่อค้าทั้งปวงมาตั้งร้านรวงค้าขายกัน ทั้งผ้าผ่อนแพรพรรณต่าง ๆ นา ๆ ทั้งเครื่องสิ่งของดี ๆ ครบครัน แล้วให้มานั่งค้าขายกันที่ตามถนนหนทางที่แขกเมืองจะเข้ามาเฝ้า แล้วให้เอาช้างลงน้ำทุกประตูเมือง ตามทางแขกเมืองที่จะมานั้น ครั้นตกแต่งบ้านเมืองแล้ว ส่วนเจ้าพระยากรมท่านั้น จึ่งปลูกโรงรับแขกเมืองตามที่ตามทาง แล้วก็เลี้ยงดูตามอย่างธรรมเนียมแต่ก่อนมา แล้วพระยากรมท่าให้ราชมนู, เทพมนู, นำแขกเมืองลังกาเข้ามา ครั้นแขกเมืองเข้ามาแล้ว จึ่งรับแขกเมืองยั้งไว้บนศาลหลวง แล้วจึ่งให้ล่ามแปลสำเนาพระราชสาสนที่มาทั้งสิ้น ๚

๏ พระองค์เสด็จออกนั่งแขกเมืองนานาประเทศตามอย่างธรรมเนียมที่มีในนี้ อันน่าฉานซ้ายขวานั้น ตั้งเสวตรฉัตรอันคันนั้นหุ้มทองประดับ อันยอดแลกำภูขอบระบายนั้นทอง จึ่งตั้งตรงน่าฉานซ้าย ๔ คัน ขวา ๔ คัน แล้วรองมาจึ่งมยุรฉัตรข้างซ้าย ๔ แถว ขวา ๔ แถว แต่บรรดาเครื่องสูงนั้นคือจามร บังสูรย์ อภิรุม พัชนี อันเครื่องสูงเหล่านี้ล้วนทองประดับทั้งสิ้น จึ่งตั้งตรงน่าฉานซ้าย ๔ แถว ขวา ๔ แถว อันน่าเครื่องสูงนั้นจึ่งตั้งเตียงทองประดับกระจกแล้วปูสุจนี่ทั้งซ้ายขวา สำหรับตั้งพานพระราชสาสน อันพานที่รองพระราชสาสนนั้น พานทองประดับ อันที่พระมหาอุปราชเสด็จนั่งนั้น ตั้งเครื่องมหาอุปโภคพานทอง ประดับใส่พระศรีแลพานพระศรี แล้วพระเต้าครอบทองประดับ แลพระสุพรรณศรีประดับ แล้วรอง​พระมหาอุปราชมา จึ่งถึงที่ลูกหลวงเอก คือเจ้าฟ้าเสด็จนั่งซ้ายขวา ตั้งเครื่องมหาอุปโภคนั้นลดลงมากับพระมหาอุปราช แล้วจึ่งที่ลูกหลวงโท คือพระองค์เจ้าต่างกรม อันเครื่องอุปโภคนั้นลดลงมากับเจ้าฟ้า แล้วจึ่งพระราชวงษาแลราชนิกูล คือพระพิเรนทรเทพ พระเทพวรชุน พระอไภยสุรินทร์ พระอินทรอไภย แล้วจึ่งถึงที่อรรคมหาเสนาบดีผู้ใหญ่ คือที่เจ้าพระยามหาอุปราชแล้ว เจ้าพระยาจักรี กลาโหม ที่อรรคมหาเสนาบดีผู้ใหญ่จึ่งนั่งซ้ายขวากัน แล้วถึงพระยามหาเสนา พระยามหาอำมาตย์ซ้ายขวา สองคนนี้รองเจ้าพระยาลงมา แล้วจึ่งพระยาอไภยราชา พระยาอไภยมนตรีเปนซ้ายขวากัน แล้วจึ่งจัตุสดมภ์ทั้งสี่ คือกรมเมือง พระยายมราช กรมวัง พระยาธรมา กรมคลัง พระยาราชภักดี กรมนา พระยาพลเทพ แล้วจึ่งพระยารัตนาธิเบศร์ พระยาธิเบศร์บริรักษ์ สองคนนี้นั่งที่ซ้ายขวากัน แล้วจึ่งพระยาราชสงคราม พระยาเดโชนั่งซ้ายขวากัน แล้วจึ่งพระมหาเทพ พระมหามนตรี ราชรินทร์ อินทรเดชะ อันสี่คนนี้กรมวัง ทั้งสี่ที่หัวหมื่นตำรวจใน ก็นั่งตามตำแหน่งเปนซ้ายขวากัน แล้วพระเทพโยธา พระสมบัติธิบาล พระพิพัฒน์ พระอำมาตย์ พระบำเรอภักดิ พระชำนิ พระกำแพง พระยาราชวังเมือง สองคนนี้กรมช้าง พระศรีเสาวภักดิ หลวงทรงพล อันสองคนนี้กรมม้า นั่งเฝ้าซ้ายขวากันตามที่ตามทาง ยังเหล่ามหาปโรหิตราชครู คือพระครูพิราม พระครูมโหสถ พระครูวิเชต พระครูมเหธร พระครูสังฆาราม พระครูกฤษณา ​พระกฤษณราช อันมหาปโรหิตทั้งแปดคนนี้ก็นั่งเฝ้าอยู่เปนซ้ายขวากันตามที่ แต่บรรดาเจ้าพระยา แลพระยา แลราชนิกูล พระ หลวง ขุน หมื่น ทั้งขุนนางพราหมณ์ ขุนนางแขก ขุนนางฝรั่ง ขุนนางเจ๊ก ขุนนางมอญ ขุนนางลาว แลทั้งเศรษฐีคหบดีทั้งปวง นั่งเฝ้าตามที่ตามตำแหน่ง ซ้าย ๘ แถว ขวา ๘ แถว เบ็ดเสร็จเปนมุขอำมาตย์ ๔๐๐ อันเจ้าพระยานั้นตั้งเครื่องอุปโภคพานทองเจียดทองเครื่องทั้งปวง เปนชั้นเปนหลั่นกันลงมาตามที่ อันพระหลวงขุนหมื่นนั้นมิได้มีเครื่องบริโภค อันน่าพระลานน่าฉานนั้นตั้งกองโยนร้อยหนึ่ง ฆ้องแตรสำหรับรับเสด็จส่งเสด็จ อันน่าพระลานซ้ายขวานั้นมีทหารข้างละ ๑๐๐ ใส่หมวกทองใส่เสื้อเสนากุฎ สัพสรรพอาวุธครบมือกันทั้งสิ้น อันข้างปราสาทซ้ายขวานั้น มีได้โกลาอานบังสำหรับผูกช้างต้น ช้างเผือกแลช้างเนียม อันเครื่องช้างนั้นทองประดับฝรั่งเศส มีข่ายทองปักน่า ภู่ผ้าปักหลัง กรองเชิงประดับ ๔ เท้า อันเครื่องกินนั้นแต่ของทองเงินมีฝาใส่หญ้ากล้วยอ้อย แล้วมีสัปทนแส้กะตักคันเงิน มีเครื่องกินรองกระยาหารเงิน ๚

๏ อันเหล่าช้างจลุงรายซ้าย ๘ เชือก ขวา ๘ เชือกนั้นตกแต่งประดับประดาเปนหลั่นกันตามที่ อันม้าต้นซ้ายขวาน่าฉานนั้น ผูกอานพระมหาเนาวรัตน อันเครื่องกินนั้นมีตะคองน้ำทอง มีถาดเงินรองหญ้าถั่วเข้า แล้วมีสัปทนแลไม้เตือนคันเงิน อันเหล่าม้าที่นั่งรองซ้าย ๘ ขวา ๘ นั้น ผูกเครื่องทองรองเปนหลั่นกันตามที่ ๚

​๏ อันฝ่ายข้างบนพระที่นั่งนั้น มีเครื่องราชาอุปโภค มีพานพระขันหมาก ๒ ชั้นเชิงครุธถมราชาวดีประดับตั้งซ้าย ๔ ขวา ๔ แล้วมีพระสุพรรณศรี ทั้งพระสุพรรณราช พระคันทีทองประดับพระเต้าครอบทองประดับ จึ่งตั้งซ้าย ๔ แถว ขวา ๔ แถว แล้วจึ่งตั้งเครื่องเบญจกุกกุภัณฑ์ทั้ง ๕ คือพระมหามงกุฎ พระแสงขรรค์ ธารพระกร ฉลองพระบาท ทั้งเครื่องมหาพิไชยสงครามทั้ง ๕ คือ พระมาลา ศร พระแสงง้าว พระแสงหอก พระแสงขอ เปน ๕ สิ่งด้วยกัน จึ่งตั้งซ้ายขวา แล้วจึ่งหัวหมื่นมหาดเล็ก เกณฑ์นั่งหลังเครื่องสูง น่าราชบัลลังก์นั้น คือจมื่นสารเพธภักดี จมื่นศรีเสาวรักษ์ จมื่นไวยวรนารถ จมื่นเสมอใจราช อันสี่คนนี้เปนนายมหาดเล็กทั้งสิ้น แล้วจึ่งบำเรอภักดิ หมื่นจง อันสองคนนี้เปนปลัดวัง รองหัวหมื่นมหาดเล็กลงมา จึ่งนั่งซ้ายขวากัน ๚

               
คำให้การขุนหลวงหาวัด ฉบับหลวง

๏ ครั้นอยู่มาพระนารายน์จึ่งทรงพระปรารภว่า แต่ได้เสวยราชสมบัติมานี้ก็นานหนักหนาแล้ว อันการเล่นสงครามกษัตรนี้ยังมิได้สำแดงเดชชาญไชย แต่กูรู้ความมานี้เปนช้านาน ว่าโบรีช้างสารนี้เปนคนหาญ ได้ผ่านเชียงใหม่ภารา ได้ของวิเศษอย่างหนึ่ง คือพระพุทธสิหิงค์องค์หนึ่ง แต่เมื่อพระเจ้าเข้าสู่พระนิพพาน พระยานาคนั้นสำแดงฤทธิ์ให้พระมหาเถรอุปคุตดู จึ่งเอานาคเนาวโลหะนั้นมาหล่อทำเปนพระพุทธรูปไว้ ยังมีอยู่ในชมพูทวีปไม่มีเสมอ อันแก่นจันทน์แดงที่ทำเสาเชิงตะกอน เมื่อครั้งถวายพระเพลิงพระพุทธเจ้านั้น พระยาเพ็ชรเจ้าจึ่งเอามาทำเปนพระพุทธรูปไว้ก็ยังมีอยู่ อันพระพุทธสิหิงค์นั้นเปนพระสมาธิ์เพ็ชร อันพระแก่นจันทน์แดงนั้นเปนพระนาคปรกสองตัว อยู่ในเมืองเชียงใหม่ทั้งสององค์ กูจะใคร่ไปชนช้างชิงไชยลองฤทธิ์ดู ครั้นทรงพระดำริห์ดังนั้นแล้วจึ่งตรัสสั่งเสนาให้กะเกณฑ์ผู้คนแลทหารในโยธาทัพ ทั้งช้างม้ารถคชสาร​อาชา ทั้งเรือแพนาวาให้ครบครัน เสนาอันชื่อเจ้าพระยาจักรีจึ่งรับพระโองการแล้ว จึ่งให้เรียกแต่บรรดาเจ้าหมู่เจ้ากรมมาทุกหมวดตามรับสั่งแล้ว จึ่งกะเกณฑ์ทัพบกทัพเรือทั้งปวง แล้วให้จัดกันเปนกระบวนมหาพยุหบาตราทัพใหญ่ จึ่งตั้งเจ้าพระยาโกษาธิบดีให้เปนใหญ่ ให้คุมโยธาเปนแม่ทัพไปเปนทัพน่า อันทัพหนุนนั้นเกณฑ์เจ้าพระยาราชวังสรรค์เสนีเปนแม่ทัพ อันทัพปีกซ้ายนั้น เกณฑ์พระยาสีหราชเดโชเปนแม่ทัพ อันทัพปีกขวานั้นพระยาเสียนขันเปนแม่ทัพ อันเจ้าพระยาโกษาซึ่งเปนแม่ทัพใหญ่นั้นเปนคนดีมีความรู้ เปนคนรู้ครบในการทหารนั้นดีนัก ทั้งตำราพิไชยสงคราม ทั้งยามยาตราก็มีภาษี แต่แต่งตัวนุ่งผ้าขึ้นม้าแล้ว อันว่าไพรีทั้งปวงก็หนีไปด้วยเกรงนาม อันเจ้าพระยาราชวังสรรค์เสนีนั้น ดีข้างฟันมีภาษี รู้ว่าวันนั้นให้ผู้นั้นออกไปชิงไชยจะมีไชยก็รู้ จะเสมอก็รู้ อันพระยาสีหราชเดโชนั้น ดีข้างล่องหนแลอึดใจ ได้ทั้งอยู่คงกะพันชาตรี อันในแผ่นดินพระนารายน์นี้ สามนายนี้เปนยอดชายในสนาม เปนทหารเอกอยู่ในสงคราม ฦๅชื่อทุกเขตรขัณฑ์ธานี อันว่านายทัพนายกอง ทั้งยกรบัตรแลเกียกกายปีกซ้ายปีกขวา ทั้งทัพหนุนทัพรองทั้งปวงนั้น สี่เสนาจึ่งกะเกณฑ์ตั้งให้สมควรกัน ตามที่ตามทางกระบวนมหาพิไชยสงคราม เปนกระบวนมหาพยุหบาตราอย่างใหญ่ เร่งให้ผู้รั้งกรมการทุกหัวเมืองกะเกณฑ์กันแล้ว ให้มาเข้าตราทัพใหญ่ตามกระบวนทัพบกแลทัพเรือ เปนคนสองแสนกับหกหมื่น ในเกณฑ์ทหารใหญ่ตามบาญชี อันเจ้าพระยาสุรสีห์​นั้นเกณฑ์ให้เฝ้าเมือง ในมหาพยุหบาตราเรืออย่างใหญ่นั้น พระนารายน์ทรง คือเรือพระที่นั่งครุธพาห อันเรือกิ่งนำนั้นคือไกรแก้วจักรรัตนซ้าย แล้วมาถึงนาวาศรีพิมานไชยขวา อันที่นั่งกิ่งแข่งเคียงข้างนั้น คือศรีสมรรถวิไชยอยู่ซ้าย ไกรสรบวรฤทธิ์อยู่ขวา อันเรือที่นั่งกิ่งเกณฑ์รองนั้น มีรัตนบัลลังก์นั้นคือ เกณฑ์เรือที่นั่งกิ่งดั้งน่าหกลำ คือกิ่งทิพยาตราขวา ลองฤทธินาวานั้นซ้าย แล้วถัดมาจึ่งถึงพิมานไชยรัตนาศน์ขวา พิมานไชยราชวัตรนั้นซ้าย แล้วถัดมาจึ่งถึงสุรสีหพิมานนั้นขวา สุรกาญจน์พิมลนั้นซ้าย แล้วจึ่งถึงกิ่งบัลลังก์รัตนานั้นขวา ราชาทิพอาศน์นั้นซ้าย แล้วถัดมาจึ่งถึงเหล่าเรือที่นั่งเอกไชยศรี ชั้นนั้นก็เปนน่าหลังกัน ศรีไชยสวัสดิซ้าย ไชยรัตนพิมานนั้นขวา แล้วมาถึงไชยเหินหาว ไชยหลาวทอง สองลำนั้นเปนซ้ายขวากัน แล้วจึ่งถึงเรือที่นั่งประตู เรือรูปสัตว์เปนคู่ๆ ซ้ายขวาน่าหลังกันไป แล้วจึ่งมาถึงนาคเหรา นาควาสุกรี สองลำเปนซ้ายขวากัน แล้วจึ่งถึงสิงหนาท สิงหานาวา ซ้ายขวาสองลำนี้เปนคู่กัน แล้วถัดมาจึ่งถึงมังกรมหรรณพ มังกรจบภพไตร เปนซ้ายขวากันไปตามที่ แล้วจึ่งถึงนรสิงห์วิสุทธิ์สายสินธุ์ นรสิงห์ถวิลอากาศ สองลำนี้เปนซ้ายขวากัน แล้วถัดมาจึ่งถึงโตมหรณพ โตจบสายสินธุ์ เปนซ้ายขวากันไปตามกระบวนแห่ แล้วจึ่งถึงสุวรรณหงส์ดั้งชั้นน่านั้นขวา กาญจนรัตนานั้นซ้าย แล้วถัดมาจึ่งถึงเรือตลุบปุบพัง สี่ลำเปนซ้ายขวากันไป ชื่อเรือนพเสรกลำหนึ่ง ลังกาลำหนึ่ง อันเรือสองลำนี้เปนซ้ายขวากัน ​แล้วถัดมาจึ่งถึงสุวรรณลำหนึ่ง สารพิมานลำหนึ่ง เปนซ้ายขวากันไป เกณฑ์เหล่ากรมลุกลังได้พาย แล้วแห่แหนไปตามที่ แล้วจึ่งถึงเรืออาสาวิเศษลำพังนั้นเปนดั้งนอกสี่ลำนั้นนำไป อันเรือที่นั่งครุธพาหนั้นที่นั่งทรง ยังเรือเอกไชยสี่ลำ ถัดลงมานั้นก็ยังมีอยู่ลำหนึ่งนั้นเชิญพระไชยไปน่า ลำหนึ่งนั้นเกณฑ์ทรงข้างวังน่า มีจตุรมุขหลักเกยลา ยังสองลำนั้นมีหลังคาเปนสองตอน สำหรับเกณฑ์ตำแหน่งลูกหลวงทรงตามเสด็จ เปนคู่เคียงกันซ้ายขวาตามที่ตำแหน่ง แต่บรรดาเรือนอกนี้จะได้มีนายนั่งขี่ไปกลางเรือนั้นหามิได้ เปนเรือรองพระที่นั่งทรงของพระองค์ จึ่งใส่ปืนหลักมีทหารประจำลำมา ชื่อปราบเมืองลุ ปรุบาดาล เปนซ้ายขวากัน แล้วชื่อตระกองเมืองมาร ตระการอาสา สองคนเปนซ้ายขวากัน แล้วยังอยู่ชื่อยอดมือไฟ ไกรมือเพ็ชร สองคนนี้เปนซ้ายขวากัน แล้วยังอยู่ชื่อเดชาณรงค์ ทรงเดชฤทธิ เปนซ้ายขวากันสองคน แล้วชื่อสิทธิโยธารักษ์ ศักดิโยธาหาญ แล้วถึงโยธาสุรศักดิ โยธาสุรสีห์ แล้วจึ่งถึงโยธารณรุด โยธารณรงค์ อันทหารเอกเหล่านี้ ได้ถือดาบทองของพระนารายน์ แล้วยังทหารอันมีชื่ออิกเหล่าหนึ่ง เรียกว่าโยธาหาญ เปนคนดีไม่มีไภยในที่ราชอาญา แล้วยังมีเรือประตูรูปสัตว์ เกณฑ์ทหารคนดีขี่ไปน่าเรือ แล้วตะพายดาบนั่งน่าเรือมาตามที่ คือทหารเอกอาสาชื่อไกรสรสีห์ กรีธายุทธ สุทธเดชา สาธิการไชย ยังอยู่กำจายศรศรี อัคนีศร แล้วอำนาจจำเริญ เจริญสวัสดิ ศักดิฤทธิ สิทธิเดช สาตราแผลง แสงอัคนี ​อันทหารเหล่านี้ ได้ขี่ไปน่าแคร่ แล้วถือธนูดาบสพายแล่ง เรียกว่าหมู่องครักษ์จักรนารายน์ อันสิบสองหมู่นี้บรรดาตัวนายนั้นประทานพระแสงขององค์พระนารายน์เกณฑ์อภัย อันมหาธงไชยกระบี่ธุช แล้วธงไชยครุธอัดนั้นเกณฑ์คนมีชื่อได้ถือคือ พิเศษอาวุธ พิสุทธโยธา สองคนนี้ถือธง แล้วจึ่งลงเรือสุวรรณหงษ์มาน่า อันทหารที่ชื่อพิเศษโยธานั้นได้ถือฆ้องมหาไชยสำหรับตีเปนสำคัญนั้น ได้ลงเรือที่นั่งกิ่งลำน่า อันเรือสีหพิมานไชยนั้นมีคนขี่นั่งไปซ้ายขวา ชื่อพลรงค์ พลรุด สองคนนี้นั่งประจำมาในเรือกิ่ง อันพระแสงปืนใหญ่อันมีชื่อมหาฤกษ์ มหาไชย สองกระบอกนั้นใส่ในเรือกิ่งลำแข่ง เปนคู่เคียงกันมาซ้ายขวา อันคนที่เกณฑ์ยิงนั้นเรียกชื่อว่า อภัยศรเพลิง ดำเกิงรณภพ อันสองคนนี้ทหารใหญ่ แล้วจึ่งถึงเรือแห่น่าแห่หลัง แล บรรดาเจ้ากรมปลัดกรมทั้งสิ้นนั้น ก็ไปตามชั้นหลั่นกันมาทั้งสิ้น อันเรือราชสีห์ใหญ่นั้น คือพระยาจักรีได้ขี่ไป อันพระยากระลาโหมนั้นได้ขี่เรือคชสีห์ใหญ่ อันจัตุสดมภ์ทั้งสี่นั้นได้ขี่เรือไชยจำนำใส่กูบก้านแย่งมีแมงดา ยังหมู่เสนาพฤฒามาตย์ทั้งปวงนั้น ก็ขี่เรือไชยไปซ้ายขวากัน บ้างก็มีแต่กูบก้านแย่งไม่มีแมงดา บ้างก็มีแต่ดาวราย เปนชั้นหลั่นกันมาตามที่ตำแหน่งกันไป ยังเหล่ากรมราชมนตรีกรมเศรษฐีนั้น ก็มีชั้นหลั่นกันมาตามที่ ขี่เรือแซแล้วแห่เปนคู่คู่กันไป แล้วถัดนั้นมาจึ่งถึงขุนโรงขุนศาล เหล่าขี่เรือพิฆาฏตามราชนุกรมซ้ายขวา อันพระมหาอำมาตย์นั้นขี่เรือราชสีห์น้อย อันพระสุรเสนานั้นขี่เรือคชสีห์น้อย ​อันเรือสองลำนี้สำหรับสารวัดเกณฑ์ได้ตรวจตรา บรรดาเรือทั้งปวงให้ยกแลถอย ยังราชนิกูลสี่คนนั้นคือสีหเทพดา วรชุน เทพนรินทร์ อินทรอภัย สี่คนนี้มีธนูซ้ายขวา ขี่เรือม้าแลเรือเลียงผาเปนซ้ายขวาคู่กัน ได้ตระเวนคอยดูแลตรวจตราว่ากล่าวเรือทั้งปวง แล้วถัดมาจึ่งถึงเรือราชสิทธิ์ราชมัน อันสองคนนี้ได้มีเครื่องจำจองแลเครื่องฆ่าทุกประการทั้งซ้ายขวา เปนเกณฑ์ได้ราชอาญาสิทธิฆ่าคนผิดตัดน่าฉาน แล้วถัดมาจึ่งถึงเรือกรมสนมกลางเปนจางวางซ้ายขวาเต็มที่ ถือธงสามชายเหล่านั้นมีหอก อันกลางเรือนั้นมีไหใส่ไชยบาน ขวาชื่อภูเบนทร์สิงหนาท ซ้ายชื่ออเรนทรชาติสังหาร ถัดมาจึ่งมีเรืออาสาจามสี่ลำทหารใหญ่สี่คน อันมีชื่อสุรเสนี สีหราชา ลักษณมานา เทวาสรไกร อันอาสาจามเหล่านี้ มีค่ายวิหลันกันน่าหลังทั้งสี่ลำ แล้วถัดมาจึ่งถึงนายเพชฌฆาฎสองคน ชื่อธำมะรง ธำมะฤทธิ ได้ขี่เรือเสือมีโลงใส่มาในท้องเรือ จึ่งถือดาบแดงแลยืนง่ามาน่าเรือแล้ว จึ่งมีธงแดงเปนรูปหณุมานแผลงฤทธิสามชายปักมากลางเรือ อันคนนั้นเรียกกรมนครบาล ยังเหล่าเกณฑ์เรือทหารน้อยก็เปนอันมาก เปนเรือแปดร้อยปลาย อันไพร่เกณฑ์ในกระบวนพยุหบาตราตามบาญชีจ่ายนั้นได้คนสี่หมื่นกับแปดพัน ๚

๏ จะกล่าวถึงเรือพระที่นั่งครุธลำทรงนั้น มีพระมณฑปกลางลำ มีอภิรุมมาน่าเรือสามคัน ท้ายเรือสองคัน ปักเรียงกันมาตามที่ ถัดอภิรุมมานั้นมีพระแสงหอกใหญ่คั่น แล้วจึ่งถึงบังแทรกสองคู่ แล้วจึ่งมาถึงอภิรุมเก้าชั้นสองคู่ แล้วถัดมาถึงจามรสองคู่ ​ก็พอถึงพระที่นั่งใหญ่ อันริมพระที่นั่งใหญ่นั้นมีอภิรุมซ้ายขวาคั่นไปตามที่ อันข้างริมพระที่นั่งนั้นใส่พระแสง คือพระแสงหอกซัด พระแสงธนูทรง เปนพระแสงแอบข้างริมพระองค์ อันน่าพระที่นั่งนั้นมีมยุรฉัตรซ้ายขวา แล้วถัดออกมาจึ่งมีอภิรุมแลจามรบังแทรก ปักน่าพระที่นั่งสิ่งละคู่ ถัดมาจึ่งมีมหาดเล็กถือพระแสงง้าวทรงของพระองค์ แล้วถัดมามีมหาดเล็กถือพระแสงดาบเขน แล้วจึ่งราชสุริยวงษ์ถือพระแสงดาบทรงของพระองค์ นั่งประนมมือคุกเข่าเฝ้าอยู่บนเตียงลา จึ่งมีมหาดเล็กนั่งเฝ้าอยู่สี่คนนั้น เรียกว่ารายตีนตอง คือศักดิ สิทธิ ฤทธิ เดช เกณฑ์นายเวรสี่คนนี้นั่งตามที่ซ้ายขวากันข้างละสองคน แล้วจึ่งถึงจ่านั่งรองลงมาข้างละสี่คน ซ้ายขวาข้างละสองคน คือจ่าเรศ จ่ารง จ่ายง จ่ายวด อันสี่คนนี้นั่งขัดดาบประนมมือมาน่าที่นั่งโยง เหล่ามหาดเล็กหุ้มแพรนั้น นั่งปลายเชือก เกณฑ์เลือกนั้น ถือพระแสงนั่งน่าตามหว่างคนพายนั่งรายกันออกตามที่ จักว่าชื่อไว้ คือไชยขรรค์ เล่ห์อาวุธ พลพัน พลพ่าย เปนสี่คน เกณฑ์ถือพระแสง ยังเกณฑ์ถือฟูกสำหรับตีเปนสำคัญนั้นนั่งไปน่าเรือสอง ท้ายเรือสอง เปนสี่คน สำหรับเปนสัญญาพายถวายลำ สำคัญเสียงฟูกเปนสัญญา เมื่อจะพายกรายก็ดี พายนกบินก็ดี จะเหโห่ก็ดี มิว่าพายกรายพายไหว เมื่อได้ฤกษ์จะออกจากที่คนตีฟูกก็เยื้องทำท่าออกนั้นทีเปนเพลงมา อันคนตีฟูกนั้น วิธีนาเวศ วิเศษนาวา เปนซ้ายขวากันสองคน แล้วจึ่งมีจ่านั้นสองคนเปนซ้ายขวากัน ชื่อจ่างอนเนตร จ่าเจตนาวา อันสองคนนี้อยู่น่าเรือ​คนหนึ่ง อยู่ท้ายเรือคนหนึ่ง สำหรับให้สัญญาโห่ร้อง แล้วยังมีชื่อราชสนิท ราชเสน่ห์ อันตำรวจใหญ่ซ้ายขวาสองคนนี้ ผลัดกันนั่งบนบัลลังก์ผินหลังให้ครุธ แล้วนั่งประนมมือถือธงเจ็ดชายอยู่หัวเรือ แล้วรำกรายอยู่ อันธงที่เปนสำคัญสัญญานั้น จะเลี้ยวซ้ายขวาก็โบกไป อันบรรดาเรือพระที่นั่งทรงทั้งสิ้นนั้นปิดทองทึบ แต่บรรดาเรือพระที่นั่งรองนั้นพายปิดทองเปนเชิงชาย บรรดาเรือจำนำในกระบวนทั้งปวงนั้นพายทาแดง อันอำมาตย์ราชเสนาทั้งสิ้นนอกจากไพร่นั้น นุ่งสองปักแล้วใส่สนับเพลาชั้นใน แล้วใส่เสื้อครุยใส่ลำพอกพื้นชมพู บ้างก็มีเกี้ยวลาย บ้างก็มีเกี้ยวดอกไม้ไหว ตามที่ตามตำแหน่งน้อยใหญ่เปนซ้ายขวากัน อันที่นอกจากอำมาตย์แลเสนา แลเกณฑ์เหล่าทหารของพระองค์นั้น ตั้งแต่นายทัพนายกอง แลนายกองสารวัดใหญ่ทั้งปวงนั้น ใส่หมวกใส่เสื้อเครื่องเกราะ อันที่ใส่ชั้นในนั้นมีฉู่ฉา อันเหล่าพลโยธาทั้งปวงนั้นใส่เสื้อแดงครอบหัวใส่หมวกแดงทุกคน ทั้งทัพน่าทัพหลังทัพหนุนทัพรอง ทั้งทัพปีกซ้ายปีกขวา ทั้งอาทมาตกองร้อยกองตระเวน แลกองซุ่มกองแล่นทั้งปวงนั้น มีดาบสพายแล่งทุกตัวคน ดาษดาไปล้วนเรือดูงามไสวไปทั้งสิ้น ครั้นแล้วก็มาประทับที่น่าฉนวนน้ำแล้ว จอดเปนชั้นหลั่นกันไปตามกระบวนตามที่ครบครัน ๚

๏ ครั้นพร้อมแล้วอรรคมหาเสนาบดีผู้ใหญ่ จึ่งเข้าไปกราบทูลฉลองกับองค์พระนารายน์ จึ่งองค์สมเด็จพระนารายน์ผู้เปนเจ้านั้น สระสรงแต่งองค์ทรงเครื่องมหาพิไชยสงคราม จึ่งทรงพระสนับเพลา​ทองเชิงงอนสองชั้น แล้วจึ่งทรงพระภูษาพื้นแดงปักทองจีบโจงแล้ว จึ่งใส่ฉลองพระองค์อย่างใหญ่สังเวียนปักแล้ว จึ่งทรงชายไหวชายแครงตาบทิศแลตาบน่า ทั้งสังวาลประดับ จึ่งทรงพระธำมรงค์เพชรเก้ายอดแล้ว ทรงพระมหามงกุฎประดับเพ็ชรแล้ว จึ่งเหน็บพระแสงกั้นหยั่นที่บั้นพระองค์ แล้วทรงถือพระแสงสาตราใจเพ็ชร จึ่งเสด็จมาทรงเรือพระที่นั่งครุธพาห ครั้นได้มหาพิไชยฤกษ์แล้ว ข้างขุนโหรก็ลั่นฆ้องไชย ประดาตีดังโครมครื้น ยิงปืนมหาฤกษ์มหาไชยสองนัดแล้ว พลไกรก็โห่ร้องก้องกึกไปทั้งแม่น้ำ เสียงฆ้องกลองศึกก็ดังครึกครื้นครั่นสนั่นไป ทั้งเสียงเส้านั้นก็ดังสนั่นหนักหนา ทั้งเรือตลุบปุบพังก็ประดังดากัน อันน้ำในแม่น้ำนั้นก็เปนฟองพรายกระจายไป ครั้นพายไปได้เต็มพักแล้วก็โห่เห่เอาไชย แล้วก็พายนกบินแลพรายกราย แม่น้ำนั้นก็เปนละลอกกระฉอกฉานไปทั้งสิ้น เปนควันไปทั้งคงคา ล้วนเรือแน่นประดากันไปทั้งแม่น้ำ เสด็จมาทางฝ่ายเหนือทั้งผู้คนทัพบกทัพเรือเปนหนักหนา ทั้งสองฟากน้ำล้วนทัพแซงก็ยกมาเปนมากหลาย ยกมาตามลำน้ำกำแพงเพ็ชรแล้ว จึ่งเสด็จมาเมืองตากตามลำน้ำใหญ่แล้ว ขึ้นไปตามแถวเมืองนครเถินแล้ว ขึ้นไปตามแม่น้ำเมืองเชียงใหม่ พระองค์จึ่งสั่งให้ยาตราค่ายหลวงตั้งอยู่ที่บ้านช้างแล้ว จึ่งทำพิธีประหารดัษกร ตัดไม้ข่มนามตามประสงค์ ครั้นการพิธีแล้วพระองค์จึ่งสั่งกับจตุรงคเสนาทั้งปวง ให้เจ้าพระยาโกษาธิบดี กับพระยาราชวังสรรค์เสนี ทั้ง​พระยาเดโชทหารใหญ่ ให้เร่งยกทัพเข้าไปตั้งประชิดแล้ว ให้เข้ารบเมืองเชียงใหม่ ฝ่ายเจ้าเมืองเชียงใหม่จึ่งแต่งทหารลาวอันเข้มแขงให้กระทบออกมาต้านทานสู้รบ อันทัพน่าต่อทัพน่าก็เข้าต่อสู้รบกัน ทัพปีกซ้ายต่อปีกซ้ายก็เข้าตีกัน อันทัพปีกขวาต่อปีกขวาก็เข้าประจันต่อสู้รบกัน อันเหล่าทัพน่านั้นก็เข้าไล่แทงกันด้วยทวนแลหอกซัด ฝ่ายทัพช้างต่อช้างก็เข้ารบกัน แล้วก็ประจันยิงกันด้วยปืนหลังช้างอยู่วุ่นวาย เหล่าพลปืนต่อปืนก็ยิงกันเปนควันมืดไปทั้งป่า พลหอกต่อหอกก็เข้าไล่แทงกัน พลดาบต่อดาบกระชั้นฟันกัน บ้างก็ล้มตาย พลทวนต่อทวนก็รำเพลงทวนแล้วก็แทงกันด้วยทวน พลง้าวต่อง้าวก็รำเพลงง้าวแล้วก็ง่าฟันกันทั้งสองฝ่าย พลตะบองต่อตะบองก็ไล่ตีกัน พลเขนต่อพลเขน พลโล่ห์ต่อพลโล่ห์ก็สู้รบกัน พลธนูต่อพลธนูก็ยิงกันด้วยธนู พลน่าไม้ต่อพลน่าไม้ก็ยิงกันไปด้วยน่าไม้ พลกฤชต่อพลกฤชก็เข้าไล่แทงกัน ทหารกระบี่ต่อกระบี่ก็เข้าไล่ฆ่าฟันกันตามเพลงกระบี่ บ้างก็ยิงด้วยเกาทัณฑ์ บ้างก็ฟันด้วยดาบ บ้างก็ถือหอกแลทวนแล้ว ก็เข้าไล่ประจันทิ่มแทง เจ็บป่วยทั้งสองฝ่าย ล้มตายเปนหนักหนา ทั้งเสียงช้างม้าแลเสียงอาวุธทั้งเสียงปืนน้อยแลปืนใหญ่ เสียงโห่ร้องทั้งฆ้องไชยแลกลองไชยก็ดังอื้ออึงครื้นเครงสนั่นไปทั้งป่าใหญ่ อันควันปืนนั้นมืดคลุ้มกลุ้มตลบบดบังไปทั้งเวหา แต่ทัพไทยทัพลาวประฝีมือกันอยู่เปนหนักหนา จนผ้านุ่งไม่มีอยู่กับตัว บ้างก็ยังอยู่แต่กางเกง ลงราฝีมือกันทั้งสองฝ่าย ทั้งไทยก็ชมฝีมือลาวว่าเข้มแขง ทั้งลาว​ก็ชมฝีมือไทยว่ากล้าหาญ อันพระยาสีหราชเดโชคนรู้ขี่ม้าขาวยืนอยู่แล้วก็แย้มหัวเห็นรบกันจนสิ้นฝีมือไม่หนีตัว จนลงมัวอยู่ทั้งลาวไทย จึ่งตีกลองศึกแล้วก็โห่ขยายพล จึ่งให้ร่นถอยเข้ามาอยู่ที่น่าทัพใหญ่ ฝ่ายข้างลาวก็ตีกลองไชยแล้วก็ยกถอยไปพร้อมกัน อันพระยาเดโชนั้นขี่ม้าขาวแล้วออกยืนอยู่หว่างทัพลาวทั้งนั้น จึ่งร้องเรียกพระยาเสนาท้าวทั้งนั้นไปแล้ว จึ่งว่าพลขันธ์ทั้งสองฝ่ายก็ตายเปลืองไปเปนอันมาก ถ้าท่านมีทหารคนดีก็ให้ออกมาตีตามธรรมยุทธ จะได้ฦๅชาปรากฎทั้งลาวไทย ครั้นแสนท้าวลาวทั้งนั้นแลเห็น ก็รู้ว่าพระยาเดโชนี้เปนทหารใหญ่ อันพระยาแสนหาญก็มิอาจจะออกรบได้ ก็นิ่งไปมิได้ตอบคำมา ครั้นพระยาเดโชเห็นลาวไม่ตอบคำ ก็รู้ว่าไม่มีคนดี พระยาเดโชจึ่งสำแดงฤทธิให้ลาวดู จึ่งขี่ม้าแล้วออกรำดาบอยู่ที่กลางแปลงแล้ว จึ่งอึดอัดใจมิให้เห็นตัว ๚


๏ พวกลาวเห็นดังนั้นก็สดุ้งตกใจกลัว พากันแตกหนีไม่เปนขบวน พระเจ้าเชียงใหม่ก็ให้รวบรวมผู้คนที่แตกกระจัดกระจายได้แล้ว ก็ล่าทัพกลับเข้าพระนคร ให้ปิดประตูลงเขื่อนแน่นหนา ขับพลขึ้นรักษาน่าที่เชิงเทินเปนสามารถ ให้คั่วทรายหลอมตะกั่วเคี่ยวชันน้ำมันยาง สำหรับเทสาดเมื่อข้าศึกเข้าตีปล้นกำแพง ฝ่ายนายทัพนายกองข้างกรุงศรีอยุทธยาเห็นลาวแตกกระจัดกระจายไปดังนั้น ก็ขับพลเข้าล้อมเมืองไว้ทั้ง ๔ ด้าน ๚

​๏ ตกเวลากลางคืน พวกลาวพากันตีฆ้องขานยาม เสียงฆ้องได้ยินไปถึงพระกรรณพระนารายน์ ๆ จึ่งตรัสถามเจ้าพระยาโกษาธิบดีว่า เสียงฆ้องที่ไหน เจ้าพระยาโกษาธิบดีจึ่งกราบทูลว่า เสียงฆ้องขานยามในเมืองเชียงใหม่ พระนารายน์จึ่งตรัสว่า เหตุใดพวกเจ้าจึ่งตั้งค่ายใกล้ชิดกับเมืองเชียงใหม่ดังนี้เล่า เจ้าพระยาโกษาธิบดีกราบทูลว่า ระยะทางตั้งแต่เมืองเชียงใหม่มาถึงค่ายหลวงนี้ห่างกันถึงโยชน์ ๑ พระนารายน์จึ่งรับสั่งให้ไปวัดชัณสูตรดูก็ห่างโยชน์ ๑ จริงดังเจ้าพระยาโกษาธิบดีกราบทูล จึ่งรับสั่งว่า ทางไกลกันถึงโยชน์ ๑ เหตุใดจึ่งได้ยินเสียงฆ้องยามดังนี้เล่า เจ้าพระยาโกษาธิบดีกราบทูลว่า ซึ่งได้ยินเสียงฆ้องขานยามดังนี้ เปนนิมิตรดีที่พระองค์จะตีได้เมืองเชียงใหม่ แลฆ้องนั้นจะมาสู่โพธิสมภารของพระองค์ ได้ทรงฟังก็ทรงยินดีเปนอันมาก จึ่งรับสั่งว่าใครจะอาสาไปเอาฆ้องนั้นได้บ้าง ในขณะนั้นพวกที่ทำผิดล่วงพระราชกำหนดกฎหมายต้องโทษจำขังอยู่ ๒๐ คน จึ่งรับอาสาทำทัณฑ์บนถวายว่าจะไปเอาฆ้องมาถวายให้ได้ ถ้าไม่ได้ให้ประหารชีวิตรเสีย พระนารายน์ก็โปรดให้นักโทษทั้ง ๒๐ คนนั้นพ้นโทษ นักโทษทั้ง ๒๐ คนนั้นก็เตรียมเครื่องสาตราวุธครบมือแล้ว พากันไปถึงกำแพงเมืองเชียงใหม่ เศกเวทมนต์สะกดพวกรักษาน่าที่เชิงเทินแล้ว ลอบเข้าไปลักเอาฆ้องใหญ่นั้นได้ นำมาถวายพระนารายน์ ๆ ก็ให้ปูนบำเหน็จรางวัลแก่นักโทษทั้ง ๒๐ คนเปนอันมาก แล้วรับสั่งให้ลงรักปิดทองฆ้องนั้นเปนอันดี ๚

​๏ อยู่มาสองสามวันพระนารายน์ไม่เห็นกองทัพเชียงใหม่ยกออกมารบ จึ่งรับสั่งปฤกษากับข้าราชการทั้งปวงว่า บัดนี้พวกเชียงใหม่ตั้งรักษาเมืองมั่นไว้ มิได้ยกทัพออกมารบให้เห็นแพ้แลชนะ แลไม่นำเครื่องบรรณาการมาถวายตามธรรมเนียม ท่านทั้งปวงจะคิดประการใด ข้าราชการทั้งปวงจึงกราบทูลว่า ควรจะมีพระราชสาสนเข้าไปถึงพระเจ้าเชียงใหม่ให้ออกมารบกันตามธรรมเนียม มิฉนั้นให้ออกมาอ่อนน้อมเสียโดยดี พระนารายน์ก็ทรงเห็นชอบด้วย จึ่งให้อาลักษณจาฤกพระราชสาสนมีใจความว่า

๏ พระราชโองการ มานพระบัณฑูร สุรสิงหนาท ราโชวาท อมรฤทธิ มโหฬาราดิเรก อเนกบุญญาธิบดินทร์ หริหรินทรธาดา อดุลยคุณาธิบดี ตรีโลกเชษฐ ธิเบศวรดิลกศรีประทุมสุริยวงษ์ องค์เอกาทศรถ จักรพรรดิราชา ชยันตมหาสมมติวงษ์ พระเจ้ากรุงเทพมหานคร บวรทวาราวดีศรีอยุทธยา มหาดิลกภพ นพรัตนราชธานี บุรีรมยราช ประสาสน์สุนทรธรรมแถลง มาถึงพระเจ้าเชียงใหม่ ด้วยเรายกพยุหโยธามาครั้งนี้ มิได้มีจิตรยินดีที่จะชิงเอาราชสมบัติบ้านเมืองแก้วแหวนเงินทองผู้คนช้างม้าของท่านโดยโลภเจตนา เรามีจิตรศรัทธาเลื่อมใส จะใคร่เชิญพระพุทธปฏิมากร พระพุทธสิหิงค์ กับพระพุทธปฏิมากรซึ่งแกะด้วยไม้จันทน์แดงทั้ง ๒ พระองค์ ขอให้พระเจ้าเชียงใหม่ส่งพระปฏิมากรทั้ง ๒ พระองค์นั้นออกไป เมืองเชียงใหม่กับกรุงศรีอยุทธยาก็จะได้เปนทองแผ่นเดียวกัน มิฉนั้นให้พระเจ้าเชียงใหม่ยกพลโยธาหาญ ออกไปทำ​ยุทธนาการตามราชประเพณี โดยวิธียุทธสงครามช้างม้าฤๅขบวนยุทธอย่างไรก็ตามที ครั้นให้จาฤกพระราชสาสนแล้ว ก็ให้ทูตนำไปถวายพระเจ้าเชียงใหม่ ๆ จึ่งให้อาลักษณจาฤกพระราชสาสนตอบ มีใจความว่า มหามหิศรราชภูมิบาล สุรสุรินทร ปรมินทราทิตย ขัติยมหาสาล ผู้ผ่านพิภพเชียงใหม่ ถึงพระเจ้ากรุงศรีอยุทธยา ด้วยพระไอยกาเราได้ผ่านพิภพศรีสัตนาคนหุต พระบิดาเราก็ได้ผ่านพิภพจันทบุรี ตัวเรานี้ก็ได้ผ่านพิภพเชียงใหม่ พระพุทธปฏิมากรทั้ง ๒ พระองค์นี้ไซ้ ได้ด้วยบุญบารมีของเรา ๆ ก็มีจิตรเลื่อมใสทำสักการบูชาอยู่เปนนิตย์ ซึ่งพระเจ้ากรุงศรีอยุทธยายกพยุหโยธามาทำสงคราม ให้ได้ความเดือดร้อนแก่สมณะชีพราหมณ์อาณาประชาราษฎร เพื่อจะใคร่ได้พระปฏิมากรนั้นเราไม่ยอมให้แล้ว เรายอมถวายชีวิตรแก่พระปฏิมากรทั้ง ๒ พระองค์ เมื่อจาฤกเสร็จแล้วให้ทูตนำไปถวายพระเจ้ากรุงศรีอยุทธยา พระนารายน์ทรงทราบพระราชสาสนของพระเจ้าเชียงใหม่ดังนั้น จึ่งทรงจาฤกพระราชสาสนด้วยพระองค์เองมีใจความว่า กิจของสมณะชีพราหมณ์ก็คือพยายามตั้งหน้ารักษาศีลเจริญภาวนา กิจของพระมหากษัตรก็มีการทำสงครามเปนราชประเพณี ซึ่งพระเจ้าเชียงใหม่จะมานั่งงอมืองอเท้าอยู่ฉนี้ ดูกิริยาเหมือนสัตรีมีชาติอันขลาด ถ้าไม่ยอมให้พระปฏิมากรทั้ง ๒ พระองค์แล้ว จงรักษาพระนครไว้ให้มั่นคง เราจะเข้าปล้นหักเอาให้ได้ ทรงจาฤกแล้วให้ทูตเชียงใหม่นำไปถวายเจ้านายของตน พระเจ้าเชียงใหม่ก็มิได้ตอบประการใด เปนแต่ให้รักษาพระนครมั่นไว้ ๚

​๏ พระยาสีหราชเดโชจึ่งทูลรับอาสาว่าจะตีเมืองเชียงใหม่ให้ได้ แล้วพระยาสีหราชเดโชจึ่งขึ้นม้าถือทวนนำน่าพาทหารทั้งปวงเข้าไปใกล้กำแพงเมืองเชียงใหม่ แล้วร้องด้วยเสียงอันดังว่า กูชื่อพระยาสีหราชเดโช เปนทหารเสือของพระนารายน์ ใครมีฝีมือดีจงออกมารบกับกู แล้วพระยาสีหราชเดโชก็ขับพลเข้าประชิดกำแพงเมือง พวกพลทหารลาวที่รักษาน่าที่เชิงเทิน ก็พุ่งสาตราวุธแหลนหลาวระดมปืนลงมาดังห่าฝน เทสาดตะกั่วทรายชันน้ำมันยางอันคั่วเคี่ยวไว้ลงมาเปนอันมาก พลทหารไทยก็มิได้ย่อท้อถอยหลัง พากันเข้าขุดทำลายกำแพงเมืองเปนสามารถ พระยาสีหราชเดโชก็ถือดาบปีนกำแพงเมืองเข้าไปได้ ไล่ฆ่าฟันพวกรักษาน่าที่เชิงเทินแตกกระจัดกระจาย พลทหารก็ทำลายกำแพงเข้าเมืองได้ ไล่ฆ่าฟันทหารลาวล้มตายเปนอันมาก พระโพธิสารเจ้าเมืองเชียงใหม่ถูกอาวุธพิราไลยในที่รบ พวกทหารไทยจับได้นางทิพลีลามเหษีพระเจ้าเชียงใหม่ กับเจ้าวงษ์โอรสพระเจ้าเชียงใหม่ แลพอริลังสาอำมาตย์แลขุนนางข้าราชการทั้งปวงได้เปนอันมาก เก็บริบแก้วแหวนเงินทองได้เปนอันมากแล้วนำมาถวายพระนารายน์ ครั้นพระนารายน์มีไชยชนะได้เมืองเชียงใหม่แล้ว จึ่งให้เชิญพระพุทธสิหิงค์กับพระแก่นจันทน์แดงมาประดิษฐานที่พลับพลา ให้มีการมหรศพสมโภชเปนอันมาก แล้วตรัสถามพระยาแสนหลวงอำมาตย์ของพระเจ้าเชียงใหม่ว่า เราได้ทราบข่าวว่า พระพุทธสิหิงค์นี้มีอานุภาพเหาะเหินเดินอากาศได้จริงฤๅ พระยาแสนหลวงกราบทูลว่า แต่เดิมเมื่อพระพุทธสิหิงค์​ยังประดิษฐานอยู่ที่เมืองปาตลีบุตรนั้นเหาะเหินเดินอากาศได้จริง แต่มีคนทุจริตมาควักเอาแก้วมณีที่ฝังเปนพระเนตรไปเสีย แต่นั้นมาพระพุทธสิหิงค์ก็เหาะเหินเดินอากาศไม่ได้ ต่อมาเจ้าเมืองสรรคบุรีเชิญไปจากเมืองปาตลีบุตร ไปประดิษฐานที่เมืองสรรคบุรี ต่อนั้นไปประดิษฐานอยู่ที่เมืองล้านช้าง ต่อนั้นไปประดิษฐานอยู่ที่เมืองจันทบุรี แล้วมาประดิษฐานอยู่ที่เมืองเชียงใหม่นี้ ๚

๏ เมื่อพระนารายน์จะเสด็จกลับจากเมืองเชียงใหม่ จึ่งตั้งเจ้าวงษ์ซึ่งเปนโอรสพระเจ้าโพธิสาร เปนพระเจ้าเชียงใหม่ พระมเหษีแลขุนนางข้าราชการทั้งปวงนั้น ก็ให้คงอยู่เมืองเชียงใหม่ตามเดิม แล้วให้เชิญพระพุทธปฏิมากรทั้ง ๒ พระองค์ลงประดิษฐานณเรือเอกไชย เสด็จยกทัพกลับยังพระนครศรีอยุทธยา เมื่อเรือเอกไชยมาถึงพระฉนวนน้ำแล้ว ทรงประกาศให้ขุนนางข้าราชการแลราษฎรทั้งปวงเล่นมหรศพสักการบูชา หนทางที่จะเชิญพระพุทธปฏิมากรทั้ง ๒ พระองค์ขึ้นนั้นก็ให้โปรยทรายปักราชวัตรผูกต้นมะพร้าวต้นกล้วยต้นอ้อยเปนต้น แล้วเชิญพระพุทธปฏิมากรทั้ง ๒ พระองค์ขึ้นประดิษฐานบนพระยานมาศ กั้นพระกลดขลิบทอง ๔ คัน เสวตรฉัตร ๔ คัน เชิญไปประดิษฐานไว้ที่หอพระในพระราชวัง แล้วให้ทำการสมโภชเปนอันมาก ในขณะนั้นพระพุทธสิหิงค์ก็ทำปาฏิหารต่าง ๆ แลฆ้องไชยซึ่งได้มาแต่เมืองเชียงใหม่นั้น พระนารายน์ก็ให้นำไปไว้สำหรับตีขานยามในพระราชวัง พวกเมืองเชียงใหม่ซึ่งลงมากับขบวนทัพหลวงนั้น ทรงพระกรุณาโปรดให้กลับคืนไปยังเมืองเชียงใหม่​ทั้งสิ้น แต่นั้นมาเจ้าเมืองเชียงใหม่ก็นำเครื่องบรรณาการมาถวายเปนนิตย์มิได้ขาด ๚

๏ แลพระนารายน์นี้ได้ทรงศึกษาวิทยาคมในสำนักพระอาจารย์พรหม ๆ นี้มีอายุมาก เปนผู้เฒ่า ใบหูทั้ง ๒ ข้างยานถึงบ่า เปนผู้ชำนาญในทางเวทมนต์ มีอานุภาพเหาะเหินเดินอากาศได้ เพราะฉนั้นพระนารายน์จึ่งมีบุญญาภินิหารแลอิทธิฤทธิมาก วันหนึ่งเสด็จทรงเรือพระที่นั่งเอกไชยในเวลาน้ำขึ้น รับสั่งว่าให้น้ำลด แล้วทรงพระแสงฟันลง น้ำก็ลดลงตามพระราชประสงค์ ครั้นน้ำลดลงแล้ว จึ่งรับสั่งให้น้ำขึ้น แล้วทรงพระแสงฟันลงอิก น้ำก็ขึ้นตามพระราชประสงค์ พระนารายน์มีพระราชประสงค์อย่างไรก็เปนไปตามทั้งสิ้น พระเกียรติยศของพระนารายน์นั้นแผ่ไปทั่วทุกทิศ มีชาวต่างประเทศ เมืองแขกอรวง เมืองโครส่าน ฝรั่งเมืองฝรั่งเศส นำเครื่องบรรณาการดอกไม้เงินทองมาถวายขอเปนพระราชไมตรี เมื่อพระนารายน์เสวยราชย์พระชนม์ได้ ๑๕ พรรษา อยู่ในราชสมบัติ ๒๕ พรรษา ครั้นพระชนม์ได้ ๔๐ พรรษาก็เสด็จสวรรคต พระนารายน์สมภพวันอังคาร ๚

๏ เมื่อพระนารายน์เสด็จสวรรคตแล้ว ข้าราชการทั้งปวงเห็นว่าพระนารายน์ไม่มีพระราชโอรสที่จะสืบพระวงษ์ ปฤกษากันว่าควรจะยกราชสมบัติถวายแก่ใคร พวกที่รู้ประวัติเจ้าพระยาศรีสรศักดิจึ่งพูดขึ้นว่า พระราชโอรสของพระนารายน์มีอยู่ คือเจ้าพระยา​ศรีสรศักดิ บุตรนางกุสาวดี ที่พระราชทานไปแก่เจ้าพระยาสุรสีห์ ด้วยพระนารายน์ได้ตั้งสัตย์ไว้ว่าจะไม่เลี้ยงโอรสที่เกิดแต่นางนักสนม ครั้นนางกุสาวดีมีครรภ์ขึ้นจึ่งแกล้งยักย้ายถ่ายเทไปเสีย เพราะฉนั้น ควรจะยกสมบัติให้แก่เจ้าพระยาศรีสรศักดิ เมื่อปฤกษาเห็นชอบพร้อมกันดังนี้แล้ว จึ่งเชิญเจ้าพระยาศรีสรศักดิให้ขึ้นครองราชสมบัติ แต่เจ้าพระยาศรีสรศักดิไม่รับ ว่าบิดาของเรายังมีอยู่ ท่านทั้งปวงจงเชิญบิดาของเราขึ้นครองราชสมบัติเถิด ขุนนางข้าราชการทั้งปวงก็เชิญเจ้าพระยาสุรสีห์ขึ้นครองราชสมบัติ เจ้าพระยาสุรสีห์มีพระนามเปน ๒ อย่าง ๆ ๑ ว่าสมเด็จพระธาดาธิบดี พระนาม ๑ ว่าพระราเมศวร ๆ ทรงตั้งนางอุบลเทวีเปนพระมเหษีฝ่ายขวา ทรงตั้งพระสุดาเทวีราชธิดาพระนารายน์เปนมเหษีฝ่ายซ้าย พระสุดาเทวีมีพระราชโอรสองค์ ๑ พระนามว่าพระขวัญ ในเวลาที่พระขวัญประสูตรจากครรภ์พระมารดานั้น มีเหตุเปนนิมิตรต่างๆ เปนต้นว่าแผ่นดินไหว ประชาชนพากันเลื่องฦๅว่าผู้มีบุญมาเกิด ๚

๏ แลพระราเมศวรนั้นไม่ใคร่พอพระไทยในทางยศศักดิ แม้จะเสด็จประพาศที่ใด ๆ ก็ไม่มีขบวนแห่แหน ให้แต่องครักษ์ตามเสด็จเล็กน้อยเท่านั้น พอพระไทยที่จะบำรุงไพร่บ้านพลเมืองให้อยู่เย็นเปนศุขอย่างเดียว จึ่งทรงตั้งเจ้าพระยาศรีสรศักดิเปนพระมหาอุปราช ดูแลกิจการบ้านเมืองต่างพระองค์ ในเวลานั้นพระมหาอุปราชถืออาญาสิทธิ สำเร็จราชการบ้านเมืองต่างพระองค์พระราเมศวรทั้งสิ้น พระราเมศวรให้สร้างวัดขึ้น ๔ วัด คือ วัดบุรบาริมวัด ๒ วัด​รัตนาปราสาทวัด ๑ วัดบรมราสัตย์วัด ๑ วัดชังคะยีวัด ๑ แล้วให้ปฏิสังขรณ์วัดสุมังคลารามวัด ๑ เมื่อพระราเมศวรเสวยราชย์ พระชนม์ได้ ๕๕ พรรษา อยู่ในราชสมบัติ ๑๔ พรรษา ครั้นพระชนม์ได้ ๖๙ พรรษาก็เสด็จสวรรคต พระราเมศวรสมภพวันศุกร ๚

๏ ข้าราชการทั้งปวงจึงเชิญพระมหาอุปราชขึ้นครองราชสมบัติ เมื่อณวัน ๗ ๔ฯ ๖ ค่ำ จุลศักราช ๑๐๖๓ ในวันเมื่อทำการราชาภิเศกนั้นเกิดมหัศจรรย์มีแสงสว่างทั่วไปทั้งพระราชวัง ข้าราชการทั้งปวงถือเอานิมิตรนั้นเปนเหตุ ถวายพระนามว่า พระเจ้าสุริเยนทราธิบดี ภายหลังปรากฎพระนามอิกอย่าง ๑ ว่า นรามรินทร์ พระเจ้าสุริเยนทราธิบดีมีพระมเหษีทรงพระนามว่า พระพันปีหลวง ๚

               
คำให้การขุนหลวงหาวัด ฉบับหลวง

๏ ครั้นอยู่มาพระรามาธิเบศร์ทรงพระสุบินนิมิตรว่า อันจอมปลวกที่เล่นเมื่อยังย่อมอยู่นั้น มีปราสาททองอันงามวิจิตรอยู่ที่ในใต้จอมปลวกนั้น ครั้นเช้าพระองค์จึ่งเสด็จไป แล้วก็พิจารณาดูที่ตำบลอันนั้น จึ่งให้ขุดลงที่จอมปลวกนั้น จึ่งเปนมหัศจรรย์อยู่​หนักหนา เสียงนั้นดังครื้นเครงไปทั้งสิ้น ครั้นขุดลงไปจึ่งได้ปราสาททองเปนจตุรมุข อันทองนั้นสุกแล้วมีลายอันงามประเสริฐ แต่ต้นจนยอดปราสาทนั้นสูงประมาณได้ศอกเศษ พระองค์จึ่งเอาปราสาททองนั้นไว้แล้ว จึ่งเชิญพระธาตุบรรจุไว้แล้ว จึ่งเอาไว้อยู่ที่ในสรรเพ็ชญ์ปราสาท อันปราสาททองนี้อยู่มาจนครั้งหลัง จึ่งสมมุตินามเรียกว่าเจ้าปราสาททองมาแต่ครั้งนั้น อันเจ้าปราสาททองนั้น มีพระราชโอรสาเปนกุมารทั้งเจ็ดองค์ พระองค์นั้นรักใคร่ปฐมโอรสาที่ชื่อว่าพระองค์ไชยกุมารนั้น พระองค์จึ่งจินดาว่าจักให้ผ่านธานี แต่ว่าพระองค์ก็ยังสงไสยบุญญาธิการที่จักได้ครอบครองธานี ฤๅจักไม่คู่ควรครอบครองกรุง พระองค์จึ่งลองบุญญาธิการในกุมารทั้งเจ็ดองค์นั้น จึ่งเอาพระขรรค์มาเจ็ดเล่มแล้ว จึ่งเสี่ยงทายพระขรรค์เล่มหนึ่งอันที่จักได้เปนกษัตรนั้น ถ้ากุมารองค์ใดจักได้เปนกษัตรแล้วก็ขอให้ได้พระขรรค์อันที่เปนกษัตรเถิด ครั้นพระองค์เสี่ยงทายแล้วจึ่งเอาพระขรรค์นั้นวางเรียงลงไว้ทั้งเจ็ดเล่มแล้ว พระองค์จึ่งตรัสเรียกพระองค์ไชยกุมารให้เข้าเลือกเอาก่อน อันพระองค์ไชยกุมารนั้นก็เข้าไปเลือกเอาพระขรรค์ตามที่ชอบพระไทย จักได้พระขรรค์ที่พระบิดาเสียงทายนั้นหามิได้ แล้วพระองค์เรียกกุมารทั้งหกนั้นให้เข้าเลือกเอาตามที่ชอบใจ อันกุมารทั้งหกองค์ก็เข้าไปเลือกเอาตามรับสั่งพระบิดา ก็ได้พระขรรค์ไปทั้งสิ้น ยังอยู่สุดท้ายนั้นคือนรินทกุมาร ได้เข้าไปเอาพระขรรค์ตั้งทีหลังกุมารทั้งปวง จึ่งได้​พระขรรค์ที่เปนสำคัญ ที่พระบิดาเสี่ยงทายนั้นมา สมเด็จพระบิดาก็เห็นในนิมิตรที่พระองค์เสี่ยงทาย แต่มิได้มีพจนาดถ์ประการใด พระองค์ยังสงไสยในพระไทยอยู่ ว่ายังจักไม่เที่ยงแท้ จึ่งจักเสี่ยงทายให้ครบสามครั้ง จึ่งจะประจักษ์ทักแท้ แล้วพระองค์จึ่งเอาช้างพระที่นั่งมาเจ็ดช้างแล้ว พระองค์จึ่งเสี่ยงทายช้างเปนสำคัญดังพระขรรค์ แล้วพระองค์จึ่งเจาะเรียกให้พระองค์ไชย ให้เข้ามาเลือกเอาช้างพระที่นั่งก่อนกุมาราทั้งหกองค์ พระองค์ไชยก็เข้ามาเลือกเอาช้างพระที่นั่งตามมีรับสั่งพระบิดา ก็จักได้ช้างสำคัญที่พระบิดาเสี่ยงทายนั้นหามิได้ พระบิดาจึ่งเรียกกุมารทั้งหกองค์ ให้เข้ามาตามหลั่นกันแล้ว จึ่งให้เลือกเอาช้างพระที่นั่งตามที่ชอบใจ อันกุมารทั้งหกองค์ก็เข้ามาทั้งนั้น ก็เข้ามาตามรับสั่งพระบิดา แล้วเข้าเลือกเอาช้างตามที่ชอบใจไป ก็จักได้ช้างสำคัญที่พระองค์เสี่ยงทายนั้นหามิได้ ได้แต่ช้างอื่นนั้นไป แต่ยังนรินทกุมารนั้นอยู่สุดท้ายกุมารทั้งหกองค์ จึ่งเข้าไปทีหลังคน ก็ได้ช้างสำคัญที่พระบิดาเสี่ยงทายนั้นมา อันสมเด็จพระบิดานั้น ก็ทราบในนิมิตรที่พระองค์สำคัญไว้ทั้งสิ้น แต่ยังอยู่อิกครั้งหนึ่งจึ่งจักครบสามครั้ง ครั้นมาอิกครั้งหนึ่งพระองค์เสี่ยงทายม้าพระที่นั่งแล้วก็ทำดังนั้น พระนรินทกุมารก็ได้ม้าพระที่นั่งที่พระองค์เสี่ยงทายไว้ แต่เปนดังนั้นมาถึงสามครั้งแล้ว อันพระปราสาททองนั้นก็หมายมาดว่าพระนรินทกุมารจักได้ครอบครองราชสมบัติ แต่พระองค์มิได้ตรัสประการใด พระองค์สงสารกับพระองค์ไชยกุมารยิ่งนัก แล้วพระองค์จึ่งมีพระราชโองการ​ตรัสเรียกพระราชโอรสทั้งเจ็ดองค์เข้ามาแล้ว พระองค์จึ่งสั่งสอนว่ากล่าวทั้งเจ็ดองค์ด้วยกัน ว่าพี่น้องให้รักใคร่กัน อย่าให้คิดร้ายต่อกัน พระองค์สั่งพระนรินทกุมารก็รับสั่งเปนเสร็จแล้ว จึ่งสั่งสอนกุมารทั้งปวงไปตามที่มีพระไทยกรุณากับพระราชโอรสทั้งหกองค์ด้วยกันทั้งสิ้น พระนรินทกุมารก็รับสั่งตามคำพระบิดาสั่งสอนว่ากล่าว ๚

๏ ครั้นอยู่มาพระองค์จึ่งสร้างปราสาทชื่อ สุริยาศน์อมรินทร์ แล้วสร้างวิไชยปราสาทที่ตำหนักใหม่ แล้วจึ่งสร้างตำหนักที่เกาะบางนางอินชื่อ ไอสวรรย์ทิพอาศน์ แล้วสร้างปราสาทพระนครหลวง แล้วจึ่งสร้างเรือที่นั่งกิ่งแลมหาพิไชยราชรถ แล้วจึ่งสร้างวัดไชยวัฒนาราม แล้วสร้างวัดราชหุลาราม แต่บรรดาเครื่องอุปโภคแลเงินทองทั้งสิ้น แต่เมื่อยังเปนเจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์อยู่นั้น จึ่งเอามาจำหน่ายแล้วสร้างพระปรางค์กระทำทั้งสิ้น จึ่งทำรูปภรรยาเก่าทั้งสองคนที่ตายไปแล้วนั้น ทำรูปไว้ที่ในวัดราชหุลาราม แล้วจาฤกชื่อไว้ที่ในฐานนั้น แล้วพระองค์จึ่งตั้งกฐินบกพยุหบาตราใหญ่มีมาแต่ครั้งนั้น ๚

๏ ครั้นอยู่มาจึ่งไฟฟ้าลงที่นั่งมังคลาภิเศกมหาปราสาท จึ่งพระโอรสาธิราชเสด็จขึ้นไปดับเพลิง แต่บรรดาคนทั้งปวงจึ่งเห็นเปนสี่กรทั้งสิ้น ก็เปนนิมิตรใหญ่หลวงหนักหนา อันพระรามาธิเบศร์นั้น ก็ได้เสวยราชสมบัติ เมื่อจุลศักราชได้ ๙๙๘ ปีชวดอัฐศก พระชนม์ได้ ๒๐ ปี อยู่ในราชสมบัติได้ ๒๕ ปี เปน ๔๕ ปีสวรรคต เมื่อจุลศักราชได้ ๑๐๒๓ ปี ๚

​๏ ครั้นพระเจ้าปราสาททองสู่สวรรคตแล้ว พระราชโอรสอันชื่อพระนรินทกุมารได้เสวยราชสมบัติ จึ่งถวายพระนามตามนิมิตรเมื่อครั้งไฟฟ้าลงพระที่นั่งมังคลาภิเศกมหาปราสาท พระองค์เสด็จขึ้นไปดับเพลิง คนทั้งปวงเห็นเปนสี่กรทั้งสิ้นนั้น จึ่งสมมุติเรียกว่าพระนารายน์ อันพระนารายน์นั้น พระพรหมเปนอาจารย์ มีพระมเหษีนามชื่อ พระกษัตรี เปนหลานพระเจ้าปราสาททองฝ่ายข้างมารดา แลพระกษัตรีมเหษีขวานั้น มีแต่พระราชธิดาองค์หนึ่ง พระนามเรียกพระสุดาเทวี อันพระราชมเหษีซ้ายนั้น พระนามเรียก พระพันปี มิได้มีพระราชบุตรแลธิดา มีพระสนมนั้นเปนอันมาก อันพระนารายน์นั้นมิได้มีราชบุตรเปนกุมาร จึ่งกุมารผู้หนึ่งชื่อหม่อมเตี้ย พระนารายน์เอามาเลี้ยงไว้เปนที่ (พระปิย์) ลูกหลวง ยังหลานองค์หนึ่ง ชื่อพระศรีศิลป์ เปนลูกพระไชยาทิตย์ผู้เปนเชษฐา แล้วพระองค์จึ่งสร้างอ่างแก้วแลน้ำพุทั้งวังหลวงวังน่า แลปราสาทในวังทั้งปวงจึ่งแปลงให้ก่ออิฐ แลผนังทั้งสิ้นนั้นปิดทองประดับกระจก เสวยราชย์อยู่ในกรุงทวาราวดีนั้นได้ ๑๐ ปี แล้วเสด็จไปสร้างเมืองอยู่ที่เมืองเก่าอันหนึ่ง ชื่อเมืองละโว้ จึ่งสมมุตินามเรียกว่าเมืองลพบุรี มีกำแพงแลป้อม แลสร้างปราสาทชื่อดุสิตมหาปราสาท แล้วมีพระที่นั่งฝ่ายขวา ชื่อสุธาสวรรย์ ฝ่ายซ้ายชื่อจันทพิศาล มีพระปรัศซ้ายขวา แล้วมีน้ำพุอ่างแก้ว มีน้ำดั้นน้ำดาษ แล้วจึ่งสร้างทเลชุบศรแลสระแก้ว แล้วจึ่งสร้างวัดทรางวัด ๑ วัดมหาธาตุวัด ๑ จึ่งสร้างพระปรางค์สามยอดองค์ ๑ แล้วจึ่งสร้างเครื่องต้นแลพระมาลา ​ทั้งเส้าสูงเส้าสเทิน แลพระยี่ก่า แลฉลองพระองค์อย่างเทศอย่างยี่ปุ่นมีมาแต่ครั้งนั้น ๚

๏ พระองค์มีช้างเผือกลูกบ้านตัวหนึ่งทั้งกล้าหาญ แล้วก็มีรูปอันงามยิ่งนัก พระองค์ปล่อยไว้ที่ในพระราชวัง จึ่งประทานชื่อว่าพระบรมรัตนากาศ ไกรลาศคิรีวงษ์ อันการศิลปสาตรช้างของพระองค์นี้ดียิ่งนักไม่มีผู้ใดเสมอ ถึงจะเปนช้างร้ายหยาบช้าแลช้างน้ำมันก็ดี พระองค์ทรงเล่นกลางพระนครในที่ชุมนุมคนเปนอันมาก จึ่งไว้ทางกว้างสี่ศอกแล้ว พระองค์จึ่งทรงไปในกระบวนแห่ แต่งวงจะสอดคว้าก็หาบมิได้ ครั้งหนึ่งแขกเมืองโครส่านเข้ามาเฝ้าในเมืองลพบุรี พระองค์จึ่งทรงพลายส้อม อันพลายส้อมนี้ร้ายรองหยาบช้านักหนา ต่อเปนคนโทษจึ่งให้ขึ้นขี่ เปนยอดช้างอยู่ในกรุง ประทานชื่อเรียกว่าโจมจักรพาฬ ทั้งน้ำมันอยู่ พระองค์ไสให้ไล่แล้วปราไสโครส่าน ให้เหยียบพรมอยู่ริมพานราชสาสนแล้วก็กลับมายังเกยไชย แสนมหาแต่ช้างเถื่อนที่ติดโขลงมาเข้าพะเนียดใหม่ พระองค์ก็ใส่ชนักแลซองหางรัตคนแล้ว ก็ทรงออกแขกเมืองฝรั่งเศส พระองค์ก็สำแดงเดชทุกแห่งหน อันช้างเถื่อนนั้นก็ไม่ป่วนปั่นไปมาดุจหนึ่งช้างบ้าน อันการช้างของพระองค์นี้ยกเปนยอดยิ่งนัก เปนอรรคมหากษัตร ในพงษาวดาร ไม่มีกษัตรองค์ใดในการวิชาช้างนี้ จักได้เสมอพระองค์นี้หามิได้ เมื่อครั้งหนึ่งไฟฟ้าลงยอดปราสาทมังคลาภิเศกเปนอัศจรรย์ยิ่งนัก ไฟนั้นลุกโพลงพลุ่งขึ้นมาดังไฟกาล คนผู้ใดจะขึ้นไปก็บมิได้ พระองค์จึ่งขึ้นไปดับเพลิง อันเพลิงนั้นก็ดับ​ไปสิ้น คนทั้งปวงจึ่งเห็นเปนสี่กร จึ่งถวายพระนามเรียกว่า องค์พระนารายน์มาแต่เมื่อครั้งนั้น ๚

๏ มีพระราชนัดดาองค์หนึ่งเปนโอรสของพระเชษฐา ซื่อพระศรีศิลป์กุมาร ชัณษาได้ ๑๕ ปี จึ่งคิดเปนขบถกับพระบิตุฉา จักมาสังหารชีวิตรให้บรรไลย เอาพระแสงจะแทงพระนารายน์ พระองค์จึ่งฉวยปลายกั้นหยั่นไว้ได้ทันที จึ่งจับตัวไว้ที่ทิมดาบ พระองค์ทรงแต่กำราบมิให้ตาย พระองค์สงสารกับกุมารนั้นว่าไร้บิตุเรศมารดา แล้วเห็นแก่พระไชยาทิตย์ด้วยรักใคร่สนิทกัน เพราะเปนเชษฐาได้ฝากพระศรีศิลป์ไว้แต่เมื่อจะใกล้สิ้นชีพพิราไลย จึ่งสั่งให้ออกจากโทษ พระองค์โปรดเลี้ยงไว้ตามที่ ครั้นอยู่มาวันหนึ่งพระศรีศิลป์จึ่งคิดร้ายอิกครั้งหนึ่ง เมื่อพระนารายน์เสด็จออกว่าราชการเมืองอยู่ที่สีหบัญชร จึ่งพระศรีศิลป์ใจหาญนั้น ถือพระแสงแล้วแฝงใบบานประตูอยู่ที่ห้อง เสด็จเข้าไป ผู้ใดมิได้ล่วงรู้เห็น อันพระนารายน์นั้นออกไปว่าราชการ จึ่งเรียกช้างพระที่นั่งเข้ามาดู พระองค์ก็เสด็จทรงช้างแล้วเสด็จเข้ามาทางหนึ่ง อันพระศรีศิลป์นั้นยืนแอบประตูอยู่จนพนักงานนั้นเชิญเครื่องเข้ามา จึ่งเห็นพระศรีศิลป์ถือพระแสงแลแฝงประตูอยู่ อันพนักงานเครื่องนั้นจึ่งกราบทูลตามที่เห็น พระองค์จึ่งเสด็จตรงออกมาแล้วก็จับตัวกุมารได้ทันใด จึ่งตรัสสั่งนายเพชฌฆาฏให้สังหารเสียให้ตักไษย นายเพชฌฆาฏจึ่งให้คุมตัวพระศรีศิลป์ไป จึ่งเอาตัวนั้นมัดผูกพันแล้วใส่ลงไปในแม่ขันสาคร แล้วจึ่งเอาใส่ลงในถุงแดงแล้วก็แห่หามไปยังวัดกะชาย แล้วจึ่งขุดหลุมฝังเสียทั้งเปน อันนี้เปนตามธรรมเนียม​กษัตรแต่ก่อนทำสืบกันมาเปนอย่างนี้ แล้วจึ่งมีคนเฝ้ารักษาอยู่ได้ครบเจ็ดวันแล้วจึ่งไป แต่พระศรีศิลป์นี้ไม่ตาย ด้วยมหาดเล็กที่พระศรีศิลป์รักนั้นมีใจภักดีต่อกุมาร ครั้นผู้รักษามาสิ้นแล้ว ก็ไปขุดดินขึ้นดูตามปราถนา ก็พบพระศรีศิลป์นั้นยังไม่ตาย จึ่งเอาขึ้นมาแล้วก็พาเอาซ่อนไว้ที่ในบ้านตลาดบัวขาว จึ่งได้ชาวเพ็ชรบุรีเปนไส้ศึก แล้วจึ่งกลับซ่องสุมทหารชาญไชย ครั้นได้คนดีแล้วก็ยกมา จึ่งค่อยลอบผ่อนเข้าในกรุง พระศรีศิลป์นั้นจึ่งลอบเข้าไปหาพระกำแพง พระกำแพงจึ่งเข้ารับเปนสมัคพรรคพวกในกุมาร แต่บรรดาขุนนางข้างในนั้นก็เข้าเปนพวกด้วยพระศรีศิลป์เปนอันมาก พญานันทยอแฝงนายโขลงนี้ก็เลือกเอาช้างโรงมาถวาย ทั้งหมื่นราชแลนายทรงบาศทั้งซ้ายขวา ทั้งเทพโยธาแลนายพลพัน ทั้งหลวงจ่าแสนบดี ทั้งราชาบาลด้วยกัน จึ่งคิดอ่านทำการเปนกวดขัน ครั้นได้ฤกษ์นามอันดีแล้ว เพลาพลบค่ำก็ยกเข้ามา อันพระศรีศิลป์นั้นทรงช้างพลายพิศณุพงษ์ แล้วยกมาทางถนนเจ้าพรหม แล้วจึ่งเข้าประตูปราบไตรจักร จึ่งมาในถนนน่าจักรวรรดิ หักประตูแดงแล้วตรงเข้ามา ก็เข้าได้ในวังชั้นใน จึ่งหลวงเทพสมบัติกับหมื่นไวย ครั้นรู้ก็เข้าไปปลุกพระประธมถึงที่ พระนารายน์นั้นก็ทรงนำทางข้างในออกมาทางประตูมหาโภคราช ทั้งตำรวจในแลมหาดเล็ก ทั้งขุนนางบรรดาที่นอนเวรทั้งสิ้นก็ตามเสด็จห้อมล้อมออกมา พระองค์เสด็จเข้าอยู่ในวังหลวงแล้ว จึ่งตั้งค่ายรายขวากเปนมั่นคง บ้างก็กะเกณฑ์ทัพ บ้างก็จับคนปลอม บ้างก็หาคนดีเข้ามาบ้าง บ้างเกณฑ์ช้างม้าผู้คนให้เข้า​ตาทัพ บ้างตั้งรับอยู่ทางตรอกแลถนนใหญ่ ครั้นรุ่งสว่างแล้วพระองค์ก็ยกทัพเข้าไป จึ่งทรงช้างพลายกุญชรจำนง พอรู้ว่าราชศัตรูมาน่าหลัง จึ่งเสด็จยืนช้างพระที่นั่งอยู่ที่น่าวังด้านทิศบูรพา จึ่งตรัสสั่งกับทหารเสนาให้เร่งยกพลเข้าล้อมไว้ อันพระศรีศิลป์นั้นจะตกแต่งป้องกันตัวก็หาไม่ แต่เหล่าที่เข้าพวกด้วยมันจึ่งออกเที่ยวตรวจตราบรรดาการทั้งปวง ก็ได้รบกันอยู่ไม่นาน พระนารายน์จึ่งยกทัพหักโหมเข้าไปแล้วก็ทลายประตูเข้าไปได้ บ้างก็ยิงปืนน้อยแลปืนใหญ่ บ้างโห่ร้องประโคมฆ้องกลองอื้ออึงสนั่นครั่นครื้นดังไปทุกทิศา อันเหล่าประจามิตรนั้นต้านทานมิได้ ด้วยเดชาอานุภาพพระนารายน์ ก็กราบแล้วร้องขอโทษ ก็มิได้ยากลำบากใจที่จะพิจารณา โยธาทั้งปวงจึ่งล้อมแล้วก็จับเอาตัวไว้ อันพระศรีศิลป์นั้นพระองค์สั่งให้ทำโทษอย่างใหม่ ให้ทุบด้วยท่อนจันทน์ให้ตายแล้วจึ่งใส่ในขันสาคร แล้วให้ใส่ในลุงแดงแล้วให้ฝังเสีย นายเพชฌฆาฏก็ทำตามรับสั่ง การมีมาแต่ครั้งนั้นก็เปนอย่างมาจนบัดนี้ อันสมัคพรรคพวกพระศรีศิลป์ทั้งนั้น พระองค์สั่งให้ฆ่าเสียทั้งเจ็ดชั่วโคตร พระพรหมจึ่งทูลขอครัวไว้มิให้ตาย ให้จ่ายตามโทษที่มี อันชาวเพ็ชรบุรีเปนต้นเหตุ จึ่งให้จ่ายหญ้าช้างที่ในกรุง เหตุฉนี้ตะพุ่นหญ้าช้างก็มีมาแต่ครั้งนั้น ๚

๏ อันพระนารายน์นั้นได้ขัดเคืองพระศรีศิลป์กุมารแต่ครั้งนั้นมาว่าเปนขบถ เพราะเหตุว่ามิใช่ลูกของพระองค์ อันเกิดในครรภ์พระมเหษี จึ่งขอพระที่นั่งจะใคร่ได้โอรสอันเกิดในครรภ์พระมเหษีจึ่งจะไม่เปนขบถ เพราะพระองค์ทรงพระโกรธพระศรีศิลป์นัก จึ่ง​สั่งนั้นผิดไปในทางธรรม เพราะหลงไปมิได้รู้บุญอานุภาพแห่งกุมารอันเกิดมานั้นจะเปนประการใด ในกุศลหนหลังอันจะตกแต่งมานั้น พระองค์ก็มิได้พิจารณาดูในพระไทย เพราะเหตุแค้นพระศรีศิลป์ยิ่งนัก อันพระมเหษีนั้นก็มีแต่พระราชธิดา มิได้มีราชบุตรเปนกุมาร พระองค์จึ่งรักษาศีลาจารวัตรปฏิบัติโดยธรรมสุจริต จะขอให้ได้พระโอรสอันเกิดในพระครรภ์พระมเหษี ก็มิได้ดั่งพระไทยปราถนาจึ่งทรงพระโกรธ ครั้นเมื่อทรงพระโกรธขึ้นมา จึ่งตรัสกับพระสนมกำนัลทั้งปวงว่า ถ้าใครมีครรภ์ขึ้นมาแล้วก็จะให้ทำลายเสีย กูมิให้ได้สืบสุริยวงษ์ต่อไป ต่อเมื่อเกิดในครรภ์พระมเหษี กูจึ่งจะมอบโภไคสวรรย์ทั้งปวงให้ตามใจกูปรารภ ครั้นพระสนมกำนัลรู้ตัวว่ามีครรภ์ก็ต้องทูลพระองค์ ครั้นทราบก็ให้ทำลายเสียอย้างนั้นเปนหนักหนา ครั้นเหตุเมื่อจะมีพระกุมารในครรภ์พระสนมเอก อันชื่อพระราชชายาเทวี ชื่อเดิมนั้นชื่อเจ้าจอมสมบุญ ๆ คนนี้เปนคนโปรดของพระองค์ ครั้นอยู่มาพระองค์จึ่งทรงพระสุบินนิมิตรฝัน จึ่งปิดเปนกวดขันมิให้ผู้ใดรู้ แล้วพระองค์รัญจวนป่วนปั่นพระไทยยิ่งนัก จึ่งสั่งให้ไปนิมนต์พระพรหมผู้เปนอาจารย์เข้ามา ครั้นพระมหาพรหมเข้ามา พระองค์จึ่งแก้นิมิตรฝันกับพระมหาพรหม ส่วนพระมหาพรหมผู้เปนอาจารย์จึ่งว่า อันทรงสุบินนิมิตรนี้ดีนักหนา พระองค์จะได้พระราชโอรสเปนกุมาร แต่กูนี้ไม่ชอบใจอยู่สิ่งหนึ่ง ว่ามีพระราชโอรสกับพระสนมกำนัลแล้วก็ให้ทำลายเสีย อันนี้กูไม่ชอบใจ​ยิ่งนัก พระองค์มาทำดังนี้ก็เปนบาปกรรมนั้นประการหนึ่ง ถ้าในพระอรรคมเหษีแลมิได้มีพระราชโอรส มีแต่พระราชโอรสในพระสนมนี้ พระองค์ก็จะทำประการใด ที่จะได้สืบศรีสุริยวงษ์ต่อไป ถ้าแลพระองค์จะไม่มีพระราชบุตรแลพระราชธิดา แลสืบไปเบื้องน่าแลพระองค์ทิวงคตแล้ว แลจะได้ผู้ใดมาสืบศรีสุริยวงษ์ต่อไป อันว่าน้ำพระไทยนี้ จะให้เสนาแลเศรษฐีคหบดีแลพ่อค้า ให้ขึ้นเสวยราชย์สืบศรีสุริยวงษ์ฤๅประการใด ถึงจะเปนพระราชโอรสในพระสนมก็ดี ก็ในพระราชโอรสาของพระองค์ที่จะได้สืบศรีสุริยวงษ์ต่อไป อันนี้สุดแต่กุศลจะคู่ควรแลไม่ควร ถ้าแลพระองค์ไม่ฟังกูว่า ดีร้ายกรุงศรีอยุทธยาจะสูญหาย จะเปนเมืองโกลัมโกลีมั่นคง ถ้าแลทำดั่งคำกูว่า กรุงศรีอยุทธยาจะได้เปนศุขสุภาพต่อไป ครั้นพระองค์ได้ฟังพระอาจารย์ว่าดังนั้น พระองค์ก็แสนโสมนัศยินดีในพระไทยยิ่งนัก แต่มาขัดอยู่แต่มีพระบัญชาออกพระวาจาไว้ ก็จำจะยักย้ายถ่ายเทคิดอุบายแก้ไขตามคำพระอาจารย์ว่ากล่าวสั่งสอน สุดแต่มิให้เสียที ครั้นพระอาจารย์กลับไปแล้ว จึ่งให้ไปหาตัวเจ้าพระยาสุรสีห์นั้นเข้ามา อันเจ้าพระยาสุรสีห์นั้นเปนบุตรของพระนม แล้วก็เปนครูช้างของพระองค์ ครั้นเจ้าพระยาสุรสีห์เข้ามา จึ่งตรัสเรียกเข้าไปในที่ พระองค์จึ่งบอกคดีเปนความลับ จึ่งเอาพระสนมอันชื่อเจ้าจอมสมบุญนั้นมาพิทักษ์รักษาไว้ ครรภ์นางนั้นทศมาสเข้า จึ่งประสูตรกุมารมีรูปอันงาม ประกอบไปด้วยลักษณราษีอันดี จึ่งเอาเหตุเข้าไปกราบทูลกับพระองค์ พระนารายน์จึ่งประทานของขวัญ​ออกมา ทั้งแก้วแหวนเงินทองแลผ้าผ่อนแพรพรรณเปนอันมาก ทั้งผู้คนช้างม้าเรือกสวนไร่นาครบครัน อันของขวัญนั้นเกลื่อนกลาดบริบูรณ์ อันพวกพ้องพี่น้องฝ่ายเจ้าพระยาสุรสีห์นั้น ก็เอาเข้าของมาทำขวัญแก่กุมารก็เปนอันมาก ทั้งผู้คนช้างม้าเรือกสวนไร่นาครบครัน อันของขวัญนั้นเกลื่อนกลาดบริบูรณ์ อันพวกพ้องพี่น้องฝ่ายเจ้าพระยาสุรสีห์นั้นก็เอาเข้าของมาทำขวัญกับกุมารนั้นทุกหน้า ยังฝ่ายข้างมารดากุมารนั้น ก็เอาเงินทองเข้าของมาทำขวัญกับกุมารนั้นก็เปนอันมาก อันเจ้าพระยาสุรสีห์นั้นก็ทำด้วยยินดี เจียนจะเปนเศรษฐีในคราวนั้น ๚

๏ ครั้นอายุศมกุมารได้เจ็ดปี พระนารายน์จึ่งให้กุมารนั้นเข้ามาในพระราชฐานแล้ว จึ่งมีรับสั่งให้เข้าออกในพระราชวังอยู่อัตราอย่าให้ขาด แล้วจึ่งประทานให้ชื่อเจ้าพระยาศรีสุรศักดิ อรรคราชมนตรีศรีสงคราม อันเครื่องอุปโภคบริโภคทั้งปวงนั้น จะเปนอย่างลูกหลวงก็หาไม่ จะเปนอย่างขุนนางก็เกินไป อยู่ที่ระวางพระราชวงษ์พงษา อันที่เฝ้านั้นนั่งน่าเสนาอำมาตย์ อันเจ้าพระยาสุรศักดินั้นฉลาดเฉลียวคมสัน ทั้งห้าวหาญไชยใจฉกรรจ์ ทั้งร้ายกาจอาจองดุดันไม่กลัวใคร ทั้งได้ทีแล้วปากว่ามือถึง ทั้งหยิกทึ้งถีบชกต่อยตี แล้วเที่ยวเกี้ยวลูกสาวชาวกรุงทุกภาษาแต่บรรดาที่มี เจ้าพระยาสุรศักดิมิได้ไว้ ถึงพ่อแม่จะพิทักษ์รักษาอยู่ก็ดี ก็ลอบลักไปมาหาได้ ไม่ว่าผู้ดีเข็ญใจ แล้วก็ให้แหวนแลเงินทองตามที่รักน้อยแลรักมาก ถึงมียากก็ทั่วหน้า ครั้งหนึ่ง​เจ้าพระยาราชวังสรรค์เสนา รู้ว่าเจ้าพระยาสุรศักดิรักลูกสาวนักจะเอาลักเอาให้ได้ ครั้นมาพบกันที่ในวังทั้งสองคนจึ่งปราไสกัน เจ้าพระยาราชวังสรรค์จึ่งว่ากับเจ้าพระยาสุรศักดิว่า จริงฤๅเขาฦๅเขาว่า เจ้านี้ขันจะมาลักลูกเรา เปนคนดีมีฝีมืออย่าให้เขาฦๅเล่นเปล่า ๆ น้าจะขอแต่งบ้านไว้รับเจ้าในวันนี้ อันเจ้าพระยาราชวังสรรค์นั้นก็เปนคนดีอยู่ที่ในกรุง เพราะจะใคร่ลองความรู้ดูสักทีหนึ่ง จึ่งขันพระยาสุรศักดิว่า ทั้งเจ้าเปนคนดีมีความรู้ ลูกคนหนึ่งเราจะเสียให้ ถ้าจับได้จะได้รำคาญใจ ที่เขาฦๅชื่อไว้จะไม่งาม อันเจ้าพระยาสุรศักดินั้นก็แจ้งในเหตุที่กลางสนาม จึ่งยิ้มแล้วก็ตอบความว่าสุดแต่น้าจะปรานี แต่ผู้ใหญ่อย่าได้ถอยคำ เมื่อเปนกรรมจะไม่ได้นางแล้ว ก็จะต้องทนให้น้าตี แต่ว่าอย่าทำเศรษฐีพาโล ทีน้านั้นว่าได้คล่อง ๆ ทีหลานจะลองก็อย่าร้องว่าให้ อันลูกสาวนี้ใครจะโห่ร้องเข้าไปให้รู้ ใครดีวันนี้จะได้เห็นกัน ถึงหลานก็พานจะพรั่นใจอยู่ ด้วยน้าก็เปนคนมีความรู้ ถ้าเคยคู่กันก็จะได้นางมา ท่อยทีท่อยโต้ตอบกันแล้ว ก็สำรวลสรวลกันทั้งสองข้าง พร้อมหน้าเหล่าขุนนางทั้งปวง ก็ต่างคนต่างจะไปดู ครั้นเจ้าพระยาราชวังสรรค์ออกมาจากวังแล้ว จึ่งสั่งผู้คนแลทนายทั้งปวงให้พร้อมกันอยู่ บรรดาที่เปนบ่าวอยู่นั้นให้เรียกทั้งสิ้น ให้มาพร้อมกันในค่ำวันนี้ จึ่งให้มีหนังแลมอญรำก็ครื้นเครงอื้ออึงไปทั้งบ้าน จึ่งตามคบเพลิงไว้เปนหนักหนา สว่างไปทั้งบ้าน จึ่งให้เร่งใส่ไต้ไฟเปนกวดขัน แต่บรรดาญาติวงษ์ทั้งปวงก็ให้มาอยู่ห้อมล้อมเปนอัน​มาก อันลูกสาวเจ้าพระยาราชวังสรรค์นั้นก็มานั่งดูงานอยู่ที่นั้น ครั้นเวลาสักสองยามเศษ จึ่งเจ้าพระยาศรีสุรศักดินั้นกับบ่าวที่รักใคร่สนิทกันจึ่งเข้าไปดูแยบคาย ครั้นได้ทีแล้ว จึ่งเศกกรวดแล้วก็ปรายเข้าไป อันผู้คนทั้งนั้นก็หลับไปทั้งสิ้น เจ้าพระยาสุรศักดิจึ่งเข้าไปดับไฟแล้ว ก็เข้าไปอุ้มลูกสาวมา ครั้นได้จึ่งเอานางนั้นใส่แคร่แล้วหามมา แล้วโห่ร้องอื้ออึงมาตามทางถนนใหญ่ ครั้นเวลาเช้าจึ่งเจ้าพระยาราชวังสรรค์นั้นก็เข้าไปในวัง ส่วนเจ้าพระยาสุรศักดิจึ่งตกแต่งตัวแล้วก็เข้าไปในวัง ครั้นออกมาจากที่เฝ้าแล้ว เห็นเจ้าพระยาราชวังสรรค์เข้า จึ่งให้ดูแหวนที่นิ้วก้อย แล้วจึ่งถามว่า อันราคาแหวนนี้สักเท่าใด น้าช่วยดูน่อยหนึ่ง ส่วนเจ้าพระยาราชวังสรรค์เห็นแหวนเข้าก็สรวลสันต์กันไป จึ่งว่าเจ้านี้ดีจริงแล้ว อันน้านี้เปนทหารใหญ่อยู่ในกรุงศรีอยุทธยาไม่มีผู้ใดเสมอ แต่นี้แพ้เจ้าจริงแล้ว จึ่งเล่าความที่ข้อขันท้าทายทั้งสิ้นมิได้อำพราง เราหมายว่าตัวเรามีภาษีกว่าคนทั้งปวง ควรแล้วพ่อมิได้เสียที เพราะน้านี้ยังแคลงใจอยู่จึ่งต้องลอง ทีนี้เห็นประจักษ์ทักแท้แล้ว จึ่งสรรเสริญเจ้าพระยาสุรศักดิด้วยมีบุญเปนเอก จึ่งว่าตั้งแต่วันนี้ไป ไม่หาญที่จะสู้รบพระยาสุรศักดิได้ ทั้งแกล้วกล้าในวิทยาแลนรลักษณ พ่อจะเปนเสิศโลกทหารในโลกีย์ เจ้าพระยาสุรศักดิจึ่งว่า พระยาน้าก็เปนคนดี ที่หลานจะไม่รู้ก็มิใช่ แต่ว่าน้าท้ามาก่อนในวันนั้น ก็พานจะพรั่นขยั้นขยาดอยู่ แต่ทว่ารักน้อง ทั้งจะใคร่ลองความรู้ เปนบุญมาหนุนด้วย จึ่ง ช่วยให้ได้เปนคู่กัน อันว่าธิดาของน้านี้ ​หลานก็มีจิตรคิดมาแต่ปฐม สิ่งใดพระยาน้าอย่าได้ปรารมภ์ จะตั้งไว้ให้เปนปฐมชายาใหญ่ อันข้อที่หลานทำจู่ลู่ความนี้จงอดโทษเถิด คิดว่าจะขอสู่กันตามธรรมดา เพราะน้าท้าทายจึ่งต้องเปนไป อันเสนาทั้งปวงที่ฉลาดรู้อัธยาไศรย ก็พากันสำรวลสรวลสันต์กันไป เปนคนในพรรคพวกด้วยกัน อันที่เรื่องราวอันนี้รู้ทั่วทั้งกรุงทั่วหน้ากัน จนทราบถึงพระนารายน์ บรรดาที่ใครมีบุตรีแต่น้อย ๆ ก็ต้องแต่งให้มีผัวเสีย จะเอาไว้ก็กลัวพระยาศรีสุรศักดิจะมาลักเอาบุตรีไป ด้วยฤทธากล้าหาญชาญไชย ลางทีสัตรีมีคู่เพิ่งจะเข้าหอใหม่ ถ้ารู้ว่ารูปงามทรามไวย ก็ไปลักล่วงประเวณี ถึงเจ้าผัวจะรู้ก็กลัวไม่อาจที่จะว่าได้ มีแต่จะเอาตัวพาหนีไป ถ้าแลรูปทรงส่งสัณฐานนั้นพานจะพอดี พระยาศรีสุรศักดิไม่ลักไป เสนหาแต่ลูกสาวพระยาราชวังสรรค์ เปนคนขยันแล้วลักเอาไปได้ ๚

๏ อันพระยาศรีสุรศักดินี้กล้าหาญชาญไชยดีมีความรู้ จนถึงพระยาวิชเยนทร์เธอเกินโปรดขององค์พระนารายน์ เปนสมุหนายกจักรี พระยาศรีสุรศักดิยังไม่กลัว ในเมื่อขณะกลางคนเข้าไปเฝ้า ยังแกล้งแกว่งเท้าถีบให้ถูกหัว จนช้างพลายส้อมแสนร้ายยังไม่กลัว ยังแขวนตัวปีนขึ้นไปบนงาแล้วก็ขึ้นขี่ อันว่าพลายส้อมตัวนี้ ขี่ได้แต่ในหมอ นอกนี้ผู้อื่นไม่ขี่ได้ ร้ายรองหยาบคายนักหนา ครั้งหนึ่งจึ่งเสด็จไปประพาศป่า เจ้าพระยาศรีสุรศักดินั้นขี่ม้าร้ายอยู่ที่กลางแปลง อันม้านั้นโลดโผนโจนเวียนวนไปต่างๆ พระองค์จึ่งร้องตรัสไปว่า ม้าใหญ่นี้หนักหนา กำลังยังไกล​กว่ามันนัก มาขี่ช้างด้วยกันกับกูเถิด พระยาศรีสุรศักดิจึ่งร้องสนองทูลมาทันใดว่า ม้าใหญ่ม้าร้ายก็แจ้งอยู่ จะได้ลองกำลังจึงสาวมือดู นานไปก็จะได้รู้กำลังกัน แล้วก็กลับควบมาทเลชุบศร จึ่งย้อนมาตามทางสวน (สระ) แก้วแล้ว พอถึงวัดน่าพระธาตุเข้า ก็บันดาลให้เปนพยุใหญ่มา อันว่ากำแพงวัดนั้นสูงประมาณสักหกศอก โดยหนาสักสี่ศอก ม้านั้นตกใจจึงโจนข้ามกำแพงเข้าไป อันพระยาศรีสุรศักดินั้นก็ไม่เปนอันตราย แต่ที่นั่งจะขยายก็ไม่มี พระนารายน์จึ่งตรัสสั่งเสนาให้วิ่งไปดูพระยาศรีสุรศักดิว่าดีอยู่ฤๅประการใด แล้วเองจงเร่งให้ออกมาตามทางประตูใหญ่ เสนาวิ่งมาแล้วก็บอกว่า รับสั่งให้ออกมาทางประตูใหญ่ พระองค์หยุดช้างพระที่นั่งคอยอยู่ไม่เสด็จไป พระยาศรีสุรศักดิจึ่งสั่งให้ทูลกับพระองค์ว่า ม้านั้นพาเข้ามาทางไหนก็จะออกไปทางนั้น จึ่งลงแส้แล้วลงเท้ากระทืบส่งก็ควบเวียนวนไปมา ครั้นถึงที่นั้นเข้าม้าก็พาโจนข้ามกำแพงออกมาได้ บรรดาคนทั้งปวงนั้นเห็นประหลาดอัศจรรย์ยิ่งนัก จึ่งสรรเสริญทั้งลักษณแลราษี ทั้งเข้มแขงแกล้วกล้าหาญชาญไชยยิ่งนัก เห็นจะได้เสวตรฉัตรเปนมั่นคง ๚

๏ อันองค์พระนารายน์สบเสียโปรดปรานวิชเยนทร์เปนฝรั่งเศสนั้นหนักหนา จึ่งพระราชทานชื่อเรียกพระยาวิชเยนทร์ เปนสมุหจักรีนายก อันพระยาวิชเยนทร์นั้นมีปัญญาฉลาดสารพัดจะรู้การช่างต่าง ๆ ทั้งการจักรแลการยนตร์ก็สารพัดจะทำได้ ทำได้ทั้งนาฬิกาแลกล้องส่องทั้งเข็ม สารพัดจะรู้ทำ อันว่าพระนารายน์นั้น จะใคร่​รู้ว่าปืนใหญ่นั้นหนักเบาสักเท่าไร พระนารายน์จึ่งถามเสนาทั้งปวง ผู้ใดก็มิอาจที่จะคิดชั่งได้ พระนารายน์จึ่งตรัสถามพระยาวิชเยนทร์ พระยาวิชเยนทร์จึ่งรับสั่งแล้ว ก็ทำได้ตามมีพระประสงค์ ครั้นอยู่มาพระยาวิชเยนทร์นั้นคิดร้ายต่อพระองค์เปนช้านาน จนเสนาอำมาตย์ทั้งปวงรู้แยบคาย ก็เข้าไปกราบทูลกับพระองค์ อันพระนารายน์นั้นก็มิได้ว่าขานประการใด พระองค์เชื่อบุญญาธิการแลอานุภาพของพระองค์ พระองค์ก็มิได้ว่าวุ่นวาย ครั้งหนึ่งพระยาวิชเยนทร์เข้าไปเฝ้า พระองค์จึ่งส่งพระแสงให้ถือแล้ว ก็ยุดมือพระยาวิชเยนทร์นั้นเสด็จเดินไปมาเปนหลายกลับ พระยาวิชเยนทร์นั้นก็มิอาจที่จะทำร้ายได้ พระองค์มิได้ทรงพระวิตกว่าพระยาวิชเยนทร์นี้คิดร้าย ครั้นอยู่มาครั้งหนึ่งพระยาวิชเยนทร์จึ่งคิดขุดอุโมงค์ คิดขุดดินที่ในตึกตัวอยู่นั้น ขุดรุกเข้าไปจะให้ถึงในพระราชวัง อันความทั้งนี้มิได้ลับ จึ่งรู้ไปถึงเสนาบดีผู้ใหญ่ เจ้าพระยาราชวังสรรค์เสนีกับพระยาเสียนขัน (ฮุเซนข่าน) ทั้งสองคน จึ่งพากันเข้าไปทูลความที่วิชเยนทร์คิดอ่านทำการทั้งปวง พระนารายน์จึ่งมีรับสั่งให้พระยาเสียนขันไปเรียกตัวมาจะไต่ถาม อันพระยาเสียนขันก็ไปตามมีรับสั่ง พระยาเสียนขันนั้นเปนทหารแขก เปนคนดีมีความรู้แล้วกล้าหาญยิ่งนัก พระยาเสียนขันแต่งตัวแล้วเอากระบี่เหน็บเข้ากับบั้นเอวแล้ว จึ่งเข้าไปในตึกที่วิชเยนทร์อยู่นั้น พระยาเสียนขันจึ่งยุดมือพระยาวิชเยนทร์เข้าแล้ว ก็นั่งลงบนเก้าอี้ทั้งสองคนด้วยกัน พระยาเสียนขันจึ่งบอกความทั้งปวงกับวิชเยนทร์ว่า บัดนี้มีพระโองการให้หา ​อันพระยาวิชเยนทร์นั้นก็มิได้มาตามรับสั่ง พระยาเสียนขันจึ่งถอดเอากระบี่ออกแล้ว จึ่งตัดศีศะวิชเยนทร์เสีย อันพระยาวิชเยนทร์นั้นก็ถึงแก่ความตาย ครั้นพระยาวิชเยนทร์ตายแล้ว พระยาเสียนขันจึ่งเข้ามากราบทูลตามเรื่องราวที่มีมาทั้งสิ้น พระนารายน์ครั้นทราบดังนั้น ก็มิได้มีพจนาดถ์ประการใด อันเจ้าพระยาราชวังสรรค์กับพระยาเสียนขันทหารแขกสองคนนี้ พระองค์ก็รักใครัแล้วสบเสียไว้ใจยิ่งนัก ๚

               
คำให้การขุนหลวงหาวัด ฉบับหลวง

๏ ซึ่งพระนเรศร์กลับมานี้ เหตุรู้ถึงกรุงศรีอยุทธยา จึ่งพระเอกาทศรถอันเปนพระอนุชานั้น ก็แต่งพลทัพแล้วยกหนุนมา แต่เสบียงลำเลียงนั้นให้ไปก่อน ด้วยเปนการร้อนจักได้ช่วยพระเชษฐา แล้วพระองค์จึ่งยกพลโยธาเร่งรีบมาให้ทันทัพ อันเสบียงลำเลียงที่ล่วงมานั้นหลงทางไป ฝ่ายมอญนั้นจับได้ อันพระเอกาทศรถนั้น ก็ยกไปทันพระพี่ยาที่ตำบลเล่นแต่เขางาม ทั้งสองพระองค์โสมนัศาทรงพระยินดียิ่งนัก พระเอกาทศรถจึ่งกราบลงกับพระบาทพระพี่ยา พระเชษฐานั้นก็สร้วมกอดเอาทันใจ ทั้งสององค์ปรีดิ์เปรมเกษมศรี แล้วมีพระไทยยินดียิ่งนัก ไม่มีสิ่งจักเปรียบได้ แล้วพระเอกาทศรถจึ่งถามถึงพระพี่นาง พระพี่ยาจึ่งเล่าไปตามความคดีที่มีมาทั้งสิ้น พระเอกาทศรถจึ่งกราบลงแล้วก็ทูลอาสา พระนเรศร์จึ่งตรัสว่าพระน้องยานี้ยังเยาว์อยู่นัก อันประทุมราชานั้นเขากล้าหาญหนักหนา แลชัณษานั้นก็แก่กว่าเจ้า ​พี่เองจักหักอุปราชา แต่น้องยาจงช่วยหนุนรองป้องกันเถิด พลขันธ์พี่นี้บอบมาหนักหนา ครั้นตรัสดังนั้นแล้วก็จัดแจงโยธาทัพให้เปนปีกซ้ายขวากัน ทั้งทัพหนุนทัพรองก็แน่นหนา ด้วยได้พลโยธามาใหม่ ครั้นเกณฑ์สำเร็จแล้ว ทั้งสองพระองค์ก็ทรงช้างพระที่นั่ง แล้วยืนอยู่กลางพล แล้วก็ยกพลทัพตีรุกเข้าไป เหล่าโยธาก็โห่ร้องเอาไชย ทั้งเสียงฆ้องไชยกลองไชยก็ดังครื้นเครงไปทั้งป่าใหญ่ ก็เข้ารบพุ่งประจันกันเปนหนักหนา จึ่งเหล่าทัพน่าเสนารามัญก็ประจันสู้ พระนเรศร์จึ่งเอาช้างเข้าไล่แทง ช้างข้างรามัญก็หนี พระองค์จึ่งตีด้วยพระแสงขอ ก็ถูกท้ายช้างมอญเข้า ก็ล้มตะแคงอยู่ทับที่ พระเอกาทศรถก็ไล่มาทันเสนามอญผู้หนึ่งเข้าไม่ถอยหนี ก็กลับหน้ามาสู้กันกับพระองค์ ก็หักโหมกระโจมสู้กันเปนหนักหนา พระเอกาทศรถจึ่งแทงด้วยทวน ก็ถูกกลางช้างข้างมอญนั้นก็ตายตกช้างลงมาอยู่กับที่ ฝ่ายช้างพระนเรศร์นันก็มาทันเข้า ทั้งสองพระองค์ก็ประจันกันเข้าเหยียบค่าย ฝ่ายทัพข้างมอญก็ล้มตายหน่ายหนีเปนหนักหนา จนถึงน่าช้างอุปราชา อุปราชาครั้นเห็นช้างพระนเรศร์ จึ่งจับเอาลูกคลีจักทิ้งเอาพระนเรศร์ พระนเรศร์จึ่งสรวลพลางแล้วก็ร้องว่ามา ว่าดูกรอุปราชา ท่านก็เปนเชื้อกษัตร ฝ่ายเราก็เปนเชื้อขัติยวงษา จักทิ้งกันด้วยลูกคลีนั้นดูเหมือนเด็กเล่น ควรที่ท่านกับเราจักชนช้างชิงไชยกัน ให้เสนาทั้งปวงดูเล่นเปนขวัญตาจึ่งจักสมควรกับเรา​ทั้งสอง จักให้เสนาแลอาณาราษฎรมาพลอยตายด้วยไม่ต้องการ ควรแต่ท่านกับเราเปนชายขัติยะเชื้อกษัตรต่อกษัตร จักชนช้างชิงไชยกันจึ่งจักสม นานไปเบื้องน่านี้ไม่มีกษัตรองค์ใดแล้วที่จักชนช้างชิงไชยกันดังนี้ ส่วนอุปราชาครั้นได้ยินพระนเรศร์ว่าดังนั้นก็ชอบอัชฌาไศรย จึ่งว่าเจ้าว่ามานี้เราชอบใจเปนหนักหนา ครั้นสององค์ตรัสดังนั้นแล้ว จึ่งห้ามทหารโยธาทั้งปวงว่าอย่าให้รบพุ่งกันทั้งสิ้น จึ่งตั้งเปนกระบวนปีกซ้ายปีกขวา แล้วจึ่งปักธงไชยลงด้วยกันทั้งสองฝ่าย แล้วก็ตีฆ้องไชยกลองไชยทั้งสองฝ่าย อันเหล่าทหารก็รำแพนอยู่ด้วยกันทั้งสองฝ่าย ส่วนพระนเรศร์กับอุปราชาก็เข้าชนช้างชิงไชย แล้วสู้รบฟันแทงกันด้วยพระแสงของ้าวตามกระบวนเพลงขอ ก็รำรอรับกันประจันสู้กันไปตามเพลง ส่วนช้างพระนเรศร์นั้นเล็ก ก็ถอยทางพลางสู้ชน ครั้นถอยไปอุปราชาจึ่งฟันพระนเรศร์ด้วยพระแสงของ้าว พระนเรศร์จึ่งหลบ ก็ถูกพระมาลาบี้ไปประมาณได้สี่นิ้ว ครั้นช้างพระนเรศร์ถอยไป จึ่งได้ที่ประจันหนึ่ง เรียกว่าหนองขายันแลพุดทรากะแทก ก็ยังมีที่ที่อันนั้นจนทุกวันนี้ ช้างพระนเรศร์นั้นยันต้นพุดทราอันนั้นเข้าได้แล้วจึ่งชนกะแทกขึ้นไป ก็ค้ำคางช้างอุปราชาเข้า ฝ่ายข้างช้างอุปราชาก็เบือนหน้าไป พระนเรศร์ได้ทีก็ฟันด้วยพระแสงของ้าว ชื่อเจ้าพระยาแสนพลพ่าย ก็ถูกอุปราชาพระเศียรก็ขาดออกไปกับที่บนฅอช้าง กลางช้างจึ่งเข้าประคองไว้ ฝ่ายไทยก็โห่เอาไชยสามลา ก็ดังครื้นเครงอื้ออึงสนั่นไปทั้งป่า ฝ่ายมอญก็กราบถวาย​บังคมอยู่สลอน พระนเรศร์จึ่งชักช้างพระที่นั่งแล้วก็ยืนอยู่ในกลางพล แล้วพระนเรศร์จึ่งกรายกรกวักเรียกเสนารามัญ จึ่งตรัสว่าดูกรสมิงพลรามัญทั้งปวง จงชวนกันกลับไปหงษาเถิด เราไม่เอาโยธา ด้วยธรรมยุทธสัญญากันไว้ ถึงอุปราชากับเราก็ชอบอัชฌาไศรยกันอยู่ ตัวท่านก็ย่อมแจ้งอยู่ในใจ ควรฤๅมาดูหมิ่นกันได้ แต่เรียกว่าขุนชเลยน้อยแล้วมิสา ยังมาจับบ่าสั่นกันได้ เปนเชื้อชาติชายเหมือนกัน เพราะสำคัญว่าเปนชเลย เราเจ็บใจจึ่งคิดการทั้งนี้ จักมาลองฝีมือกันให้ได้ ซึ่งอุปราชาตามมาชิงไชย ก็ตายไปด้วยฝีมือเรา ก็สมดังใจที่เราปราถนาแล้ว เราก็จักกลับคืนไปกรุงศรีอยุทธยาดังเก่า อันเปนที่ถิ่นฐานบ้านเมืองของเรา ท่านจงเอาความทั้งนี้ไปทูลกับพระเจ้าหงษาเถิด แล้วพระนเรศร์ก็กรีพลมายังกรุงศรีอยุทธยา ๚

๏ ฝ่ายรามัญจึ่งเชิญพระศพอุปราชานั้นใส่บนราชยานแล้ว ก็กลับมาสู่ยังเมืองหงษา แล้วก็เข้าไปกราบทูลเรื่องราวซึ่งข้อที่อุปราชากับพระนเรศร์ได้รบกันจนบรรไลยนั้น ส่วนพระเจ้าหงษาก็มิขอฟังความที่เสนามาทูลดังนั้นได้ จึ่งมีพระโองการตรัสสั่งกับนายเพชฌฆาฏ ให้เอาเสนามอญเหล่านี้กับทั้งเจ็ดชั่วโคตรด้วยกันทั้งสิ้น ให้เอาไม้ลำทำตับเข้าแล้วให้ปิ้งเพลิงเสียทั้งเจ็ดชั่วโคตร แล้วให้ทำพลีกรรมเทวดา นายเพชฌฆาฏก็เอาตัวเสนาทั้งปวงไปแล้วก็ทำตามมีรับสั่งทั้งสิ้น ส่วนพระเจ้าหงษาก็ทรงพระโกรธยิ่งนัก ก็เสด็จเข้าไปในพระราชฐาน จึ่งเห็นองค์พระพี่นางพระนเรศร์นั้นประธม​อยู่ให้พระราชโอรสเสวยนมอยู่ที่ในที่ พระเจ้าหงษาจึ่งฟันด้วยพระแสงก็ถูกทั้งพระมารดาแลพระราชโอรสทั้งสององค์ ก็ถึงแก่ความพิราไลยไปด้วยกันทั้งสององค์ ด้วยพระเจ้าหงษาทรงพระโกรธยิ่งนัก มิทันที่จะผันผ่อนได้ ๚

๏ ส่วนพระนเรศร์นั้นก็เข้าไปกรุงศรีอยุทธยา ก็เสด็จขึ้นสู่บนพระราชฐาน อันอรรคมหาเสนาบดีแลมหาปโรหิตทั้งปวง จึ่งทำการปราบดาภิเศก แล้วเชื้อเชิญขึ้นให้เสวยราชสมบัติ จึ่งถวายอาณาจักรเวนพิภพแล้ว จึ่งถวายเครื่องเบญจกกุธภัณฑ์ทั้งห้า แล้วเครื่องมหาพิไชยสงครามทั้งห้า ทั้งเครื่องราชาอุปโภคทั้งปวงอันครบครัน แล้วจึ่งถวายพระนามใส่ในพระสุพรรณบัตรสมญา แล้วฝ่ายกรมในจึ่งถวายพระมเหษีพระนามชื่อนั้น พระมณีรัตนา แล้วถวายพระสนมกำนัลทั้งสิ้น แล้วครอบครองราชสมบัติเมื่อจุลศักราชได้ ๙๕๒ ปี อันพระเอกาทศรถนั้นก็เปนที่มหาอุปราช อันพระนเรศร์นั้นมีบุญญาธิการแลเดชาอานุภาพกล้าหาญ มีตะบะเดชะเข้มแขงเรี่ยวแรงยิ่งนัก พระนเรศร์จึ่งให้ตกแต่งบ้านเมืองแล้วก็ให้ยกกำแพงก่อออกมา ให้ถึงขอบริมน้ำทั้งรอบกรุง แล้วพระนเรศร์จึ่งสร้างพระองค์หนึ่ง จึ่งถวายนามเรียก พระบรมไตรโลกนารถ สมาธิน่าตัก ๒ ศอก ทำด้วยทองเหลืองหล่ออยู่วัดเจ้าพระแนงเชิง พระนเรศร์ให้ช่างรามัญทั้งปวงทำฝีมือมอญ ฝ่ายมอญจึ่งเรียกวัดพระแนงเชิงอยู่ทางทิศใต้เมือง แล้วจึ่งทำการฉลองเปนหนักหนา ครั้นแล้วพระนเรศร์จึ่งซ่องสุมทำนุบำรุงทหารแลโยธาบรรดาที่มาแต่หงษา อันมีความชอบจงรักภักดี​ต่อพระองค์นั้น พระนเรศร์ก็ประทานบำเหน็จรางวัลทั้งไพร่แลผู้ดีทั้งสิ้น บ้างก็ได้เลื่อนที่เลื่อนทาง แล้วประทานชื่อเสียงเรียงตัวกันทั้งสิ้น อันเหล่าทหารแลพลรบเมื่อครั้งนั้นดั่งหมู่มาร เก่าใหม่หักสท้านทุกบ้านเมือง อันพระแสงของ้าวเล่มนั้นที่ฟันอุปราชหงษา แล้วใช้กลางโยธาแสนหนึ่งนั้น จึ่งตรานามกรชื่อเจ้าพระยาแสนพลพ่าย กับพระมาลาเบี่ยงบิ่นของพระองค์ อันพระแสงที่ตีช้างมอญล้มลงนั้น จึ่งเรียกว่า (พระแสงขอตีช้างล้ม) พระแสงที่คาบปีนค่ายขึ้นไปนั้น เรียกพระแสงขึ้นค่าย อันพระมาลาแลพระแสง สามองค์นี้อยู่จนเสียกรุง อันช้างทรงที่พระองค์ชนมีไชยกับอุปราชานั้น ชื่อเจ้าพระยาไชยานุภาพ เปนมหาคชสาร อันยันคันหนองเมื่อชนช้างกันนั้น เรียกว่าหนองขายันมาจนบัดนี้ อันถิ่นฐานนั้นก็มีอยู่จนทุกวัน อันที่ที่ช้างชนกันที่ต้นพุดทรานั้น เรียกพุดทรากะแทก ก็ยังมีอยู่จนทุกวันนี้ ๚

๏ ครั้นอยู่มาพระนเรศร์ จึ่งให้ซ่องสุมทหารโยธาแลช้างมันคชสารอาสา แลทหารถืออาวุธเปนอันมาก แล้วพระนเรศร์จึ่งยกทัพไปรบเมืองน้อยใหญ่ จึ่งไปรบเมืองล้านช้าง เมืองเชียงใหม่ เมืองเชียงตุง เมืองเชียงแสน เมืองจำปาศักดิ อันเมืองลาวเหล่านี้ ฝ่ายทิศเหนือ ยังเมืองปากใต้ เมืองนคร ไชยา ตานี พัทลุง สงขลา ออกไปจนกระทั่งเกาะเมืองเรียก (เรียว?) แดนชวา แลได้เมืองน้อยใหญ่นอกนี้เปนอันมาก ครั้นมีไชยกลับมาแล้ว พระองค์จึ่งตั้งหมู่ทหารต่างๆ คือหมู่ทศโยธา จตุรงคเสนา แลหมู่องครักษ์​จักรนารายน์ แลอาสาหกเหล่า แลอาสายี่ปุ่น อาสาจาม แลอาสาต่างๆ มีกระบวนช้างพิไชยสงคราม แล้วธงไชยกระบี่ธุชครุธธวัช แลพระเสมาธิปัติฉัตรไชยเกาวพ่าย สำหรับกระบวนมหาพิไชยสงคราม ครั้นตั้งพร้อมแล้วจึ่งเกณฑ์ช้างที่นั่งเอก ที่นั่งรอง แลช้างระวางนอกระวางในทั้งข้างซ้ายขวา ทั้งดั้งทั้งกัน มีทั้งช้างเขนช้างแพน อันช้างเหล่านี้มีชื่อต่างๆ จึ่งผูกเครื่องพระที่นั่งนั้นก็ต่างๆ ทั้งช้างพังช้างพลายมีทั้งเขนแลแพน ทั้งปืนน้อยแลปืนใหญ่ ทั้งหอกแลทวนหลังช้างก็ครบตัวช้างทั้งสิ้น อันช้างตัวหนึ่ง มีคนขี่สามคนมีอาวุธครบตัวคน ยังเหล่าม้าพระที่นั่งเอก ที่นั่งรอง โรงนอกโรงใน ม้าซ้ายม้าขวา ทั้งม้าอาสาเกราะทอง ทั้งม้าหอกม้าทวนแลม้าไชย อันม้าเหล่านี้ผูกเครื่องต่างๆ กัน มีทวนธนูแลน่าไม้ทั้งหอกซัดแลเขน อันคนขี่นั้นใส่หมวกใส่เสื้อเสนากุฏ มีอาวุธครบมือกันต่างๆ ทั้งสิ้น แล้วจึ่งถึงเหล่าทหารขี่รถต่างๆ มีทั้งรถดั้งรถกันรถเขนรถแทงแพน อันคนเดินถืออาวุธต่างๆ กัน ยังเหล่าปืนใหญ่เกณฑ์มีชื่อต่าง ๆ อันเหล่าทหารปืนใหญ่นั้นล้วนเหล่าฝรั่งเศสเกณฑ์มีชื่อแลมีอาวุธครบตัวกันทั้งสิ้น แล้วจึ่งเกณฑ์ทหารใหญ่ให้เปนยกรบัตร เกียกกาย ปีกซ้าย ปีกขวา ทัพน่า ทัพหลัง ทัพหนุน ทัพรอง ทัพเสือป่าแมวเซา แต่บรรดาอาทมาตแลทหารพลทัพเหล่านี้มีอาวุธครบตัวกันทั้งสิ้น เปนคนสี่แสน จึ่งให้พระเอกาทศรถเปนแม่ทัพน่า อันองค์พระนเรศร์นั้นเปนทัพหลวง แล้วจึ่งขึ้นไปจักรบเมืองหงษา จึ่งยกทัพไปทางเมืองพิศณุโลก จึ่งหยุดทัพพล​ไปในป่า แล้วจึ่งตัดไม้ข่มนามตามที่พิไชยสงคราม ครั้นยกไปถึงเมืองเรียว จึ่งเข้ารบลาวเมืองเรียว ฝ่ายลาวเมืองเรียวก็ออกสู้รบต้านทานเปนหนักหนา แล้วตั้งค่ายคูเปนมั่นคง ฝ่ายลาวก็ออกสู้รบประจันกันเปนอันมาก ฝ่ายไทยก็เข้าโจมทัพรุกรบกันกลางแปลง แต่ไทยกับลาวเมืองเรียวนั้นสู้รบกันอยู่เปนหลายวัน ฝ่ายลาวเมืองเรียวนั้นยกทัพมาช่วยเมืองเรียว แต่รบพุ่งกันอยู่นั้นเปนหนักหนา พระนเรศร์กับโยธาทั้งปวง จึ่งเข้าตีประดากันเข้าไป แล้วพระองค์จึ่งจับพระแสงแล้วก็ปีนค่ายขึ้นไป พระเอกาทศรถจึ่งปีนขึ้นไปกับเหล่าโยธาทหารทั้งปวง ก็เข้าได้ในค่ายลาว ก็ฟันแทงลาวล้มตายพ่ายพังไปทั้งสิ้น ครั้นพระนเรศร์มีไชยกับลาวได้เมืองเรียวทั้งสองเมืองแล้ว จึ่งยกทัพไปตีเมืองกงศรีละลายก็ได้ง่ายงาม ครั้นได้เมืองกงศรีละลายแล้ว พระนเรศร์จึ่งยกทัพไปรบเมืองห่าง ฝ่ายลาวเมืองห่างก็ทานสู้รบมิได้ก็แตกหนี พระนเรศร์ก็มีไชยกับเมืองห่าง อันว่าเมืองห่างนี้เปนเมืองบุรีบุราณเขามาช้านานหนักหนา แต่นับกษัตรได้ถึงร้อยชั่ว แต่คราวเมืองปาตลีบุตรนั้นมา มีรอยพระพุทธบาทอยู่บนยอดเขา เรียกเขารังรุ้ง แต่ก่อนตั้งพระสาสนา พร้อมด้วยพระรัตนไตรย พระนเรศร์จึ่งทำพิธีเข้าเหยียบกรุงจักให้รุ่งเรืองเดชา อันที่พระพุทธบาทนั้นก็เสด็จไปนมัสการ พระองค์จึ่งเปลื้องเครื่องทรงทั้งสังวาลแลภูษา แลทรงไว้ในรอยพระพุทธบาท แล้วทำสักการบูชาธงธูปเทียนเข้าตอกดอกไม้ มีเครื่องทั้งปวงเปนอันมาก แล้วจึ่งทำการพิธีสมโภชอยู่เจ็ดราตรี จึ่ง​ให้มหาอุปราชเปนทัพน่ายกไปเมืองหงษาก่อน อันองค์พระนเรศร์นั้นเสด็จอยู่เมืองห่าง เพราะเหตุฉนี้จึ่งถวายพระนามเรียกองค์พระนารายน์เมืองห่าง เปนกรุงหยุดพักอยู่กลางทางของพระองค์ ครั้นเสร็จการมงคลพิธีแล้วพระองค์ก็ยกไปเมืองหงษา จึ่งทรงช้างพระที่นั่งสุวรรณปฤษฎางค์ ก็พ้นเมืองทางไกลได้เจ็ดวัน จึ่งพ้นไปน่าเขาเขียวดงตะเคียนใหญ่ จึ่งมีศาลนางเทพารักษ์อยู่ที่ต้นตะเคียนใหญ่ มีอานุภาพศักดิสิทธิยิ่งนัก เสนาจึ่งทูลเชิญเสด็จให้ลงจากช้างพระที่นั่ง เมื่อจักมีเหตุมานั้น พระนเรศร์จึ่งถามเสนาว่า เทพารักษ์นี้เปนเทพารักษ์ผู้ชายฤๅผู้หญิง เสนาจึ่งทูลว่า อันเทพารักษ์เปนนาง ศักดิสิทธิยิ่งนัก พระนเรศร์จึ่งตรัสว่าอันเทพารักษ์นี้เปนแต่นางเทพารักษ์ดอก ถ้าจักเปนเมียเราก็จักได้ เราไม่ลงจากช้าง ครั้นพระนเรศร์ตรัสดังนี้แล้ว ก็ทรงช้างพระที่นั่งผ่านน่าศาลนางเทพารักษ์นั้นไป จึ่งเห็นเปนตัวแมลงภู่บินตรงมาน่าช้างแล้วก็เข้าต่อยเอาที่อุณาโลม องค์พระนเรศร์นั้นก็สลบอยู่กับหลังช้างพระที่นั่ง แล้วก็เสด็จสู่สวรรคตที่ตรงน่าเขาเขียว เสนาทั้งปวงจึ่งเชิญพระศพ แล้วก็กลับมายังพลับพลาเมืองห่าง ส่วนพระเอกาทศรถนั้นก็ยกพลไปถึงแดนเมืองหงษา จึ่งตีบ้านกว้านกวาดได้มอญลาวหญิงชายเปนอันมาก แล้วจักยกเข้าตีเมืองหงษา ก็พอเสนาอำมาตย์ให้ม้าใช้เร่งรีบไปทูลความพระนเรศร์สวรรคต พระองค์ครั้นทราบดั่งนั้นก็เร่งรีบยกพลโยธาทัพกลับมายังเมืองห่าง ครั้นถึงแล้วก็เสด็จเข้าไปสู่ยังสถานพระเชษฐา จึ่งกอดพระบาทพระพี่ยาเข้าแล้ว ก็ทรงพระ​กรรแสงโศกาอาดูรร่ำไรไปต่าง ๆ พระองค์ก็กอดพระเชษฐาเข้าแล้วก็สลบลงอยู่กับที่ แต่ทรงพระกรรแสงแล้วสลบไปถึงสามครั้ง ครั้นพระองค์ก็ได้สมฤดีคืนมาแล้ว พระองค์จึ่งมีพระบัณฑูรตรัสสั่งให้หาพระโกษฐทองทั้งสองใบที่ใส่พระศพ แล้วจึ่งเชิญขึ้นสู่บนพระราชรถ แล้วก็แห่แหนเปนกระบวนมหาพยุหบาตราอย่างใหญ่มาจนถึงกรุงอยุทธยาธานี แล้วจึ่งสั่งให้ทำพระเมรุทองอันสูงใหญ่ยิ่งนัก อันการพระบรมศพครั้งนั้นเปนการใหญ่หลวงหนักหนา เกินที่เกินทางแต่ก่อนมา ทั้งเครื่องไทยทานก็มากมายหนักหนา แล้วให้ชุมนุมกษัตรทุกประการอันน้อยใหญ่ทั้งสิ้น จึ่งเชิญพระศพแห่แหนไปแล้ว จึ่งถวายพระเพลิงที่วัดสบสวรรค์ ๚

๏ อันพระนเรศร์นั้นวันพฤหัศบดีได้ครองกรุงมาเมื่อครั้งจุลศักราชได้ ๙๖๐ ปี พระชนม์ได้ ๑๕ ปี อยู่ในสมบัติได้ ๒๐ เปน ๓๕ ปี สวรรคต เมื่อสวรรคตนั้นจุลศักราชได้ ๙๖๐ ปีสัมฤทธิศก ๚

๏ ครั้นพระนเรศร์สวรรคตแล้ว พระเอกาทศรถจึ่งครอบครองกรุงฉลองพระเชษฐาสืบไป จึ่งทำการราชาภิเศกอันครบครัน จึ่งถวายพระมเหษี พระนามชื่อพระสวัสดี พระองค์จึ่งสร้างวัดไว้ที่ถวายพระเพลิงพระนเรศร์ แล้วจึ่งสมมุตินามเรียกวัดสบสวรรค์ พระองค์จึ่งสร้างวัดไว้ที่สวนฉลององค์พระเชษฐาวัดหนึ่ง จึ่งสมมุตินามที่เรียกว่าวัดวรเชษฐาราม แล้วพระองค์จึ่งถวายที่เขตรอาราม จึ่งจาฤกไว้ในแผ่นศิลา อันเหล่าบรรดาทหารทั้งนั้น พระองค์ปูน​บำเหน็จหนักหนา ให้เปนชั้นหลั่นกันลงมา ทั้งบุตรแลภรรยาได้ดี อันทหารห้าร้อยคนเดิมนั้นพระองค์เพิ่มบำเหน็จมีภาษี ให้ทั้งโคควายไร่นาแลที่ถิ่นฐานบ้านเรือน ทั้งทาสีทาษา แล้วให้มีตราพระราชสีห์คุ้มห้ามด่านขนอนอากรทั้งปวงเบ็ดเสร็จ มิให้เบิกจ่ายทุกกระทรวงจนต้องคดีโรงศาล ประทานให้ทั้งพิไนยหลวง ที่พระองค์ประทานทั้งปวงนี้มิให้ล่วงพระโองการที่พระเชษฐาสั่งไว้ อันเมืองกรุงศรีอยุทธยานี้มีมอญแลลาวมากมาแต่ครั้งนั้น จึ่งเอาจ่ายในการเมือง แล้วให้เลี้ยงช้างทั้งกรุงทั้งหมู่โขลงแล่น มียศทั้งสิ้น ก็มีมาแต่ครั้งนั้น อันมอญแลลาวเหล่าชเลยจึ่งมีหนักหนา ด้วยพระนเรศร์เธอกวาดต้อนเอามาทุกบ้านเมือง จึ่งมีมากมาแต่ครั้งนั้น กรุงศรีอยุทธยาเมื่อครั้งนั้น มีเดชาอานุภาพเลื่องฤๅชาปรากฎหนักหนา แล้วพระองค์จึ่งสร้างพระพุทธรูปองค์หนึ่ง จึ่งสมมุตินามเรียกพระศรีสรรเพชญ์ ใหญ่สูงสิบแปดศอก หล่อด้วยสังกะสีเปนชั้นใน ข้างนอกนั้นหุ้มทองคำ หนักทองร้อยเจ็ดสิบสามชั่งที่จำได้ แล้วพระองค์จึ่งทำเปนรูปพระเชษฐาธิราช คือรูปพระนเรศร์ จึ่งเอาไว้ในโรงแสงขวา แล้วพระองค์จึ่งสร้างปราสาท ชื่อบรรยงก์รัตนาศน์ แล้วจึ่งขุดสระล้อมรอบ แล้วจึ่งสร้างวัดราชบุรณะวัดหนึ่ง อยู่ในกรุงทิศตวันออกเฉียงใต้ วัง วัดโพธารามวัดหนึ่ง อยู่นอกกรุงทิศตวันตกเฉียงเหนือเมือง แล้วจึ่งสร้างพระเจดีย์เรียกพระมหาคาราเจดีย์องค์หนึ่ง อยู่วัดกุฎีดาวนอกเมืองอยู่ทิศตวันออก อันพระเอกาทศรถนั้น รักพระนเรศร์เชษฐายิ่งนัก อันดาบทรงของพระนเรศร์ที่คาบแล้วปีน​ค่ายขึ้นไปในวันนั้น ก็ยังปรากฎเปนรอยพระทนต์คาบนั้นมีอยู่ตัวคาบ อันด้ามนั้นทำด้วยนอแล้วประดับพลอยแดงอยู่ในโรงแสงซ้าย อันชาวแสงนั้นเชิญออกชำระที่ใดแม้นมิบาดก็ไม่ได้ อันพระแสงองค์นี้กินเลือดคนอยู่อัตราแต่ไรมา อยู่จนเสียกรุงเมื่อครั้งนี้ อันพระแสงง้าวที่ฟันอุปราชาขาดฅอช้าง ซื่อเจ้าพระยาแสนพลพ่ายนั้น ก็เอาไว้ในโรงแสงซ้าย อันพระแสงที่ตีช้างมอญล้มนั้น เรียกพระแสงช้างตีล้มก็ไว้ในโรงแสงซ้าย อันพระมาลาที่อุปราชฟันถูกเข้าบิ่นไปนั้น ก็ไว้ในโรงแสงซ้าย อันรูปพระนเรศร์นั้นไว้ในโรงแสงขวา อันพระเอกาทศรถนั้น จักได้ไปรบพุ่งบ้านใดเมืองใดนั้นหามิได้ ตั้งอยู่ในธรรมสิบประการ ทั้งอาณาประชาราษฎรก็อยู่เย็นเปนศุข ทั้งสมณชีพราหมณ์ก็จำเริญศีลาบารมีก็เปนศุข อันพระเอกาทศรถนั้น ได้เสวยราชสมบัติมาแต่เมื่อจุลศักราช ๙๖๐ ปี พระชนม์ได้ ๒๐ ปี อยู่ในราชสมบัติได้ ๑๙ ปี ๓๙ ปีสวรรคต เมื่อจุลศักราชได้ถึง ๘๗๙ ปี ๚

๏ ครั้นอยู่หลายชั่วกษัตรมา จึ่งมีกษัตรองค์หนึ่งเปนเชื้อพระสุธรรมราช ได้ครองราชสมบัติต่อมาในกรุงศรีอยุทธยา จึ่งอรรคมหาเสนาบดีแลมหาปโรหิตผู้ใหญ่แลเสนาทั้งปวง จึ่งตั้งการราชาภิเศกตามประเพณีกษัตริย์แต่ก่อนมา จึ่งถวายพระนามเรียกว่าพระไตรโลกนารถ พระองค์ตั้งอยู่ในทศพิธราชธรรม อาณาราษฎรทั้งปวงจึ่งเรียกว่า พระเจ้าทรงธรรมอันมหาประเสริฐ อันพระอรรคมเหษีนั้นพระนามชื่อพระจันทชายา อันราชมเหษีนั้นพระนามเรียกพระขัติยเทวี จึ่งมีพระราชธิดาในพระอรรคมเหษีนั้นสี่องค์ ที่​เปนพระราชธิดาเดิมนั้นพระนามเรียกว่า พระประทุมาองค์หนึ่ง แล้วถัดมาชื่อพระสุริยา ถัดมาชื่อพระจันทเทวี อันพระธิดาน้อยนั้นชื่อพระศิริกัลยา อันในพระอรรคมเหษีนั้นสี่องค์ จึ่งมีในราชมเหษีนั้นก็สี่องค์ องค์พี่นางนั้นชื่ออุบลเทวี ถัดมานั้นชื่อพระประภาวดี ถัดมาชื่อพระไวยบุตรี สุดพระครรภ์นั้นชื่อพระกนิษฐาเทวี ในมเหษีซ้ายนั้นสี่องค์ จึ่งเปนแปดองค์ด้วยกันทั้งสิ้น อันพระไตรโลกนารถนั้นมิได้มีพระราชบุตรเปนกุมาร มีแต่พระราชนัดดาองค์หนึ่ง เปนหน่อเนื้อฝ่ายข้างพระมารดา ชื่อพระสุริยวงษ์กุมาร อันพระสุริยวงษ์กุมารนั้นแต่เมื่อยังเยาว์อยู่นั้นเห็นเปนอัศจรรย์ยิ่งนัก จักเล่นกับทารกทั้งปวงก็ปลาดในกิริยาอาการ อันจอมปลวกที่เล่นนั้นทำเปนอาศน์แล้วให้เด็ก ๆ เข้ามาเฝ้าเล่า ทำเปนขุนนาง แล้วจึ่งว่าราชการงานกรุง ทำปลาดต่าง ๆ เห็นเปนฉนี้มีอัศจรรย์ยิ่งนัก อันพระไตรโลกนารถนั้นเธอทรงทศพิธราชธรรมหนักหนา พระองค์ตั้งอยู่ในศีลาแลอุโบสถศีลมิได้ขาด แล้วพระองค์ตั้งอยู่ในธรรมสิบประการ พระองค์ชำนาญในคันถธุระ ทรงบำรุงพระสาสนาโดยสุจริต ในเดือนหนึ่งสี่อุโบสถ พระองค์บำรุงศีลาพรหมจรรย์มิได้ขาด แล้วงหาฝ่ายสวรรค์แลการพระนิพพาน พระองค์มิได้รอนสัตว์ให้ตักไษย เปนราชประเพณีจำเปนจำเสด็จออกพระโรง แล้วว่าราชการตามกิจประเพณีกษัตรแต่ก่อนมา ใครชอบก็ประทานรางวัล ใครผิดก็ให้พิพากษาโทษตามกฎพระไอยการ ถ้าโทษใหญ่แลลูกขุนพิพากษาใส่ในพระไอยการมา พระองค์ขอโทษไว้มิให้ตาย พระ​องค์จึ่งเอาพระราชนัดดา ที่ชื่อสุริยวงษ์กุมารนั้นมาเลี้ยงไว้ในพระราชฐาน จึ่งประทานชื่อให้เรียกว่าเจ้าพระยาสุริยวงษ์ ว่าที่จักรีกระลาโหม กรมท่า แล้วประทานเครื่องสูงต่างๆ มีพานทองสองชั้น กระโถนทอง ทั้งพระแสงก็ประทานมา นั่งแคร่จมูกสิงห์ พิงหมอนที่บนศาลกลางชุมนุมที่ปฤกษา อันที่เฝ้านั้นอยู่น่าเสนา ปูพรมมีผ้าลาดบน ขี่เรือเอกไชยเข้าเฝ้าอัตรา แล้วประทานอาญาสิทธิเปนต้น มีทนายมหาดเล็กนุ่งสองปักอัตรา ให้รับพระประสาทในบาดหมาย แล้วลอยชายเข้าเฝ้าฝ่ายน่า อันตำแหน่งนั้นที่เจ้าพระยามหาอุปราช เปนสิทธิ์ขาดอยู่แต่ในผู้เดียวนี้ อันพระองค์นั้นมิได้เปนภารธุระในกรุง พระองค์แสวงหาแต่ทางสวรรค์แลนิพพาน พระองค์ชำนาญในการพระธรรมแลคันถธุระ วิปัสนาธุระ ทั้งพระสูตรแลพระปรมัตถ์ พระองค์ก็บอกหนังสือพระสงฆ์อยู่อัตรา พระองค์ทรงแต่งมหาเวสสันตรชาฎกมาแต่เมื่อครั้งนั้น แล้วจึ่งทรงแต่งกาพย์โคลงฉันท์แลคำพากย์ก็ได้ปลาดต่าง ๆ ทั้งสวดสำรวจประสานเสียงโอดพันคร่ำครวญต่างๆ ก็มีมาแต่ครั้งนั้น พระองค์ก็แต่งเปนศัพท์แสงเปนคำหลวง แลพระราชนิพนธ์ก็มีมาแต่ครั้งนั้น อันบรรดากษัตรทั้งปวงแต่ก่อนมา เสด็จขึ้นไปนมัสการพระพุทธบาททุกปีมิได้ขาด พระไตรโลกนารถนั้นเสด็จขึ้นไปนมัสการแต่ครั้งเดียวก็มิได้เสด็จขึ้นไปอิกเปนอันขาด ด้วยทรงพระกรุณาแก่อาณาประชาราษฎรทั้งปวงที่ไปตามเสด็จนั้น ได้ลำบากหาบคอนเหนื่อยยาก พระองค์เมตตาแก่อาณาราษฎรทั้งปวงจักต้องลำบาก จึ่งไม่​เสด็จขึ้นไปอิก พระองค์นี้ทรงพระเมตตากับอาณาราษฎรยิ่งนัก อันอาณาราษฎรเมื่อครั้งนั้นได้อยู่เย็นเปนศุขทั้งกรุงแลทั้งขอบขัณฑเสมาทั้งสิ้น อันเครื่องอุปโภคที่มีในพระราชฐานอันที่พระองค์จักทรงนั้น พระองค์บูชาพระรัตนไตรยก่อนแล้ว จึ่งไถ่เอาตามค่าแล้วจึ่งทรงจนเรือพระที่นั่งที่ทรงนั้น พระองค์เชิญเสด็จพระขึ้นทรงก่อนแล้ว พระองค์จึ่งทรง อันการสิ่งนี้เปนนิจสินมิได้ขาด ครั้นอยู่มาครั้งหนึ่ง จึ่งมีคนร้ายเปนเสนาข้างฝ่ายทหารขวา ครั้นสำเภายี่ปุ่นเข้ามาค้าขาย แต่บรรดาสินด้าทั้งปวงที่มีมา ขุนนางผู้นั้นเข้ากวาดกว้านจำหน่ายเอาเองว่าเปนภาษีหลวง แล้วจึ่งเอาเงินทองแดงแต่งไปฉ้อฬ่อลวงนั้น อันยี่ปุ่นพ่อค้านั้นก็สำคัญสัญญาเอาเปนมั่นว่าพระองค์คิดกันมาทำดั่งนี้ ยี่ปุ่นจึ่งแต่งทหารสี่คนให้ลอบเข้าไปในกรุงแล้วจึ่งเข้าไปในพระราชวัง วันนั้นพระองค์เสด็จอยู่ที่น่าจักรพรรดิพิมานไชย ทรงฟังสวดสำรวจคำหลวงอยู่ ยี่ปุ่นมันล่วงเข้าไปได้จนถึงพระองค์ ผู้ใดมิได้ทักทาย ครั้นถึงยี่ปุ่นถอดกฤช อันกฤชนั้นก็ติดฝักอยู่ ถอดออกมิได้ดังใจหมาย ก็ยืนจังงังอยู่ที่ตำบลอันนั้น ก็พอพระองค์ทอดพระเนตรแลมาเห็นยี่ปุ่นสี่คนอยู่ที่นั้น พระองค์จึ่งตวาดด้วยสีหนาทภูมี อันยี่ปุ่นทั้งสี่คนนั้นก็ซวนซบสลบอยู่ทันที พระองค์จึ่งให้จับตัวแล้วไต่ถาม ขุนล่ามจึ่งแปลคำทันที ญี่ปุนจึ่งว่าเอาเงินทองแดงแต่งไปลวงกันบอกว่าเงินดีที่ในคลัง เปนกษัตรมาฉ้อพ่อค้า ยี่ปุ่นจึ่งขัดอัชฌาไศรย อันคนดีที่มาสี่คนบัดนี้จักมาสังหารพระองค์มรณา พระองค์ได้ฟังคำสำนวนยี่ปุ่นว่ากล่าวให้การดังนี้ก็ทรงพระ​สรวลแล้ว จึ่งตรัสสั่งให้หาเจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์เข้ามาบัดนี้ จึ่งสั่งให้พิจารณาหาตัวคนร้าย แล้วให้เอาเงินดีตีให้มัน อย่าให้ลงโทษทัณฑ์ชีวิตรให้ฉิบหาย ถึงยี่ปุ่นก็อย่าทำมันให้วุ่นวาย มันไม่ร้ายเราร้ายไปฉ้อมัน จึ่งเจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์รับสั่งแล้วก็ลงมาขมีขมัน จึ่งเรียกยี่ปุ่นทั้งสี่คนออกมาทันใด ก็ส่งตัวให้นายกำปั่นทันที อันที่ฉ้อยี่ปุ่นนั้นก็ลงโทษทัณฑ์ประจานตามที่ แล้วให้ยี่ปุ่นรู้ว่าคนนี้เปนคนร้าย แล้วก็ปล่อยเสียดุจมีพระโองการ อันที่ผิดทั้งนี้ควรที่จักทำโทษ พระองค์ก็โปรดมิได้สังหารชีวิตรให้ฉิบหาย พระองค์ถือศีลาจารสมาทานอธิวาศนขันตีบารมี อันว่ากรุงศรีอยุทธยาเมื่อครั้งนั้น ก็สำเริงสำราญเปนศุขทั้งกรุง แล้วพระองค์จึ่งสร้างวัดพุทไธสวรรย์วัดหนึ่ง วัดธรรมมิกราชวัดหนึ่ง จึ่งปฏิสังขรณ์อารามในเมืองพิไชยบุรี คือวัดพระรัตนมหาธาตุ แล้วจึ่งสร้างปราสาทแว่นฟ้าที่น่าจักรวรรดิ ชื่อจักรวรรดิไพชยนต์มหาปราสาท สำหรับในพระวรรษาสามเดือนนั้น เสด็จออกไปศึกษาบอกหนังสือพระสงฆ์มิได้ขาด อันนอกพระวรรษานั้นแต่วันพระ พระองค์เคล่าคล่องว่องไวที่ในธรรม พระองค์ชำนิชำนาญเปนหนักหนา อันพระไตรโลกนารถนั้นวันเสาร์ได้เสวยราชสมบัติมา แต่เมื่อจุลศักราชได้ ๙๗๙ ปีมเสงเดือนหก พระชนม์ได้ ๒๐ ปี อยู่ในสมบัติได้ ๑๙ ปี ๓๙ ปี สวรรคต เมื่อจุลศักราช ๙๙๘ ปี ๚

๏ ครั้นพระไตรโลกนารถเสด็จสู่สวรรคตแล้ว เสนาทั้งปวงจึ่งพร้อมใจกันทั้งสิ้นแล้ว จึ่งเชิญเจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์ขึ้นครองกรุง​แล้วจึ่งตั้งทำการราชาภิเศกตามประเพณีกษัตรแต่ก่อนๆ จึ่งถวายพระนามเรียกว่า พระรามาธิเบศร์ พระองค์จึ่งเอาพระราชธิดาของพระไตรโลกนารถมาตั้งเปนมเหษีทั้งแปดองค์ อันพระราชธิดาในพระอรรคมเหษีขวาสี่องค์นั้นตั้งเปนฝ่ายขวา อันพระราชธิดาในราชมเหษีซ้ายสี่องค์นั้น จึ่งเอามาตั้งเปนฝ่ายซ้าย อันพระอรรคมเหษีใหญ่นั้น พระนามเรียกพระประทุม จึ่งถัดมานั้นชื่อพระสุริยา ถัดมาองค์หนึ่งชื่อพระจันทเทวี แล้วถัดมาชื่อพระศิริกัลยา ฝ่ายขวาสี่องค์ด้วยกัน ยังฝ่ายซ้ายสี่องค์นั้น พระนามชื่อพระอุบลเทวีองค์หนึ่ง พระประภาวดีองค์หนึ่ง ถัดมาชื่อพระไวยบุตรีองค์หนึ่ง อันสุดพระครรภ์นั้นชื่อพระกนิษฐาเทวี พระราชธิดาฝ่ายซ้ายสี่ จึ่งเปนแปดองค์ด้วยกัน อันพระมเหษีขวาที่ชื่อพระประทุมานั้น มีพระราชโอรสสี่องค์ อันพระเชษฐานั้นชื่อพระองค์ไชย แล้วพระไตรภูวนารถ แล้วพระอภัยชาติ แล้วพระไชยาทิตย์ ในอรรคมเหษีขวาสี่องค์ อันในพระราชมเหษี ที่พระนามเรียกว่าพระอุบลเทวีนั้น มีพระราชโอรสสามองค์ อันพระเชษฐานั้นชื่อพระขัติยวงษา แล้วพระไตรจักร องค์สุดพระครรภ์นั้น ชื่อพระสุรินทกุมาร ทั้งสองฝ่ายจึ่งเปนเจ็ดองค์ด้วยกันทั้งสิ้น ๚

          ในอดีตกาล พระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในกรุงพาราณสี
          ในครั้งนั้นได้มีสำนักอาจารย์ทิศาปาโมกข์ เปิดสำนักศึกษาศิลปศาสตร์อยู่ในเมืองตักสิลา
          สำนักการศึกษานี้มีชื่อโด่งดัง จึงมีบุตรของชนชั้นนำ เช่น กษัตริย์และพราหมณ์พากันไปเรียนเป็นจำนวนมาก ยังมีพราหมณ์คนหนึ่งมาหาอาจารย์ทิศาปาโมกข์ เล่าเรื่องของนางพราหมณีให้อาจารย์ฟังว่า มีความประพฤติชั่วร้ายหยาบช้าอย่างไร นางพราหมณีชอบหลอกเขาว่าป่วยเป็นโน่นเป็นนี่ประจำ ทั้งๆ ที่ไม่ได้ป่วย จึงขอให้อาจารย์ช่วยแก้ไขให้หน่อย
          อาจารย์แนะนำให้โขลกใบไม้ ๕ อย่าง ผลไม้อีก ๓ อย่าง ผสมกับขี้วัวใส่ไว้ในภาชนะทองแดง และบังคับให้นางกินแก้โรค ถ้านางไม่ยอมกินก็เอาไม้เฆี่ยนโดยไม่ต้องนับ จิกผมกระชากตีเข่าเขย่าศอกซัดลงไปที่ชายโครงปลายคาง เดี๋ยวนางก็จะรู้สึกเปลี่ยนชีวิตซะใหม่ พราหมณ์ดีใจกับข้อแนะนำนั้นจึงรีบไปดำเนินการทันที
          นางถามว่า “ใครบอกยานี้ให้พี่”
          เขาตอบว่า “อาจารย์ให้มา”
          นางไม่ยอมดื่ม เขาจึงขู่นางว่า “ถ้าเธอไม่ดื่ม ฉันก็จะตีไม่นับ”
          นางรู้สึกว่าเราคงไม่อาจหลอกเขาได้อีกแล้ว จึงเลิกแกล้งป่วย เปลี่ยนเป็นคนขยันขันแข็ง เห็นงานมือไม้สั่นอยากจะทำร่ำไป    


ที่มา : นิทานชาดกจากพระไตรปิฎก : พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ ฉบับสมบูรณ์ จัดพิมพ์เผยแพร่ธรรมโดย ธรรมสภา สถาบันบันลือธรรม

          ในสมัยพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี
          อาจารย์ทิศาปาโมกข์ตั้งสำนักสอนศิลปศาสตร์อยู่ในเมืองตักสิลา มีกุลบุตรจากตระกูลกษัตริย์ ตระกูลพราหมณ์และตระกูลเศรษฐีไปเล่าเรียนกันมาก พระโอรสของพระเจ้าพรหมทัต พระนามว่า พรหมทัตกุมาร ก็ทรงไปศึกษาที่นั่น 
          ระหว่างที่ศึกษาอยู่อาจารย์รู้ดีว่าพรหมทัตกุมารเป็นผู้กักขฬะหยาบ จักทารุณ ถ้าได้ขึ้นครองราชสมบัติเมื่อใดก็จะดำรงอยู่ในตำแหน่งได้ไม่นาน จึงสั่งสอนให้ตั้งอยู่ในเมตตากรุณาธรรม ให้มองเห็นผลดีของการทำความดี ผลชั่วของการทำชั่ว ให้ตั้งมั่นอยู่ในศีลธรรม ไม่ให้ทำตัวให้ล่มจม เหมือนคนเรือแตกอยู่กลางทะเลไม่มีที่พึ่งพาอาศัย ก็จะจมน้ำตายอย่างแน่นอน
          ภายหลังที่พรหมทัตกุมารสำเร็จการศึกษาแล้ว อาจารย์ก็ยังสั่งสอนกำชับนักหนา พรหมทัตกุมารก็ดูเหมือนจะตั้งอยู่ในโอวาทของอาจารย์ แต่พอกลับนครพาราณสี ได้สืบราชสมบัติต่อจากบิดา ทรงได้ปุโรหิตชื่อปริงคิยะ เป็นคนหยาบช้า โลภจัด ยุยงให้พระราชารุกรานประเทศต่างๆ เพื่อจะได้เป็นจอมจักรพรรดิแห่งโลก
          พระเจ้าพรหมทัตก็ทรงหยาบช้ากล้าแข็งขึ้น ทรงดำเนินการตามแผนร้ายของปุโรหิต ยกทัพไปล้อมเมืองต่างๆ ถึง ๑,๐๐๐ เมือง จับพระราชามาได้ ๑,๐๐๐ พระองค์ ยึดพระราชสมบัติในชมพูทวีปมาไว้ในเงื้อมพระหัตถ์ ยังเหลืออีกเมืองเดียวเท่านั้น คือ เมืองตักสิลา
          ที่เมืองตักสิลานี้ได้อาจารย์ทิศาปาโมกข์มาเป็นที่ปรึกษา อาจารย์ทิศาปาโมกข์รู้ว่าจะเกิดเหตุการณ์ร้ายแรงในอนาคตจึงแนะนำให้พระราชาแห่งนครตักสิลาซ่อมแซมพระนครเป็นการใหญ่ สร้างกำแพงเมืองอย่างแข็งแรง สร้างป้อมปราการสำหรับป้องกันศัตรูไว้พร้อมสรรพ
          อยู่มาวันหนึ่ง พระเจ้าพรหมทัตเห็นว่าจะต้องตีเมืองตักสิลาให้แตกซะที จึงยกกองทัพใหญ่ล้อมไว้โดยนำพระราชาเชลยศึก ๑,๐๐๐ พระองค์ไปด้เวย แต่พอสั่งกองทัพโจมตีเมืองตักสิลาก็ไม่อาจเข้าตีและยึดเมืองไว้ จึงตรัสถามปุโรหิตปริงคิยะว่าจะทำอย่างไร ปุโรหิตผู้โง่เขลาแนะนำให้ควักนัยน์ตาพระราชา ๑,๐๐๐ พระองค์ แล้วปลงพระชนม์เสีย ให้เอาลำไส้ของกษัตริย์ ๑,๐๐๐ พระองค์ต่อกัน เจิมด้วยเลือดสดๆ นำไปพันรอบต้นไทร ด้วยวิธีการอย่างนี้ก็จะเข้ายึดเมืองตักสิลาได้แน่นอน
          พระราชารับสั่งให้ทหารที่มีร่างกายกำยำ ทำตามนั้นแล้วให้เอาศพทิ้งในแม่น้ำคงคา เมื่อทำพิธีเสร็จให้ลั่นกลองรบ
          ทันใดนั้นเองมียักษ์ตนหนึ่งชื่ออัชชิสกตะมาควักเอาพระเนตรของพระเจ้าพรหมทัตออกไป พระองค์ได้รับทุกขเวทนาอย่างสาหัส จึงไปบรรทมใต้ต้นไทร ขณะนั้นแร้งตัวหนึ่งได้คาบชิ้นเนื้อมาเกาะอยู่บนต้นไทร แล้วทิ้งกระดูกตกลงมาถูกพระเนตรซ้ายของพระราชาจนแตก
          ทุกขเวทนาที่ได้รับอย่างรุนแรงนี้ ทำให้พระองค์คิดถึงคำสอนของอาจารย์ที่สอนให้กระทำแต่ความดี แต่พระองค์ทรงรู้สึกว่า ความชั่วที่พระองค์ทำไปนั้น สาหัสสากรรจ์นัก ไม่รู้จะถ่ายทอดได้อย่างไร ทรงเห็นว่าชีวิตคงไม่มีโอกาสกลับเนื้อกลับตัวได้อีก ทรงคร่ำครวญถึงอัครมเหสี พระองค์ทรงบ่นเนิ่นนาน จนกระทั่งเสด็จสวรรคตไปเกิดเป็นสัตว์นรก
          ฝ่ายปุโรหิตชั่วไม่อาจจะนำทัพได้ เมื่อพระเจ้าแผ่นดินของตนเสด็จสวรรคต กองทัพก็แตกกระเซ็นซ่านไป    


ที่มา : นิทานชาดกจากพระไตรปิฎก : พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ ฉบับสมบูรณ์ จัดพิมพ์เผยแพร่ธรรมโดย ธรรมสภา สถาบันบันลือธรรม

          ในสมัยพระเจ้าพรหมทัต เสวยราชสมบัติอยู่ที่กรุงพาราณสี
          พระเจ้าพรหมทัตพระองค์นึ้ทรงมีนิสัยเกียจคร้าน พระโพธิสัตว์ผู้เป็นอำมาตย์พยายามคิดอุบายแก้ไข วันหนึ่งสบโอกาสเมื่อตามเสด็จไปยังพระราชอุทยานพบตัวกระพองช้าง สัตว์เกียจคร้านเฉื่อยช้าเดินต้วมเตี้ยมอยู่ พระราชาตรัสถามพระโพธิสัตว์ว่านี่เป็นสัตว์อะไร พระโพธิสัตว์ทรงบอกว่าเป็นตัวกระพองช้าง เป็นสัตว์เดินช้าที่สุด
          กราบทูลดังนั้นแล้วพระโพธิสัตว์ถามตัวกระพองช้างว่า “เมื่อเจ้าเดินช้าแบบนี้ ถ้าเกิดไฟป่าขึ้นมาจะหนีทันรึ”
          ตัวกระพองช้างกล่าวต่อว่า “ถ้าข้าไปไม่ถึงโพรงไม้ หรือหลบเข้าช่องแผ่นดินไม่ทัน ก็มีแต่ตายกับตายเท่านั้น”
          พระโพธิสัตว์ฟังดังนั้นแล้วก็กล่าวขึ้นว่า “ในเวลาที่จะต้องทำช้าๆ ผู้ใดรีบด่วนทำเสียเร็ว ในเวลาที่จะต้องรีบด่วนทำ กลับทำช้าไป ผู้นั้นย่อมตัดรอนประโยชน์ของตนเอง เหมือนคนเหยียบใบตาลแห้งให้แหลกละเอียดไปฉะนั้น
          ในเวลาที่จะต้องทำช้าๆ ผู้ใดทำช้า และในเวลาที่จะต้องรีบด่วนทำ ก็รีบด่วนทำ ประโยชน์ของผู้นั้นย่อมบริบูรณ์ เหมือนดวงจันทร์กำจัดมืดเต็มดวงอยู่ฉะนั้น”
          พระราชาได้ทรงสดับคำของพระโพธิสัตว์แล้ว ตั้งแต่นั้นก็มิได้ทรงเกียจคร้าน   


ที่มา : นิทานชาดกจากพระไตรปิฎก : พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ ฉบับสมบูรณ์ จัดพิมพ์เผยแพร่ธรรมโดย ธรรมสภา สถาบันบันลือธรรม

          ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี พระโพธิสัตว์เกิดเป็นนกกระจาบ มีหญ้าและพืชที่หยาบๆ เป็นอาหาร อาศัยอยู่ในป่า
          ในเมืองพาราณสีมีกาเหลวไหลตัวหนึ่งไม่อิ่มด้วยซากศพ กินทั้งม้าทั้งช้างก็ยังไม่พอ จึงคิดว่าเราจักได้รับอาหารมากยิ่งไปกว่านี้ จึงเข้าป่าไปกินผลไม้น้อยใหญ่ เห็นนกกระจาบจึงคิดว่านกกระจาบตัวนี้มีร่างอวบอ้วนเหลือเกิน เห็นจะกินเหยื่ออร่อย แล้วจึงเกาะอยู่ที่กิ่งไม้เบื้องบน แล้วถามนกกระจาบว่า “เจ้านกกระจาบผู้เจริญ เจ้ากินอาหารที่มีประโยชน์หรือไร จึงได้มีร่างอวบอ้วน”
          นกกระจาบจึงกล่าวว่า “พ่อลุงกา ลุงกินอาหารประณีตกับเนยใสและน้ำมัน แต่เหตุไรเล่าหนอลุงจึงผอม”
          กาได้ฟังคำของนกกระจาบนั้นแล้ว จึงได้กล่าวว่า “นกกระจาบ เมื่อกาอยู่ในท่ามกลางศัตรู แสวงหาเหยื่อในหมู่มิตร มีจิตใจหวาดระแวงเป็นนิตย์ จะมีความอ้วนมาจากไหน กาทั้งหลายหวาดระแวงอยู่เป็นนิตย์ ก้อนข้าวที่กาได้มาด้วยกรรมอันเลวทราม ไม่ทำให้กาเอิบอิ่มด้วยเหตุนั้น เราจึงผอม   ส่วนเจ้ากินแต่หญ้าและพืชที่หยาบๆ มีรสอร่อยน้อย แต่เหตุไรเล่าหนอ เจ้าจึงอ้วน”
          นกกระจาบฟังคำนั้นแล้ว ก็บอกถึงเหตุที่ตนอ้วน จึงกล่าวว่า “ลุงกา ข้าพเจ้ายังอัตตภาพให้เป็นไปเลี้ยงชีพด้วยเหยื่อที่ได้มาแล้ว เพราะมักน้อย คิดน้อย และไปหากินไม่ไกล จึงอ้วน  เพราะว่าคนผู้มักน้อยมีความสุขแบบพระอริยเจ้าผู้คิดน้อย มีประมาณอาหารที่รับพอดีแล้ว ย่อมมีพฤติกรรมที่ควรอวดอ้างได้ดี”   


ที่มา : นิทานชาดกจากพระไตรปิฎก : พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ ฉบับสมบูรณ์ จัดพิมพ์เผยแพร่ธรรมโดย ธรรมสภา สถาบันบันลือธรรม

          ในอดีตกาลครั้งพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในกรุงพาราณสี พระโพธิสัตว์เกิดเป็นวานรในป่าหิมพานต์ มีกำลังดุจช้างสาร สมบูรณ์ด้วยเรี่ยวแรง ร่างกายใหญ่ มีความงามพร้อม อาศัยอยู่ที่ราวป่าตรงคุ้งแม่น้ำ
          ในเวลานั้นจระเข้ผัวเมียคู่หนึ่ง อาศัยอยู่ในแม่น้ำคงคา ภรรยากำลังตั้งท้อง แล้วเกิดแพ้ท้องอยากกินเนื้อหัวใจของพญาวรนร จึงบอกสามีว่า “ผัวจ๋า น้องอยากกินเนื้อหัวใจของพญาลิงนั้น”
          ผัวบอกว่า “น้องจ๋า เราเป็นสัตว์เที่ยวไปในน้ำ ลิงเป็นสัตว์เที่ยวไปบนบก เราจะจับลิงนั้นได้อย่างไรเล่า”
          เมียบอกว่า “พี่จระเข้ต้องหาอุบายจับมาให้ได้ หากจับมาไม่ได้น้องขอตาย”
          ผัวปลอบว่า “อย่าคิดมากไปเลยน้อง พี่จะให้น้องกินหัวใจพญาวานรนั้นให้จงได้”
          จึงเข้าไปหาพญาวานรในเวลาที่กำลังดื่มน้ำในแม่น้ำคงคา แล้วนั่งพักอีกฝั่งของแม่น้ำ แล้วกล่าวว่า “ท่านพญาวานร ท่านหากินผลไม้อยู่ที่เดียวซ้ำๆ ทุกวันไม่เบื่อหรือ ทื่ฝั่งโน้นมีผลไม้อร่อยๆ ท่านไม่ลองเปลี่ยนรสชาติไปหากินฝั่งโน้นบ้างหรือ?”
          พญาวานรตอบว่า “ท่านพญาจระเข้ แม่น้ำคงคามีน้ำมาก ทั้งกว้างใกญ่ ข้าจะข้ามไปได้อย่างไรเล่า?”
          จระเข้กล่าวว่า “หากท่านจะไป ข้าจะให้ท่านขึ้นหลังเราไป”
          พญาวานรเชื่อจึงยอมตกลง
          จระเข้กล่าวว่า “ถ้าเช่นนั้น ท่านจงมาขึ้นหลังเรา”
          พญาวานรจึงขึ้นหลังจระเข้ จระเข้พาไปได้สักพักหนึ่งก็พาพญาวานรดำน้ำจมลง พญาวานรกล่าวขึ้นว่า “สหายท่านแกล้งทำให้เราจมน้ำทำไมกัน”
          จระเข้ตอบว่า “เรามิได้พาท่านไปส่งที่ฝั่งโน้นหรอก แต่เมียของเราเกิดแพ้ท้อง อยากกินหัวใจท่าน เราประสงค์จะให้เมียของเรากินหัวใจท่านต่างหาก”
          พญาวานรกล่าวว่า “สหายที่ท่านบอกมาก็ดีแล้ว หากหัวใจเราอยู่ในท้องของเราเมื่อเรากระโดดไปตามยอดไม้ หัวใจก็จะพึงแหลกลาญหมด”
          จระเข้ถามว่า “ก็ท่านเอาหัวใจไปไว้ที่ไหนเล่า?”
          พญาวานรชี้ให้ดูต้นมะเดื่อต้นหนึ่งไม่ไกลนัก มีผลสุกเป็นพวง
          จระเข้กล่าวว่า “หากท่านให้หัวใจข้า ข้าจะไม่ฆ่าท่าน”
          พญาวานรกล่าวว่า “ถ้าเช่นนั้น ท่านจงนำเราไปที่นั่นเถิด เราจะให้หัวใจที่แขวนอยู่บนต้นมะเดื่อแก่ท่าน”
          จระเข้จึงพาพญาวานรไปที่ต้นมะเดื่อนั้น พญาวานรจึงกระโดดจากหลังจระเข้ไปนั่งบนต้นมะเดื่อ กล่าวว่า สัตว์โง่เราจึงลวงเจ้าได้ ผลาผลของเจ้าก็เป็นของเจ้าเถิด เจ้าก็ใหญ่แต่ตัวเท่านั้น แต่หามีปัญญาไม่”
          แล้วกล่าวว่า “เราไม่ต้องการด้วยผลมะม่วง ผลชมพู่ และขนุนทั้งหลาย ที่ท่านเห็นฝั่งสมุทร ผลมะเดื่อของเราต้นนี้ดีกว่า ร่างกายของท่านใหญ่โตก็จริง แต่ปัญญาไม่สมกับร่างกายเลย จระเข้อย่างเจ้าถูกเราลวงเสียแล้ว บัดนี้ เจ้าจงไปตามสบายเถิด    


ที่มา : นิทานชาดกจากพระไตรปิฎก : พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ ฉบับสมบูรณ์ จัดพิมพ์เผยแพร่ธรรมโดย ธรรมสภา สถาบันบันลือธรรม

          ในสมัยพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในกรุงพาราณสี เนื่องจากพระราชาองค์นี้ทรงมีพระโอรสมากมายถึง ๑๐๐ พระองค์ อำมาตย์จึงไม่รู้ว่าพระราชาจะทรงมอบราชสมบัติให้ใครสืบต่อ
          ๒-๓ วันต่อมา พระเจ้าพรหมทัตก็เสด็จสวรรคต หลังจากงานพระราชทานเพลิงศพได้ ๗ วัน เหล่าอำมาตย์ก็ประชุมกันเพื่อสถาปนาพระกุมารขึ้นเป็นพระราชา ในที่สุดที่ประชุมตัดสินใจจะยกราชสมบัติถวายแก่เจ้าสังวรกุมาร พระโอรสองค์สุดท้อง  พระกุมารทั้ง ๙๙ องค์ที่เหลือจึงไม่พอพระทัย มีหนังสือไปถึงเจ้าสังวรกุมารว่า “ราชสมบัติของบิดา จะต้องตกเป็นของผู้พี่ แต่ว่าน้องไม่ยอมร้องรบกัน” แล้วก็นำกำลังทหารไปล้อมวังของพระอนุชาไว้ เจ้าสังวรกุมารรับสาส์นจากพระเจ้าพี่แล้วก็ไปปรึกษาพระโพธิสัตว์ผู้เป็นอาจารย์ อาจารย์แนะนำให้บอกบรรดาพระเจ้าพี่ให้แบ่งราชสมบัติออกเป็น ๙๙ ส่วนสำหรับพระเจ้าพี่ทุกพระองค์ แล้วก็ไม่ต้องทำการรบ เจ้าสังวรกุมารเป็นเจ้าชายทรงธรรม ไม่อยากได้ใคร่ดีอะไร ส่งสาส์นตอบพวกพี่ๆ มีใจความว่า “พระราชสมบัติของพระบิดาขอให้เสด็จพี่ทั้งหมดทรงรับไว้เถอะ และขอให้แบ่งเท่าๆ กัน ส่วนหม่อมฉันไม่ต้องการแม้แต่ส่วนเดียว”
          พระเจ้าพี่ทั้งหลายได้รับสาส์นของพระราชาแล้วก็ปรึกษากันว่า ผู้ที่ควรเป็นพระราชาที่สุดเป็นเจ้าสังวรกุมาร หาใช่เจ้าพี่องค์ใดไม่ พระเจ้าสังวรกุมารเป็นผู้มีคุณธรรม แม้พระราชบิดาก็ทรงไว้วางพระราชหฤทัย ที่ประชุมนั้นจึงให้ราชสมบัติตกเป็นของพระเจ้าสังวรกุมาร
          เจ้าสังวรกุมารได้รับการสถาปนาเป็นกษัตริย์ มีพระนามว่า พระเจ้าสังวรมหาราช ภายหลังการขึ้นครองราชย์ พระองค์ได้ประทานยศอันยิ่งใหญ่แด่เจ้าพี่ทุกพระองค์อย่างเท่าเทียมกัน       


ที่มา : นิทานชาดกจากพระไตรปิฎก : พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ ฉบับสมบูรณ์ จัดพิมพ์เผยแพร่ธรรมโดย ธรรมสภา สถาบันบันลือธรรม

youtube (ที่มาภาพประกอบ)

บำเพ็ญพระราชกุศล บำเพ็ญพระกุศล ถวายพระกุศล มีหลักเกณฑ์การใช้คำอย่างไร

คำว่า บำเพ็ญพระราชกุศล บำเพ็ญพระกุศล ถวายพระกุศล มีหลักเกณฑ์การใช้คำอย่างไร เป็นคำถามที่ผู้ปฏิบัติงานทางด้านพระพุทธศาสนาสอบถามมา ซึ่งคำตอบก็คือราชาศัพท์ของคำว่า ทำบุญ มีใช้ทั้งคำว่า ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ทรงบำเพ็ญพระกุศล และ ทรงบำเพ็ญกุศล ขึ้นอยู่กับว่าจะเลือกใช้แก่พระมหากษัตริย์หรือพระบรมวงศานุวงศ์ในพระยศชั้นใด

หากใช้แก่พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเด็จพระบรมราชินี สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ราชาศัพท์ของคำกริยา ทำบุญ ใช้ว่า ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล หากใช้แก่พระบรมวงศ์ชั้นสมเด็จเจ้าฟ้าจนถึงพระอนุวงศ์ชั้นพระองค์เจ้า ราชาศัพท์ใช้ว่า ทรงบำเพ็ญพระกุศล และหากใช้แก่พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้า ราชาศัพท์ใช้ว่า ทรงบำเพ็ญกุศล แต่หากสามัญชนทำบุญทำกุศลเพื่อถวายเป็นพระราชกุศลของพระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเด็จพระบรมราชินี สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร ควรใช้วลีว่า บำเพ็ญกุศลถวายเป็นพระราชกุศล หรือ บำเพ็ญกุศลถวายเป็นพระราชกุศลแด่…  และหากสามัญชนทำบุญทำกุศลเพื่อถวายเป็นพระกุศลของพระบรมวงศ์ชั้นสมเด็จเจ้าฟ้าจนถึงพระอนุวงศ์ชั้นพระองค์เจ้า ใช้วลีว่า บำเพ็ญกุศลถวายเป็นพระกุศล หรือ บำเพ็ญกุศลถวายเป็นพระกุศลแด่…  ซึ่งหากทำบุญทำกุศลถวายเป็นกุศลของพระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้า ใช้วลีว่า บำเพ็ญกุศลถวายเป็นกุศล หรือ บำเพ็ญกุศลถวายเป็นกุศลแด่… หรือจะใช้ถ้อยคำกลางๆ  แก่พระมหากษัตริย์จนถึงพระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้า ว่า บำเพ็ญกุศลถวาย (ระบุพระนาม) บำเพ็ญกุศลถวายแด่ (ระบุพระนาม) ก็ได้ โดยวลีเหล่านี้ใช้ในกรณีที่พระมหากษัตริย์และพระบรมวงศานุวงศ์ยังมีพระชนมชีพอยู่

หากสามัญชนทำบุญทำกุศลถวายพระมหากษัตริย์ที่สวรรคตไปแล้ว หรือพระบรมวงศานุวงศ์ที่สิ้นพระชนม์ไปแล้ว ใช้ว่า บำเพ็ญกุศลอุทิศถวาย บำเพ็ญกุศลอุทิศถวายแด่…  และหากพระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเด็จพระบรมราชินี สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงทำบุญถวายพระมหากษัตริย์ที่สวรรคตไปแล้วหรือพระบรมวงศานุวงศ์ที่สิ้นพระชนม์ไปแล้ว ใช้ราชาศัพท์ว่า ทรงบำเพ็ญพระราชกุศลอุทิศถวาย หากพระบรมวงศ์ชั้นสมเด็จเจ้าฟ้าจนถึงพระอนุวงศ์ชั้นพระองค์เจ้าทรงทำบุญถวายพระมหากษัตริย์ที่สวรรคตไปแล้ว หรือพระบรมวงศานุวงศ์ที่สิ้นพระชนม์ไปแล้ว ใช้ราชาศัพท์ว่า ทรงบำเพ็ญพระกุศลอุทิศถวาย หากพระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าทรงทำบุญถวายพระมหากษัตริย์ที่สวรรคตไปแล้วหรือพระบรมวงศานุวงศ์ที่สิ้นพระชนม์ไปแล้ว ราชาศัพท์ใช้ว่า ทรงบำเพ็ญกุศลอุทิศถวาย.


ที่มาข้อมูล : สำนักงานราชบัณฑิตยสภา Office of the Royal Society