ความหมายของสัลปังคพิสัย
ความโศก: จารีตนิยมชนิดนี้ตรงกับการใช้โวหารชื่อว่า "สัลลาปังคพิสัย" อารมณ์โศกเศร้าที่เกิดจากความทุกข์อันเนื่องมาจาก
ความไม่สมหวังความผิดหวัง ความสูญเสีย ตลอดจนเรื่องของการพลัดพราก เข้าทำนองพุทธวัจนะบทที่ว่า
"ความพลัดพรากจากสิ่งที่รักเป็นทุกข์" โดยแท้จารีตนิยมชนิดนี้พบมากในวรรณกรรมแสดงอารมณ์ และในวรรณกรรมนิทาน-นิยาย

ตัวอย่าง

   อยากลบรอยเท้าเปื้อนพื้นเรือนหอ
ลบภาพคู่เคลียคลอกันต่อหน้า
ยิ่งอยากลบยิ่งกระจ่างไม่ร้างรา
เห็นตำตาตาจึงจำไว้ตำใจ

        ทวีสุข ทองถาวร / ตำตาตำใจ


อีกตัวอย่างเช่นบทโศกของนางวันทอง ซึ่งคร่ำครวญอาลัยรักต้นไม้ในบ้าน ขุนช้าง อันแสดงให้เห็นว่านางไม่ต้องการติดตามขุนแผนไป
แต่ก็ต้องไปเพราะขุนแผนร่ายมนตร์สะกด เมื่อเห็นว่านางมัวร่ำไรลาต้นไม้ สิ่งของอยู่นั่นเอง
จากเรื่องขุนช้างขุนแผน ตอนขุนแผนพานางวันทองหนี
       
   ลำดวนเอ๋ยจะด่วนไปก่อนแล้ว         ทั้งเกดแก้วพิกุลยี่สุ่นสี
จะโรยร้างห่างสิ้นกลิ่นมาลี                จำปีเอ๋ยกี่ปีจะมาพบ

        (พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย)


อีกตัวอย่างคือตอนที่สุนทรภู่คร่ำครวญถึงรัชกาลที่ 1 ซึ่งสวรรคตแล้ว เป็นเหตุให้สุนทรภู่ต้องตกระกำลำบาก เพราะไม่เป็นที่โปรดปราน
ของรัชกาลที่ 3 ต้องระเห็จเตร็ดเตร่ไปอาศัยในที่ต่างๆ ขณะล่องเรือผ่านพระราชวัง สุนทรภู่ซึ่งระลึกถึงความหลังก็คร่ำครวญอาลัย
ถึงอดีตที่เคยรุ่งเรือง จากนิราศภูเขาทอง
 
   เคยหมอบใกล้ได้กลิ่นสุคนธ์ตรลบ    ละอองอบรสรื่นชื่นนาสา
สิ้นแผ่นดินสิ้นรสสุคนธา                  วาสนาเราก็สิ้นเหมือนกลิ่นสุคนธ์

        (พระสุนทรโวหาร (ภู่))











ขอขอบพระคุณที่มาจาก: เว็บไซท์ห้องเรียนครูสายทิพย์
( sites.google.com/site/krusaithipvasuthonkun/home )

ความหมายของพิโรธวาทัง
พิโรธวาทัง (อารมณ์โกรธ) เป็นอารมณ์ความรู้สึกอีกอย่างหนึ่งของมนุษย์ปุถุชน "เป็นความโกรธ หรือการตัดพ้อ
ว่าด้วยความขุ่นเคือง  คำที่ใช้จึงมักจะลงเสียงหนัก เพื่อเน้นความรู้สึกโกรธ เกลียดหรือเจ็บใจ" จารีตนิยมชนิดนี้
มีความแตกต่างเป็นระดับ กล่าวคือ กล่าวเปรียบเทียบเชิงถ่อมตน - เจียมตน ตัดพ้อต่อว่า กล่าวเปรียบเปรยด่าว่า
และถึงขั้นตัดเป็นตัดตาย

ตัวอย่าง

   แล้วว่าอนิจจาความรัก         เพิ่งประจักษ์ดังสายน้ำไหล
ตั้งแต่จะเชี่ยวเป็นเกลียวไป      ที่ไหนเลยจะไหลคืนมา
สตรีใดในพิภพจบแดน           ไม่มีใครได้แค้นเหมือนอกข้า
ด้วยใฝ่รักให้เกินพักตรา          จะมีแต่เวทนาเป็นเนืองนิจ
โอ้ว่าเสียดายตัวนัก               เพราะเชื่อลิ้นหลงรักจึงช้ำจิต
จะออกชื่อลือชั่วไปทั่วทิศ        เมื่อพลั้งคิดผิดแล้วจะโทษใคร
                                                 
        อิเหนา


 

๏ โล้สวาทวาดใบสำเภาพลิ้ว            ระเรื่อยลิ่วคลองแคบคละขัดขึง
น้ำเจือน้อยค่อยวางทางติดตรึง          ขยับหายโยกคลึงคราคลื่นมา
เมื่อผ่านช่องเข้าอ่าวคราวน้ำขึ้น         พาหายมึนสอดส่องทั้งซ้ายขวา
ข้ามนทีสรวงสรรค์ทุกชั้นฟ้า             สมอุราซานซบสยบทรวงฯ

(จาก บุพเพสันนิวาส)

๏ พลางเป่าปัถมังกระทั่งทรวง               สายทองง่วงงงงวยระทวยนิ่ง
ทำตาปริบปรอยม่อยระวิง                     เจ้าพลายอิงเอนทับลงกับเตียง
ค่อยขยับจับเขยื้อนแต่น้อยน้อย              ฝนปรอยฟ้าลั่นสนั่นเปรี้ยง
ลมพัดซัดคลื่นสำเภาเอียง                   ค่อยหลีกเลี่ยงแล่นเลียบตลิ่งมา
พายุหนักชักใบได้ครึ่งรอก                   แต่เกลือกกรอกกลับกลิ้งอยู่หนักหนา
ทอดสมอรอท้ายเป็นหลายคลา              เภตราหยุดแล่นเป็นคราวคราว
สมพาสพิมดุริมแม่น้ำตื้น                     ไม่มีคลื่นแต่ระลอกกระฉอกฉาว
ปะสายทองดุจต้องพายุว่าว                  พอออกอ่าวก็พอจมล่มลงไปฯ

(จาก ขุนช้างขุนแผน)

๏ ว่าพลางโลมเล้าเอามือลูบ             ประจงจูบแก้มซ้ายแล้วย้ายขวา
อกแอบอิงสวาทไม่คลาดครา            แนบหน้ามือประคองให้น้องนอน
กำเริบราคเสียวกระสันประหวั่นจิต       หวุดหวิดวุ่นวายกายกระฉ่อน
พระพายพัดซัดคลื่นให้สาคร             กระท้อนกระทบกระทั่งฝั่งกระเทือน
เรือไหหลำแล่นล่องเข้าคลองน้อย      ฝนปรอยฟ้าลั่นสนั่นเลื่อน
ไต้ก๋งหลงบ่ายศีรษะเชือน                เบือนเข้าติดตื้นแตกกับตอฯ

(จาก ขุนช้างขุนแผน)

๏ ว่าพลางโอบอุ้มอรทัย                      ขึ้นไว้เหนือตักสะพักชม
เอนองค์ลงแอบแนบน้อง                     เชยปรางพลางประคองสองสม
คลึงเคล้าเย้ายวนสำรวลรมย์              เกลียวกลมสมสวาทไม่คลาดคลาย
กรกอดประทับแล้วรับขวัญ                  อย่าตระหนกอกสั่นนะโฉมฉาย
ฤดีดาลซ่านจับเนตรพราย                   ดังสายสุนีวาบปลาบตา
ฟ้าลั่นครั่นครืนคำรนเสียง                   ก้องสนั่นสำเนียงในโวหาร
ชอุ่มคลุ้มดวงพระสุริยา                        เมขลาล่อแก้วแววเวียน
รามสูรขว้างขวานทะยานไล่                ว่องไวเลี้ยวลัดฉวัดเฉวียน
หมายมิ่งชิงช่วงดวงวิเชียร                   หันเหียนเวียนวิ่งเป็นสิงคลี
พระพิรุณร่วงโรยโปรยต้อง                  มณฑาทองทิพรสสดศรี
ขยายแย้มผกาสุมาลี                            ภุมรีภิรมย์ชมชิด
สององค์ปรีดิ์เปรมเกษมสันต์               ดังได้เสวยสวรรค์ชั้นดุสิต
ต่างแสนเสน่หากว่าชีวิต                      สมคิดเพลิดเพลินเจริญใจฯ

(จาก อิเหนา)

๏ ขึ้นกดบทอัศจรรย์          เสียงครื้นครั่นชั้นเขาหลวง
นกหกตกรังรวง                สัตว์ทั้งปวงง่วงงุนโงง
แดนดินถิ่นมนุษย์             เสียงดังดุจพระเพลิงโพลง
ตึกกว้านบ้านเรือนโรง        โคลงคลอนเคลื่อนเขยื้อนโยน
บ้านช่องคลองเล็กใหญ่      บ้างตื่นไฟตกใจโจน
ปลุกเพื่อนเตือนตะโกน       ลุกโลดโผนโดนกันเอง
พิณพาทย์ระนาดฆ้อง         ตะโพนกลองร้องเป็นเพลง
ระฆังดังวังเวง                    โหง่งหง่างเหง่งเก่งก่างดัง
ขุนนางต่างลุกวิ่ง              ท่านผู้หญิงวิ่งยุดหลัง
พัลวันดันตึงตัง                พลั้งพลัดตกหกคะเมน
พระสงฆ์ลงจากกุฏิ            วิ่งอุตลุตฉุดมือเณร
หลวงชีหนีหลวงเถร           ลงโคลนเลนเผ่นผาดโผน
พวกวัดพลัดเข้าบ้าน          ล้านต่อล้านซานเซโดน
ต้นไม้ไกวเอนโอน            ลิงค่างโจนโผนหกหัน
พวกผีที่ปั้นลูก                 ติดจมูกลูกตาพลัน
ขิกขิกระริกกัน                 ปั้นไม่ทันมันเดือดใจ
สององค์ทรงสังวาส          โลกธาตุหวาดหวั่นไหว
ตื่นนอนอ่อนอกใจ             เดินไม่ได้ให้อาดูร

(จาก กาพย์พระไชยสุริยา)

๏ บ่ มลายสมรเร่งเร้ง       ฤทธิรงค์
สองอ่อนระทวยองค์         ละห้อย
ความรักดุจทิพย์สรง         โสรจชื่น
บัดชื่นบัดเศร้าสร้อย         สร่างสร้อยสรดใส

๏ สะเทือนฟ้าฟื้นลั่น         สรวงสวรรค์
พื้นแผ่นดินแดยัน            หย่อนไสร้
สาครคลื่นอึงอรร             ณพเฟื่อง ฟองนา
แลทั่วทิศไม้ไหล้            โยกเยื้องอัศจรรย์

๏ ขุนสีห์คลึงคู่เคล้า         สาวสีห์
สารแนบนางคชลี            ลาศเหล้น
ทรายทองย่องยงกรี         ฑาชื่น ชมนา
กระต่ายกระแตเต้น          ตอบเต้าสมสมร

๏ ทินกรกรก่ายเกี้ยว         เมียงบัว
บัว บ่ บานหุบกลัว           ภู่ย้ำ
ภุมรีภมรมัว                   เมาซาบ บัวนา
ซอนนอกในกลีบกล้ำ        กลิ่นกลั้วเกสร

๏ บ่ คลาไคลน้อยหนึ่ง      ฤๅหยุด อยู่นา
ยังใคร่ปองประติยุทธ์        ไป่ม้วย
ปรานีดอกบัวบุษป์            บ่ชื่น ชมนา
หุบอยู่ บ่ บานด้วย           ดอกสร้อยสัตตบรรณ

(จาก ลิลิตพระลอ)

๏ บำราศรสหื่นห้า          แหหาย
โหยคระหนรนกาย          ก่ำไหม้
รัวรัวราคราวพาย            เรือเร่ง แรงแม่
ทันถี่ทุกเล่มไหล้            หล่อต้นตามเผยอ

(จาก นิราศนรินทร์)

๏ ลบองบรรพ์หลากเหล้น           บ่เหนื่อยบ่ได้เว้น
เพิ่มชู้ชมสมร

๏ ดุจอัสดรหื่นห้า                    แรงเร่งเริงฤทธิ์กล้า
เร่งเร้าฤๅเยาว์

๏ ดุจสารเมามันบ้า                  งาไล่แทงงวงคว้า
อยู่เคล้าคลุกเอา

๏ ประโลมเล้าอ่อนไท้               แก้วพี่เอยเรียมได้
ยากด้วยเยาวมาลย์

๏ เอ็นดูวานอย่าพร้อง               เชิญพระนุชนิ่มน้อง
อดพี่ไว้เอาบุญ ก่อนเทอญ

(จาก ลิลิตพระลอ)

๏ อ้าอรวรนุชเนื้อ                      นฤมล
เรียมใฝ่มาฝากชนม์                   ชีพด้วย
ตราบสิ้นสุธาดล                       อากาศ ก็ดี
สูญสมุทรสุเมรุม้วย                    ไป่ม้วยเสน่ห์นาง

๏ ตรัสพลางชายเนตรต้อง            ตาสมร
เสียวกระสันเสมอศร                   เสียบไส้
แดดิ้นดั่งไฟฟอน                      รสราค
กรตระกองลูบไล้                      แนบเนื้ออิงองค์

๏ บุษบงส่งดอกพ้น                   ชลธาร
พอแสงสุริยฉาน                       จรัสต้อง
คลายคลี่ผกาบาน                     แบะกลีบ
ภุมเมศรู้รสจ้อง                        จรดเคล้าเสาวคนธ์

๏ ฝนสวรรค์อั้นอดถ้า                 ฤดูกาล
ครั้นวลาหกทะยาน                    ยั่วฟ้า
เมขลาล่อมณีกาล                     อสุรโกรธ
ฝนก็ซกเซ็งซ้า                        ทั่วท้องธรณี

๏ คีริมหิมเวศห้วย                     เหวธาร
สระหนองคลองละหาน               เปี่ยมน้ำ
พฤกษาชุ่มใบบาน                     เบิกช่อ
จัตุบททวิบาทซ้ำ                      ชื่นเต้นตามคะนอง

๏ สองสมบรมสุขล้ำ                   เปรียบสอง
สองเกษมสมปอง                     เกลือกเคล้า
สองกรสองตระกอง                   องค์แอบ กันนา
สองฤๅหยุดยั่วเย้า                     ยิ่งเย้ายวนสม

(จาก ลิลิตพระศรีวิชัยชาดก)

๏ พระเสด็จไคลสู่ห้อง                 บรรทม
ถึงอาสน์บรรจถรณ์สม                  ม่านแพร้ว
พรวนเงินพรวนคำสม                  สายสูตร
ยี่ภู่ทองรองเตียงแก้ว                  เพริศแพร้วเพดาน

๏ โอฬารสารเสนาะพร้อง             พาที
สองเกษมเปรมปรีด์                    ผ่องแผ้ว
รวยรื่นรสฤดี                            ปราโมทย์
พระตระกองกายแก้ว                  แนบเนื้อแนมนม

๏ ชมพักตร์จุมพิศเน้น                 นวลปราง
เอนแอบอุรานาง                       แนบไท้
สองร่วมภิรมย์ปาง                     ประดิพัทธ์ กันแฮ
ดุจลดารัดไม้                           เมื่อเมื้อราตรี

๏ พยุพยับเมฆครื้น                   ครวญหาญ
วิรุณร่วงโรยรินฉาน                   ครึกครื้น
เวหาฮึกมืดมัวปาน                    เดือนดับ
บงกชแบผกาชื้น                      กลิ่นหรื้นรัญจวน

(จาก ลิลิตเพชรมงกุฎ)

สนิทหลับรับขวัญเจ้าทั้งหลับ
ดังยิ้มรับให้พี่มาร่วมหมอน
โฉมแฉล้มแย้มยิ้มพริ้มเพรางอน
งามเนตรเมื่อเจ้าค้อนพี่ยามชม
คอคางบางแบบกระทัดรัด
เล็กยาวขาวขัดดูงามสม
ไม่พร่องบกอกนางอล่างนม
ค้อยผงมสงวนต้องประคองทรวง ๚

ประเดี๋ยวจับประเดี๋ยวจูบเฝ้าลูบชม
แก้มกับนมนี่เจ้าชื้อมาหรือขา
ทำเล่นเหมือนเป็นเชลยมา
ฟ้าผ่าเถอะไม่ยั้งไม่ฟังกัน
จะหยิกเท่าไรก็ไม่เจ็บ
ฉวยเล็บมาจะหักให้สะบั้น
อุยหน่าอย่าทำสำคัญ
ฟาดฟันเอาเถิดไม่น้อยใจ
ทำเล็บหักเหมือนไม่รักพี่จริงจัง
ถึงเงินชั่งหนึ่งหารักเท่าเล็บไม่
เข้าชิดสะกิดพิมยิ้มละไม
อุ้มแอบอกไว้ด้วยปรีดา ๚

(จาก เสภาขุนช้างขุนแผน)

ได้น้องทองนพมาศ
มาสังวาสพาดชมเชย
ร่วมเรือนเพื่อนพิงเขนย
เคยวิงวอนอ่อนหวานคำ
ฝนตกยกปีกป้อง
ฟ้าร้องต้องเอาตนงำ
ชิดเชื้อเนื้อนวลขำ
อ่อนละมุนอุ่นอกเรียม
รักนุชสุดสายใจ
ต้องฤทัยไม่เท่าเทียม
ขอต้องน้องอายเหนียม
เกรียมจิตเจ้าเฝ้าทุกข์ทน
ฝนตก ฝนหากตก
แก้วกับอกอย่าโกรธฝน
ลมพัดรับขวัญบน
แก้วโกมลมานอนเนา
ฝนตกไม่ทั่วฟ้า
เย็นแหล่งหล้าในภูเขา
ไม่เย็นในอกเรา
เพราะเพื่อนเคล้าเจ้าอยู่ไกล

(จาก กาพย์เห่เรือ)

อัศจรรย์ชั้นเชิงเหมือนเพลิงดับ     
พอลมกลับพัดกระพือติดฮือโหม
เป็นควันคลุ้มกลุ้มพยับอับโพยม   
สะท้านสะทึกครึกโครมโพยมบน
สลาตันปั่นป่วนเมื่อจวนรุ่ง         
เป็นฝนฟุ้งฟ้าผ่าถึงห้าหน
ต่างแช่มชื่นรื่นสำราญบานกมล     
พระสุริยนเยี่ยมพ้านภาลัย
                                   
(จาก สิงหไกรภพ)

อัศจรรย์บันดาลอยู่กลางหาว ​​       
เดือนดาวส่องแสงแจ้งกระจ่าง       
​​เย็นซาบอาบละอองน้ำค้าง​​         
ค่อยสระสร่างเศร้าหมองทั้งสองเรา

(จาก สังข์ทอง)

​​นางทอดทับกับเพลาเฝ้าฉะอ้อน ​​   
พระสอดกรกอดประทับไว้กับทรวง
​​แนบสนิทชิดชมภิรมย์รัก​​​         
นางเบือนพักตร์ผ่อนตามไป่ห้ามหวง
​​ดังมาลีคลี่คลายขยายดวง  ​​​       
ระรื่นร่วงเรณูฟูขจร​​​
​​แมลงผึ้งคลึงเคล้าเสาวรส      ​​​   
เมื่อยามอดอุตส่าห์แทรกแหวกเกสร​
​​ลงกลิ้งเกลือกเยือกเย็นเฝ้าเฟ้นฟอน ​
ละอองอ่อนอาบเอิบกำเริบแรง
พิรุณโรยโปรยปรายเป็นสายสาด   ​ ​
สุนีฟาดฟ้าแลบวะแวบแสง​​
​​​น้ำฝนนองท้องทางที่กลางแปลง ​   
​พระโรยแรงเอนองค์ลงบรรทม

(จาก พระอภัยมณี)