สนมเอกสี่ทิศ

สนมเอกสี่ทิศ

สนมเอกสี่ทิศ เป็นข้อสันนิษฐานของนักประวัติศาสตร์ไทยว่า พระสนมเอกสี่ตำแหน่งของพระมหากษัตริย์แห่งกรุงศรีอยุธยาน่าจะเป็นสตรีที่สืบเชื้อสายมาจากราชวงศ์ทั้งสี่ที่อยู่รายรอบกรุงศรีอยุธยา

กฎหมายของกรุงศรีอยุธยา คือ พระไอยการตำแหน่งนาพลเรือน ซึ่งตราขึ้นเมื่อ พ.ศ.1998 ในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ กำหนดว่า พระมหากษัตริย์มีพระสนมเอกสี่ตำแหน่ง คือ ท้าวอินทรสุเรนทร์ ท้าวศรีสุดาจันทร์ ท้าวอินทรเทวี และท้าวศรีจุฬาลักษณ์ ทั้งสี่นี้ถือศักดินาคนละ 1,000

ชื่อ "อินทรสุเรนทร์", "ศรีสุดาจันทร์", "อินทรเทวี", และ "ศรีจุฬาลักษณ์" นี้เป็นชื่อตำแหน่ง มิใช่ชื่อตัว สตรีผู้เป็นพระสนมเอกจะมีชื่อตัวอย่างไรก็ได้ แต่เมื่อได้เป็นพระสนมเอกแล้ว ก็จะต้องได้ชื่อตำแหน่งชื่อใดชื่อหนึ่งในสี่ชื่อนี้ ชื่อเหล่านี้นักประวัติศาสตร์เห็นว่า เป็นร่องรอยที่บ่งบอกถึงการสืบเชื้อสายจากราชวงศ์ทั้งสี่ที่อยู่รายรอบกรุงศรีอยุธยา ไม่ใช่สามัญชน และเป็นสัญลักษณ์แสดงอำนาจของกษัตริย์กรุงศรีอยุธยาที่ปกแผ่ออกไปทั้ง 4 ทิศ

สุจิตต์ วงษ์เทศ สันนิษฐานว่า พระสนมเอกทั้งสี่ตำแหน่งต้องเป็นผู้สืบเชื้อสายราชวงศ์ดังต่อไปนี้ คือ

- ท้าวอินทรสุเรนทร์จากราชวงศ์สุพรรณภูมิทางทิศตะวันตกของกรุงศรีอยุธยาทิ (ศตะวันตก)
- ท้าวศรีจุฬาลักษณ์จากราชวงศ์พระร่วงทางทิศเหนือของกรุงศรีอยุธยา (ทิศเหนือ)
- ท้าวอินทรเทวีจากราชวงศ์ศรีธรรมาโศกราชทางทิศใต้ของกรุงศรีอยุธยา (ทิศใต้)
- ท้าวศรีสุดาจันทร์จากราชวงศ์ละโว้-อโยธยาทางทิศตะวันออกของกรุงศรีอยุธยา (ทิศตะวันออก)

โดยเห็นว่า สตรีที่จะเข้าดำรงตำแหน่งพระสนมเอกต้องไม่ใช่สามัญชน แต่ต้องสืบเชื้อสายจากเจ้านายที่ปกครองแว่นแคว้นรอบกรุงศรีอยุธยาซึ่งถูกผนวกรวมเข้าเป็นส่วนหนึ่งของกรุงศรีอยุธยาแล้ว และเจ้าผู้ครองแว่นแคว้นเหล่านั้นต้องถวายเชื้อสายของตนเข้ามาเป็นพระสนมเอก เพื่อเป็นสัญลักษณ์ว่า พระราชอำนาจของพระมหากษัตริย์กรุงศรีอยุธยาแผ่ไปยังทิศทั้งสี่ และพระสนมองค์ใดประสูติพระราชโอรสได้ ก็จะได้รับยกย่องเป็น "แม่หยัวเมือง" ซึ่งมีฐานะรองจากพระอัครมเหสี

สุจิตต์ วงษ์เทศ เชื่อว่า ท้าวอินทรสุเรนทร์ มาจากราชวงศ์สุพรรณภูมิทางทิศตะวันตกนั้น เพราะเห็นว่า แถบนี้มักปรากฏคำว่า "อินทร์" ในชื่อบุคคล เช่น เจ้านครอินทร์ พระมหากษัตริย์ราชวงศ์สุพรรณภูมิ ตลอดจนออกพระศรีสุรินทรฤๅไชย ชื่อตำแหน่งเจ้าเมืองเพชรบุรี และออกพระสุรบดินสุรินทฤๅไชย ชื่อตำแหน่งเจ้าเมืองชัยนาท ซึ่งทั้งสองอยู่ในเขตแคว้นสุพรรณภูมิ ก็มาจากคำว่า "สุร+อินทร" แต่ พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ เห็นว่า ท้าวอินสุเรนทร์น่าจะเป็นตำแหน่งสำหรับสตรีจากสุโขทัยมากกว่า

สำหรับท้าวอินทรเทวี สุจิตต์ วงษ์เทศ เชื่อว่า มาจากราชวงศ์ศรีธรรมาโศกราชทางทิศใต้ เพราะว่า ขุนอินทรเทพในสมัยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิได้เป็นเจ้าพระยาศรีธรรมาโศกราช เจ้าเมืองนครศรีธรรมราช แสดงว่า ชื่อ "อินทรเทพ" หรือ "อินทรเทวี" น่าจะเกี่ยวข้องกับราชวงศ์ศรีธรรมาโศกราชทางทิศใต้ พิเศษ เจียจันทร์พงศ์ เห็นเช่นกันว่า ท้าวอินทรเทวีน่าจะมาจากทางใต้มากกว่า

ส่วนท้าวศรีจุฬาลักษณ์ สุจิตต์ วงษ์เทศ เชื่อว่า มาจากราชวงศ์พระร่วงทางทิศเหนือ เพราะจารึกสุโขทัยระบุว่า ท้าวศรีจุฬาลักษณ์เดิมเป็นตำแหน่งพระมเหสีของพระมหากษัตริย์กรุงสุโขทัย ดังปรากฏท้าวศรีจุฬาลักษณ์พระองค์หนึ่งในจารึกวัดบูรพาราม มีพระนามว่า "สมเด็จพระราชเทวี สรีจุฬาลักษณ์ อัครราชมหิศิเทพ ธรณีดิลกรัตนบพิตรเป็นเจ้า ผู้เป็นบาทบริจาริการัตนชายาแด่สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช" จนเมื่อกรุงสุโขทัยถูกผนวกรวมเข้ากับกรุงศรีอยุธยาแล้ว เชื้อสายราชวงศ์สุโขทัยจึงถูกลดฐานะ และชื่อ "ท้าวศรีจุฬาลักษณ์" ก็ถูกริบเป็นชื่อตำแหน่งพระสนมของพระมหากษัตริย์กรุงศรีอยุธยาแทน แต่พิเศษ เจียจันทร์พงศ์ เห็นแย้งว่า ท้าวศรีจุฬาลักษณ์น่าจะเป็นเชื้อสายราชวงศ์สุพรรณภูมิมากกว่า เพราะปรากฏว่า พระมหาธรรมราชาสุโขทัย พระโอรสองค์หนึ่งของพระมหาธรรมราชาที่ 1 (พระยาลิไทย) ได้อภิเษกสมรสกับพระมหาเทวีศรีจุฬาลักษณ์ซึ่งมีพระชาติกำเนิดเป็นเจ้าหญิงในราชวงศ์สุพรรณภูมิ และมีพระโอรสด้วยกันสองพระองค์ คือ รามราชา กับอโสก นอกจากนี้ ท้าวศรีจุฬาลักษณ์ (แจ่ม) ในสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ก็ยังมีพื้นเพมาจากสุพรรณภูมิ

ท้าวศรีจุฬาลักษณ์ซึ่งที่เป็นที่รู้จักมากที่สุด คือ ท้าวศรีจุฬาลักษณ์ (แจ่ม) ซึ่งถูกประหารเพราะลอบเป็นชู้กับเจ้าฟ้าน้อย พระราชอนุชาของสมเด็จพระนารายณ์มหาราช

เหลืออีกตำแหน่ง คือ ท้าวศรีสุดาจันทร์ ไม่มีที่มาที่ไปชัดเจน สุจิตต์ วงษ์เทศ จึงโยงเข้ากับทิศที่เหลือ คือ ทิศตะวันออก อันเป็นทิศของราชวงศ์ละโว้-อโยธยา และพิเศษ เจียจันทร์พงศ์ ก็เห็นด้วยว่า ท้าวศรีสุดาจันทร์มาจากราชวงศ์ดังกล่าว

ท้าวศรีสุดาจันทร์ซึ่งเป็นที่รู้จักมากที่สุด คือ ท้าวศรีสุดาจันทร์ในรัชกาลสมเด็จพระไชยราชาธิราชและขุนวรวงศาธิราช