ฮีตสิบสอง คองสิบสี่

จิตรกรรมฝาผนัง วัดหนองแวง ต.ในเมือง อ.เมือง จ.ขอนแก่น

ฮีตสิบสอง คองสิบสี่

ชาวอีสานมีวัฒนธรรมประจำชาติและประจำท้องถิ่นมาแต่โบราณกาลนับหลายศตวรรษ จนถือเป็น "ฮีต" เป็น "คอง" ต้องปฏิบัติสืบกันมาจนเป็นประเพณีที่รู้จักกันดี และพูดติดปากว่า "ฮีตสิบสอง คองสิบสี่" เป็นวัฒนธรรมแสดงถึงความเป็นชาติเก่าแก่และเจริญรุ่งเรืองมานาน เป็นเอกลักษณ์ของชาติและท้องถิ่น และมีส่วนช่วยให้ดำรงความเป็นชาติของตนอยู่ตลอดไป

ฮีตสิบสอง มาจากคำ ๒ คำ ได้แก่ ฮีต คือคำว่า จารีต หมายถึงสิ่งที่ปฏิบัติสืบต่อกันมาจนกลายเป็นประเพณีที่ดีงาม ชาวอีสานเรียกว่า จาฮีต หรือฮีต และสิบสอง หมายถึง ๑๒ เดือนใน ๑ ปี รวมเป็น ฮีตสิบสอง หมายถึงประเพณีที่ประชาชนในภาคอีสานปฏิบัติกันมาในโอกาสต่างๆ ทั้ง ๑๒ เดือนของแต่ละปี ส่วนใหญ่เป็นการผสมผสานพิธีกรรมที่เกี่ยวกับผี พิธีกรรมทางการเกษตร เข้ากับพิธีกรรมทางพุทธศาสนา ซึ่งประเพณีทั้ง ๑๒ เดือนที่ชาวอีสานถือปฏิบัติกันมา ล้วนส่งเสริมให้คนในชุมชนร่วมชุมนุมกันทำบุญเป็นประจำทุกๆ เดือนของรอบปี ได้ออกมาร่วมกิจกรรมพบปะสังสรรค์กันเพื่อความสนุกสนานรื่นเริง ได้รู้จักมักคุ้น เกิดความสมานสามัคคี มีความรักใคร่กัน เป็นการสืบทอดสิ่งที่ดีงามมาจวบจนปัจจุบัน ทั้งยังมีผลทางอ้อมคือ เมื่อว่างจากการงานอาชีพแล้วก็มีจารีตบังคับให้ทุกคนเสียสละทำงานร่วมกันเพื่อส่วนรวม ถ้าผู้ใดฝ่าฝืนก็ถูกสังคมลงโทษตั้งข้อรังเกียจอย่างจริงจัง

ฮีตสิบสองของชาวอีสานส่วนที่กำเนิดจากคำสอนและความเชื่อของพระพุทธศาสนาจะคล้ายกับประเพณีของชาวพุทธในสังคมอื่น ส่วนฮีตที่เกิดจากความเชื่อในเรื่องผี อำนาจลึกลับและปัญหาในการดำรงชีวิตประจำวันของชาวอีสานก็จะมีเอกลักษณ์เฉพาะท้องถิ่น ปราชญ์โบราณท่านวางฮีตสิบสองไว้ดังนี้ เดือนอ้าย หรือเดือน เจียง (บุญเข้ากรรม) เดือนยี่ (บุญคูณลาน) เดือนสาม (บุญข้าวจี่) เดือนสี่ (บุญผะ เหวด หรือบุญพระเวส) เดือนห้า (บุญสงกรานต์) เดือนหก (บุญบั้งไฟ) เดือนเจ็ด (บุญซำฮะ หรือบุญชำระ) เดือนแปด (บุญเข้าพรรษา) เดือนเก้า (บุญข้าวประดับดิน) เดือนสิบ (บุญข้าวสาก) เดือนสิบเอ็ด (บุญออกพรรษา) เดือนสิบสอง (บุญกฐิน)

ทั้งนี้ แบ่งจุดมุ่งหมายของแต่ละฮีตได้ชัดเจน คือบุญเกี่ยวกับพระสงฆ์โดยตรง บุญลักษณะนี้มี ๖ บุญ ได้แก่ บุญเข้ากรรม บุญข้าวจี่ บุญผะเหวด บุญเข้าพรรษา บุญออกพรรษาและบุญกฐิน, บุญเกี่ยวกับการทำมาหากิน เกี่ยวกับการขอพรหรือบวงสรวงสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้ดลบันดาลความอุดมสมบูรณ์ทางธรรมชาติ เช่น ฟ้าฝน ข้าวปลาอาหาร มีบุญคูณลานและบุญบั้งไฟ, บุญเกี่ยวกับขวัญกำลังใจการดำรงอาชีพ เกี่ยวข้องกับความเชื่อที่ว่าสิ่งสักดิ์สิทธิ์จะอำนวยความสุข สวัสดิภาพ มี บุญสงกรานต์ บุญซำฮะ และบุญเกี่ยวกับความกตัญญู เน้นการทำบุญอุทิศกุศลเป็นสำคัญ คือ บุญข้าวประดับดิน และบุญข้าวสาก

คองสิบสี่ เป็นคำและข้อปฏิบัติคู่กับฮีตสิบสอง คอง แปลว่าแนวทาง หรือครรลอง หมายถึงธรรมเนียมประเพณี หรือแนวทาง และสิบสี่ หมายถึงข้อวัตรหรือแนวทางปฏิบัติ ๑๔ ข้อ รวมเป็น คองสิบสี่ หมายถึงข้อวัตรหรือแนวทางที่ทุกระดับ นับตั้งแต่พระมหากษัตริย์ ผู้มีหน้าที่ปกครองบ้านเมือง พระสงฆ์ และคนธรรมดาสามัญพึงปฏิบัติ ๑๔ ข้อ เพื่อความสงบสุขร่มเย็นของบ้านเมือง

คองสิบสี่มีหลายประเภท ดังนี้
๑.เป็นหลักปฏิบัติกล่าวถึงครอบครัวในสังคม ตลอดจนผู้มีหน้าที่ปกครองบ้านเมือง
๒.เป็นหลักปฏิบัติของพระมหากษัตริย์ และหลักปฏิบัติของประชาชนต่อพระมหากษัตริย์ และจารีตประเพณีที่พึงปฏิบัติให้บ้านเมืองสงบสุข
๓.เป็นหลักปฏิบัติที่พระราชาพึงยึดถือปฏิบัติ เน้นให้ประชาชนปฏิบัติตามจารีตประเพณี และข้อที่คนในครอบครัวที่ปฏิบัติต่อกัน และ
๓.เป็นหลักปฏิบัติในการปกครองบ้านเมืองให้อยู่เป็นสุขตามจารีตประเพณี

แต่ละข้อมีคำว่าฮีตนำหน้าด้วย (ทำให้เกิดความสับสนกับฮีตสิบสอง) แต่ละคองมี ๑๔ ฮีต ยกเว้น ฮีตปีคองเดือน จะมีเพียงสิบสองฮีต ซึ่งนั่นก็คือฮีตสิบสองที่กล่าวไว้แล้ว ทั้งนี้ ๑๔ คอง ประกอบด้วย
๑.ฮีตเจ้าคองขุน ป็นหลักสำหรับผู้ปกครองในสมัยโบราณ ขุนก็คือเจ้าเมือง เช่น ขุนเบฮม ขุนลอ ขุนทึง เป็นต้น
๒.ฮีตท้าวคองเพีย (เจ้าปกครองขุน)
๓.ฮีตไพร่คองนาย (ไพร่ปฏิบัติต่อนาย)
๔.ฮีตบ้านคองเมือง (ประเพณีของบ้านเมือง)
๕.ฮีตปู่คองย่า
๖.ฮีตตาคองยาย
๗.ฮีตพ่อคองแม่ (พรหมวิหารธรรม)
๘.ฮีตใภ้คองเขย (หลักปฏิบัติของลูกสะใภ้ลูกเขย)
๙.ฮีตป้าคองลุง
๑๐.ฮีตลูกคองหลาน
๑๑.ฮีตเถ้าคองแก่ (ธรรมของผู้ใหญ่ที่มีต่อเด็ก)
๑๒.ฮีตปีคองเดือน (ฮีตสิบสอง)
๑๓.ฮีตไฮ่คองนา
๑๔.ฮีตวัดคองสงฆ์

ที่มา : หนังสือพิมพ์ข่าวสด