พานธูปเทียนแพ อย่าให้ 'กรวย' วางเบียด

ภาพจาก : วัดมเหยงค์ อ.พระนครศรีอยุธยา จ.พระนครศรีอยุธยา (๑๒ ส.ค.๖๓)

พานธูปเทียนแพ

การบูชาหรือการแสดงความเคารพนับถือตามธรรมเนียมไทยเรานั้น นอกจากการแสดงออกด้วยการกระทำทางกิริยาอาการ เช่น การไหว้ การกราบแล้ว สิ่งของที่ใช้เพื่อมอบให้แก่ผู้ที่เราเคารพบูชาหรือสิ่งที่เราเคารพสักการะ ก็เป็นอีกสิ่งหนึ่งที่อยู่ในชีวิตประจำวันของเรา

เครื่องบูชาของไทยเรา ประกอบไปด้วยดอกไม้ ธูป และเทียน เป็นหลักสำคัญ ส่วนจะจัดให้สวยงามเหมาะสมอย่างไรก็แล้วแต่ความตั้งใจและความเห็นดีเห็นงามของท่านผู้เป็นเจ้าของงาน เช่น ดอกไม้ก็อาจจัดลงแจกัน หรือปักเป็นพุ่ม จะจัดเป็นดอกไม้สดหรือดอกไม้แห้งก็เป็นไปตามกำลังศรัทธา

ส่วนธูปและเทียนนั้น เรานิยมว่ามีเทียนอยู่บนเชิงเทียนคู่หนึ่ง และมีกระถางธูปหนึ่งกระถางสำหรับปักธูปเมื่อบูชาสักการะพระรัตนตรัยเสร็จเรียบร้อยแล้ว

หลักที่ว่าเครื่องบูชาอย่างไทยของเรา ประกอบด้วยดอกไม้ธูปและเทียนนี้ ตามตำราท่านกล่าวว่า ถ้าจะให้ครบเครื่องจริงๆ ก็ต้องเพิ่ม “ข้าวตอก” อีกอย่างหนึ่งเข้าไปด้วย (ตามสำนวนที่กล่าวว่า “ข้าวตอกดอกไม้”)

พยานหลักฐานที่แสดงให้เห็นว่าเครื่องบูชาที่จัดเต็มแบบโบราณยังคงใช้งานอยู่แม้จนทุกวันนี้ก็เช่น เครื่องนมัสการที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว หรือสมเด็จพระบรมวงศ์ทั้งหลายทรงจุดบูชาพระรัตนตรัยในงานพระราชพิธีหรือพิธีสำคัญต่างๆ ที่เรียกว่า เครื่องนมัสการทองทิศ … เครื่องนมัสการนั้นประกอบด้วย พุ่มดอกไม้สดห้าพาน พุ่มข้าวตอกห้าพาน เทียนห้าเล่ม และธูปไม้ระกำห้าเล่ม เรียงแถวซ้อนหน้าหลังกันอยู่ (เวลาดูข่าวในพระราชสำนักที่เห็นเป็นพุ่มสีขาว นั่นคือ พุ่มข้าวตอก ไม่ใช่ดอกไม้สีขาว)

มาพูดกันถึงเรื่อง พานธูปเทียนแพ ก่อนที่เรื่องจะยาวไปไหนไกล

การจัดดอกไม้และเทียนเข้าเป็นชุดเพื่อใช้เป็นเครื่องสักการบูชาตามขนบของไทย สามารถจัดได้หลายลักษณะ เช่น เครื่องบูชาชุด ที่เรียกว่า เครื่องทองน้อย เป็นเครื่องบูชาที่จัดวางบนพาน ประกอบด้วยพุ่มดอกไม้ขนาดเล็กสามพุ่ม จะวางบนภาชนะขนาดเหมาะกับการใช้สอย แล้วมีเชิงธูปหนึ่ง เชิงเทียนหนึ่ง ประกอบกันเข้าเป็นหนึ่งสำรับ

ธูปที่ใช้เป็นธูปไม้ระกำ ซึ่งพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถานให้ความหมายว่า ธูปที่ใช้ไม้ระกำเป็นแกน ไม้ระกำนั้นเหลาให้มีทรงและขนาดเท่ากันกับเทียน เวลาวางตั้งขนานกันในเครื่องทองน้อยก็ดี หรือเรียงแถวขนานกันในเครื่องนมัสการทองทิศก็ดี จะมีความสมดุล แลดูเป็นระเบียบสวยงาม

การจัดเครื่องบูชาธูปเทียนแพ จัดให้มีธูปไม้ระกำดังว่ามาแล้วสิบเล่มและเทียนสิบเล่มวางอยู่บนพานใบหนึ่ง ทั้งธูปและเทียน แต่ละอย่างซ้อนเป็นสองแถว แถวละห้าเล่ม วางธูปอยู่ตอนบนและเทียนอยู่ตอนล่าง นิยมใช้ริบบิ้นหรือมาลัยดอกไม้รัดมัดตรึงธูปและเทียนที่ซ้อนกันนี้ไม่ให้พลัดพรากจากกัน (คุมให้อยู่ในระเบียบวินัยตลอดไป)

การวางธูปและเทียนซ้อนกันเช่นนี้ ท่านผู้ใหญ่แต่โบราณท่านเรียกว่า “แพ”

ธูปก็มีแล้ว เทียนก็มีแล้ว จะขาดดอกไม้ไปได้อย่างไร

เครื่องบูชาสักการะชุดนี้โบราณท่านจัดให้มีกระทงเย็บด้วยใบตองหนึ่งใบ วางซ้อนอยู่ข้างบนของธูปเทียนแพ กระทงใบตองนี้บรรจุดอกไม้สด จะเป็นดอกอะไรก็ได้ หลายท่านนิยมดอกไม้ที่มีกลิ่นหอม เช่น มะลิ จำปา กุหลาบ ฯลฯ

กระทงใบตองดังกล่าวมีกรวยที่ทำจากใบตองเช่นเดียวกันปิดอยู่ ความมุ่งหมายของกรวยที่ปิดกระทงนั้น เพื่อทำหน้าที่ห่อหุ้มดูแลรักษามิให้ดอกไม้ที่อยู่ในกระทงเหี่ยวเฉาไปก่อนเวลาอันสมควรที่จะนำขึ้นถวายหรือวางถวาย

ความนิยมที่เป็นมาแต่ดั้งเดิมจึงไม่นิยมเปิดกรวยก่อนเวลานานเกินควร จนเมื่อได้เวลาจะนำพานดอกไม้ธูปเทียนนั้นขึ้นถวายหรือส่งมอบ จึงเปิดฝากรวยกระทงออก แล้วยกแต่พานดอกไม้ธูปเทียนถวายหรือส่งให้กับผู้ที่เราตั้งใจจะบูชาสักการะ

กรวยนั้นเมื่อเปิดแล้ว ก็เป็นอันว่าหมดหน้าที่และไม่มีการใช้สอยอีกต่อไป แต่เดิมมาท่านก็นำไปทิ้ง หรือนำไปเก็บเสียให้พ้นตา เพราะกรวยนั้นไม่ใช่ส่วนหนึ่งของเครื่องสักการะ

ปัญหามาเกิดในชั้นหลัง ที่เห็นเป็นที่ประหลาดคือ กรวยซึ่งควรหมดหน้าที่แล้ว (เพราะได้เปิดกรวยออกจนเห็นดอกไม้ข้างในแล้ว) ก็ยังไม่หนีไปไหน หากแต่วางเบียดอยู่บนพานนั่นเอง เมื่อกรวยเกิดจะต้องมาอยู่ร่วมพื้นที่กันกับพานธูปเทียนแพเสียแล้ว ทุกอย่างจึงประดักประเดิดไปหมด

จะบอกให้ พานธูปเทียนแพ ไม่พึงนำกรวยปิดกระทงดอกไม้ไปวางเบียดอยู่บนพาน ด้วยเหตุผลดังว่ามาข้างต้น

อ้างอิง บทความ “กรวย” วางเบียด โดย ศาสตราจารย์พิเศษ ธงทอง จันทรางศุ หนังสือมติชนสุดสัปดาห์ ฉบับประจำวันที่ ๒๘ สิงหาคม – ๓ กันยายน ๒๕๖๓