“ภูเขาทอง” กองอิฐใหญ่ที่ถูกทิ้งร้าง

   ภูเขาทอง วัดสระเกศ
   (ภาพจาก หนังสือ ประชุมภาพประวัติศาสตร์ แผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว)

“ภูเขาทอง” กองอิฐใหญ่ที่ถูกทิ้งร้าง
มูลเหตุการขุด “คลองผดุงกรุงเกษม” ป้องกันพระนคร
ที่มา - ศิลปวัฒนธรรม
เผยแพร่ - วันเสาร์ที่ 28 พฤศจิกายน พ.ศ.2563

รัชกาลที่ 3 ทรงมีพระราชดำริให้สร้าง “ภูเขาทอง” ที่วัดสระเกศ ให้สร้างเป็นพระปรางค์ขนาดใหญ่อย่างภูเขาทองที่อยุธยา แต่เนื่องด้วยชั้นดินอ่อนตัว รับน้ำหนักจำนวนมหาศาลของพระปรางค์ไม่ได้ กระทั่งทรุดลง จึงหยุดก่อสร้างค้างอยู่เพียงฐาน ถูกปล่อยให้รกร้าง กลายเป็นกองอิฐขนาดใหญ่นอกกำแพงพระนคร

ตำแหน่งที่ตั้งของภูเขาทองนั้น นับเป็นจุดยุทธศาสตร์สำคัญของพระนคร เพราะตั้งอยู่ริมคลองมหานาคเชื่อมต่อกับคลองรอบกรุงและคลองหลอด (คลองหลอดวัดราชนัดดาฯ) และอยู่เยื้องกับป้อมมหากาฬ เมื่อเข้าสู่สมัยรัชกาลที่ 4 ทรงมีพระราชดำริถึงภูเขาทองว่า หากข้าศึกศัตรูเข้ายึดภูเขาทองได้ อาจนำปืนไปตั้งบนภูเขาทอง แล้วยิงเข้าสู่พระนคร ซึ่งจะเป็นอันตรายอย่างใหญ่หลวง ตามที่มีบันทึกไว้ว่า

“…อนึ่งพระปรางค์องค์ใหญ่ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสร้างขึ้นที่วัดสระเกษ การไม่สำเร็จตลอดไป ทิ้งรกอยู่เป็นกองอิฐใหญ่ ราษฎรเรียกกันว่า ภูเขาทอง ถ้ามีข้าศึกศัตรูเอาปืนขึ้นไปตั้งบนภูเขาทองนั้น ยิงระดมสาดเข้ามาในพระนคร ก็เห็นว่าจะรักษาได้เป็นอันยาก (รัชกาลที่ 4 – ผู้เขียน) จึงโปรดให้ขุดคลองผดุงกรุงเกษม เป็นคูพระนครชั้นนอก ดังได้รับพระราชทานพรรณาความมาแล้ว แล้วจึงโปรดให้สร้างป้อมรายเป็นระยะตามฝั่งคลองส่วนในพระนคร ตั้งแต่ปากคลองข้างเหนือไปถึงปากคลองข้างใต้…”

   คลองรอบกรุงและภูเขาทอง วัดสระเกศ ภาพถ่ายสมัยรัชกาลที่ 5
   (จากหนังสือ แม่น้ำลำคลอง)

ความข้างต้นเป็นพระธรรมเทศนาของกรมพระยาวชิรญาณวโรรส ซึ่งเดิมเป็นพระราชนิพนธ์ของรัชกาลที่ 5 ทรงเป็นผู้เรียบเรียงพระราชประวัติรัชกาลที่ 4 แล้วพระราชทานแด่กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ให้ทรงนำไปเรียบเรียงเป็นพระธรรมเทศนาถวายที่พระที่นั่งอนันตสมาคม เนื่องในการพระราชกุศลถวายแด่รัชกาลที่ 4 คราวฉลองสมโภชพระนครครบ 100 ปี เมื่อวันที่ 17 มิถุนายน พ.ศ.2425

ดังนั้น ด้วยเหตุที่ภูเขาทองเป็นกองอิฐใหญ่รกร้างนี้เอง จึงเป็นเหตุผลสำคัญประการหนึ่งในการก่อสร้างคลองผดุงกรุงเกษมให้เป็นแนวป้องกันพระนครอีกชั้นหนึ่ง เพื่อป้องกันไม่ให้ข้าศึกศัตรูเข้ายึดภูเขาทอง

นอกจากนี้ เจ้าพระยาทิพากรวงศ์อธิบายไว้ว่า สมัยรัชกาลที่ 4 ประชาชนออกไปตั้งบ้านเรือนนอกกำแพงพระนครกันมากขึ้น ตัวเมืองก็ขยายออกไปกว้างขวางมากขึ้น รัชกาลที่ 4 จึงทรงหวังพระทัยว่า การก่อสร้างคลองผดุงกรุงเกษมจะช่วยป้องกันข้าศึกศัตรู “…จะได้เป็นที่อุ่นใจแก่ไพร่บ้านพลเมืองซึ่งตั้งอยู่นอกกำแพงพระนคร กับประการหนึ่งลูกค้านานาประเทศเข้ามาค้าขาย เห็นบ้านเมืองป้อมคูมั่นคงก็จะไม่เป็นที่หมิ่นประมาทได้…”

คลองรอบกรุงผ่านตำบลบางลำพู สมัยรัชกาลที่ 5 บ้านเรือนตั้งเรียงรายสองฝากคลอง
(ภาพจากหนังสือชื่อบ้านนามเมืองในกรุงเทพฯ)

คลองผดุงกรุงเกษมเริ่มก่อสร้างเมื่อ พ.ศ.2394 มีสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ ขณะเป็นเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ที่พระสมุหกลาโหม เป็นแม่กองก่อสร้าง ขุดคลองกว้าง 10 วา ลึก 6 ศอก ยาว 137 เส้น 10 วา เท่ากับกว้าง 20 เมตร ลึก 3 เมตร ยาว 5,500 เมตร

และยังได้สร้างป้อมขึ้นอีกจำนวน 8 ป้อม อันมีนามว่า ป้อมป้องปัจจามิตร ป้อมปิดปัจจนึก ป้อมฮึกเหี้ยมหาญ ป้อมผลาญไพรีราบ ป้อมปราบศัตรูพ่าย ป้อมทำลายปรปักษ์ ป้อมหักกำลังดัษกร และป้อมมหานครรักษา โดยหากเกิดศึกสงคราม ก็จะใช้ไม้แก่นหรือไม้ลำปักเป็นแนวกำแพงเชื่อมแต่ละป้อมเข้าด้วยกัน

อนึ่ง ป้อมป้องปัจจามิตรนี้ เป็นป้อมเดียวในทั้งหมด 8 ป้อม ที่ตั้งอยู่ฝั่งธนบุรี บริเวณปากคลองสาน เป็นป้อมคู่กับป้อมปิดปัจจนึก ที่ตั้งอยู่ฝั่งพระนคร บริเวณปากคลองผดุงกรุงเกษมข้างใต้

ภูเขาทองยังถูกปล่อยให้รกร้างต่อไประยะหนึ่ง จวบถึงช่วงปลายรัชกาล รัชกาลที่ 4 ทรงมีพระราชดำริให้ก่อสร้างภูเขาทองขึ้นอีกครั้ง โปรดให้ก่อเป็นภูเขาขนาดใหญ่ แล้วสร้างพระเจดีย์ไว้ด้านบน ดำเนินการวางศิลาฤกษ์เมื่อ พ.ศ.2408 พระราชทานนามว่า “บรมบรรพต” แต่มาก่อสร้างแล้วเสร็จในสมัยรัชกาลที่ 5