กบฏเงี้ยวเมืองแพร่ (พ.ศ.๒๔๔๕)

ขอขอบคุณ t1.bdtcdn.net (ที่มาภาพประกอบ)

กบฏเงี้ยวเมืองแพร่ (พ.ศ.๒๔๔๕)

กบฏเงี้ยวเมืองแพร่ คือการก่อการจลาจลของพวกโจรเงี้ยวที่ยกพวกเข้ายึดเมืองแพร่ จนรัฐบาลจากส่วนกลางต้องส่งกองทัพไปปราบปรามจนสงบราบคาบได้ในที่สุด

เหตุการณ์ครั้งนี้เกิดขึ้นระหว่างกลางเดือนกรกฎาคม ถึงกลางเดือนสิงหาคม พ.ศ.๒๔๔๕ เมื่อพกาหม่องหัวหน้าโจรเงี้ยวนำพรรคพวกประมาณ ๓๐-๔๐ คน เข้าโจมตีสถานที่ราชการต่างๆ ในเมืองแพร่ พวกเงี้ยวชาวเมืองอีกประมาณ ๓๐๐ คน จับอาวุธขึ้นสนับสนุนพวกโจรเข้าตีศาลากลาง จับข้าราชการรวมทั้งข้าหลวงออกมาฆ่า หลังจากยึดเมืองแพร่ได้แล้ว พวกกบฏเกิดความฮึกเหิมคิดการเข้าตีเมืองลำปาง ซึ่งเคยรับจะร่วมกันก่อการกบฏ โดยแบ่งออกเป็น ๒ กอง กองหนึ่งยกไปตีลำปาง อีกกองหนึ่งออกไปขัดตาทัพกองทหารรัฐบาลที่คาดว่าจะมาจากมณฑลพิษณุโลกและนครสวรรค์ ซึ่งรัฐบาลส่งขึ้นไปปราบปราม พวกที่ยกไปตีลำปางทำการไม่สำเร็จ เพราะทางเมืองลำปางรู้ตัวล่วงหน้า จึงจัดกำลังต่อสู้ขับไล่เงี้ยวไปได้

พกาหม่องหัวหน้าโจรเงี้ยวถูกยิงตาย ส่วนอีกกองหนึ่งถูกกองทัพรัฐบาลที่ยกไปจากเมืองพิชัย เมืองสวรรคโลก เมืองสุโขทัย เมืองนครไทย และเมืองตาก ตีโอบล้อมเข้ามา พวกเงี้ยวพอรู้ว่าพกาหม่องหัวหน้าตายแล้ว ก็หมดกำลังใจจะต่อสู้ จึงหนีกระจัดกระจาย จอมพล เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี (เจิม แสง-ชูโต) แม่ทัพ ขึ้นไปถึงเมืองแพร่พร้อมด้วยกองทัพหลวง และได้ตั้งกรรมการสอบสวนต้นเหตุของกบฏเงี้ยวครั้งนี้

ผลของการสอบสวนทำให้ทราบว่า สาเหตุของการกบฏเกิดจากบรรดาเจ้าเมืองประเทศราชภาคเหนือซึ่งไม่พอใจการปกครองระบบเทศาภิบาลที่รัฐบาลนำมาใช้ เพราะการแต่งตั้งข้าหลวงจากส่วนกลางมาประจำตามหัวเมืองต่างๆ ทำให้อำนาจของเจ้าผู้ครองนครแต่เดิมที่เคยมีอยู่อย่างสมบูรณ์ถูกลิดรอนลงเรื่อยๆ เช่น อำนาจในการปกครองข้าหลวงมีอำนาจแต่งตั้งข้าราชการของเจ้าเมือง หรือให้คำแนะนำแก่เจ้าเมืองในการให้ยศถาบรรดาศักดิ์ขุนนางพื้นเมือง อำนาจทางการศาล ข้าหลวงได้รับอนุญาตให้ออกกฎหมายได้ อำนาจทางการคลัง ข้าหลวงเป็นผู้เก็บเงินค่าราชการ อีกทั้งลดค่าตัวทาสได้ ความไม่พอใจเหล่านี้ทำให้เจ้าผู้ครองนครขัดเคือง จึงคิดการกบฏขึ้นเพื่อเรียกร้องอำนาจเก่ากลับคืน

ส่วนเงี้ยวที่ทำการกบฏนั้น มีพกาหม่องเป็นหัวหน้าพวกโจร พกาหม่องผู้นี้ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงบรรยายว่า หนีหนี้จากเมืองเชียงตุงมาอาศัยอยู่เมืองแพร่ และทำการโจรกรรมอยู่เนืองๆ ในเขตเมืองลำปาง เมืองแพร่ จึงถูกเจ้าเมืองลำปางปราบปราม เมื่อเจ้าเมืองแพร่ต้องการจะคิดการแข็งขืนต่อรัฐบาลกลาง จึงอาศัยพกาหม่องช่วยดำเนินการ โดยเสนอให้เงินรางวัลจากเงินของหลวงที่เก็บอยู่ พกาหม่องจึงยินดีรับข้อเสนอ เพราะเห็นว่ามีผลดีแก่ตนเองทุกด้าน

ในการกบฏครั้งนี้ นอกจากเจ้าผู้ครองนครแพร่ให้การสนับสนุนแล้ว พวกโจรยังได้รับความร่วมมือจากเงี้ยวชาวเมืองและชาวพื้นเมืองอีก ด้วยการช่วยฆ่าฟันพวกข้าราชการ ทั้งนี้เนื่องจากพวกเงี้ยวพื้นเมืองส่วนมากเป็นพวกเงี้ยวจากรัฐฉานเข้ามาหากินด้วยการทำป่าไม้และหาเพชรพลอยในเขตเมืองแพร่มาแต่เดิม ต่อมาทางการกวดขันมากขึ้น ทั้งการจัดหาซื้อที่ทำมาหากิน หรือการออกหนังสือเดินทาง และถูกจับกุมหากพบว่าไม่มีหนังสือเดินทาง จึงคับแค้นใจมาก ในขณะเดียวกัน ชาวพื้นเมืองไม่พอใจข้าราชการที่เรียกเก็บเงินแทนการเกณฑ์แรงงาน และแม้จะจ่ายเงินแล้วก็ยังถูกเกณฑ์ไปทำงานโยธา เช่น การสร้างถนน สร้างสะพานอีก ทำให้เห็นว่าข้าราชการหลอกลวงเอาเงินและยังคงใช้แรงงานอีก นอกจากนั้นยังถูกบังคับ กวดขัน ตามกฎเกณฑ์ต่างๆ ทำให้ราษฎรเกลียดชังพวกข้าราชการ เมื่อเกิดกบฏขึ้น ทั้งชาวพื้นเมืองและเงี้ยวชาวเมืองจึงเข้าข้างพวกกบฏ เป็นศัตรูกับทางราชการ

อีกพวกหนึ่งที่สนับสนุนพวกเงี้ยวคือ ฝรั่งเศสและอังกฤษ ได้พบหลักฐานว่าทั้ง ๒ ชาติมีส่วนเกี่ยวข้องด้วยในระยะแรก เพราะต้องการให้เกิดความยุ่งยากปั่นป่วนแก่การปกครองของไทย ซึ่งจะเป็นโอกาสให้ใช้เป็นข้ออ้างเข้ายึดประเทศไทยได้ แต่เนื่องจากรัฐบาลปราบปรามพวกกบฏราบคาบอย่างรวดเร็ว ฝรั่งเศสจึงไม่กล้าสนับสุนพวกกบฏอย่างเต็มที่ เพราะขณะนั้นฝรั่งเศสยังมีกำลังน้อยในเขตนั้น และพวกกบฏเงี้ยวเป็นพวกโจรผู้ร้าย ซึ่งอาจจะสร้างความยุ่งยากแก่ตนต่อไปได้หากให้การเกื้อหนุน ส่วนอังกฤษนั้นเป็นเพราะการปราบกบฏทำอย่างรวดเร็วจนกงสุลอังกฤษยื่นมือเข้ามาเกี่ยวข้องไม่ทัน เหตุการณ์จึงสงบลง

การเกิดกบฏครั้งนี้ทำให้รัฐบาลต้องปรับปรุงวิธีการปกครองเพื่อให้เกิดความสงบเรียบร้อยยิ่งขึ้น ความจำเป็นบางอย่างสำหรับการปกครองยังให้คงอยู่ เช่น การเก็บเงินค่าราชการ แต่การดำเนินการบางเรื่อง ได้มีการปรับปรุง เช่น การปฏิบัติตัวของเจ้าหน้าที่ให้เหมาะสมที่จะทำให้ชาวเมืองเกิดความรักใคร่นับถือ พร้อมทั้งเร่งสร้างสาธารณูปโภค เช่น เหมืองฝาย โรงเรียน โรงพยาบาลขึ้น เพราะได้ตระหนักแต่ครั้งนั้นแล้วว่า ระบบการปกครองกับความเป็นอยู่ที่ดีเป็นเรื่องที่จะต้องกระทำให้สอดคล้องควบคู่กัน

คัดจาก "กบฏเงี้ยวเมืองแพร่" สารานุกรมประวัติศาสตร์ไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน, ราชบัณฑิตยสถานจัดพิมพ์เผยแพร่

เจ้าพิริยเทพวงษ์ หรือเจ้าหลวงพิริยเทพวงศ์ เจ้าผู้ครองนครแพร่ องค์ที่ ๒๒
ครองราชย์ ๕ เมษายน พ.ศ.๒๔๓๒ - พ.ศ.๒๔๔๕
พิราลัย พ.ศ.๒๔๕๕ หลวงพระบาง สปป.ลาว.