พระอินทร์เป่าสังข์ ในคัมภีร์ปฐมสมโพธิ

พระอินทร์เป่าสังข์

พระอินทร์ มหาเทพของเหล่าเทพเทวดา ผู้เป็นอุปัฏฐากของพระพุทธเจ้า
เสด็จลงมาจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ทรงเป่าสังข์ให้พุทธศาสนิกชนทั้งหลาย
ได้ทำบุญ ทำทาน รัษาศีล เจริญภาวนาเป็นนิจ

งานจำหลักไม้ ธรรมมาสน์ทรงปราสาท ภายในอุโบสถ วัดพญาวัด
ตำบลดู่ใต้ อำเภอเมือง จังหวัดน่าน
ภาพจาก : กลุ่มอนุรักษ์จิตรกรรมและประติมากรรม กองโบราณคดี กรมศิลปากร

สังข์ เป็นหอยทะเลชนิดหนึ่ง เป็นเครื่องแสดงถึงความเป็น "สิริมงคล" ในความเชื่อของศาสนาพุทธและพราหมณ์ เป็นหนึ่งในสัญลักษณ์ของพระราชาธิราช เสียงที่เกิดขึ้นจากการเป่าสังข์มีความก้องกังวาน ตามความเชื่อในศาสนาพราหมณ์ ถือเป็นเสียงมงคลเพราะมีเสียงคล้ายกับคำว่า โอม ซึ่งเป็นคำศักดิ์สิทธิ์ จึงนำมาใช้เป็นเครื่องดนตรีในพระราชพิธีทางศาสนาพราหมณ์ มีการใช้ทั้งในพิธีกรรมของราชสำนัก รวมถึงยังได้ความนิยมแพร่หลายในหมู่ประชาชนทั่วไป เดิมมีผิวขรุขระ ต้องนำมาขัดเกลาเสียก่อนแล้วเจาะก้นหอยให้ทะลุเป็นรูเป่า ไม่มีลิ้น ต้องเป่าด้วยริมฝีปากของตนเอง

สังข์ เป็นสัญลักษณ์ของน้ำ ชีวิต และความอุดมสมบูรณ์ เป็นอาวุธสำหรับขว้างไปทำลายส่วนที่เป็นหัวใจของศัตรูโดยเฉพาะ นอกจากนั้นยังใช้เป็นเครื่องเป่าเพื่อบอกอาณัติสัญญาณของเหตุการณ์อันเป็นมงคล ซึ่งเป็นวิธีการใช้งานมาแต่โบราณ และเชื่อว่าสามารถขับไล่สิ่งชั่วร้ายต่างๆ ได้

มีประวัติเล่าว่าเดิมเป็นเปลือกหอยสังข์หุ้มกายอสูรชื่อ ปัญจชน อาศัยอยู่ในท้องทะเล ต่อมาได้ถูกพระกฤษณะ (พระนารายณ์ปางกฤษณาวตาร)ฆ่าตาย จึงได้นำเปลือกสังข์มาทรงใช้เป็นเครื่องเป่าอย่างแตร รูปพระนารายณ์ที่ปั้นหล่อแกะสลักหรือเขียน จึงทำเป็นรูปทรงสังข์ด้วยหัตถ์ซ้าย (ที่ทรงด้วยหัตถ์ขวาก็มีบ้างแต่น้อย) ในอินเดีย นิยมใช้สังข์เป็นเครื่องเป่ากันมาแต่ดึกดำบรรพ์และนับถือเป็นของศักดิ์สิทธิ์ ในวรรณคดีอินเดียโบราณมักจะกล่าวถึงว่า สังข์ใช้เป่าทั้งในสงครามและงานมงคลพิธี ปัจจุบันนี้ พวกคนขอทานก็นำไปใช้ และเมื่อมีงานพิธีตามเทวสถาน เขาใช้เป่าสังข์เป็นสัญญาณเปิดหรือเริ่มงาน หรือใช้เป่าเป็นเครื่องประกอบการบรรเลงในเทวสถานด้วย

ในคัมภีร์ปฐมสมโพธิ กล่าวว่าเมื่อพระพุทธเจ้าจะทรงมีชัยชำนะมาร พระอินทร์นำวิชัยยุตตรมหาสังข์มาเป่า ท่านผู้ใหญ่ผู้เฒ่าของเราแต่โบราณมักจะกล่าวคำพังเพยตำหนิบุคคลที่หยิ่งผยองอวดดีโดยไม่รู้จักฐานะของตนว่าเป็นคน “ไม่รู้จักสังข์” หรือกล่าวเปรียบเทียบว่า “ไม่รู้จักสังข์ เอาหอยโข่งมาเป่า”

ไทยเราคงจะได้แบบอย่างการใช้สังข์เป่าในงานพระราชพิธีมาแต่อินเดีย ทั้งถือเป็นของขลังและศักดิ์สิทธิ์ ใช้แต่ในงานที่มีเกียรติศักดิ์สูงร่วมกับแตรงอนและแตรฝรั่ง ไม่ใช้ในงานที่มีเกียรติอย่างพวกขอทานในอินเดียใช้