โบราณสถานเขาคลังนอก จ.เพชรบูรณ์ - เจดีย์สมัยทวารวดีขนาดใหญ่ที่สุดในประเทศไทย

เขาคลังนอก เป็นสถูปหรือเจดีย์ในศิลปะทวารวดีที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในประเทศไทย
ได้รับการขึ้นทะเบียนโบราณสถานในปี ๒๕๐๖ และดำเนินการขุดค้นขุดแต่งในปี ๒๕๕๑ บูรณะเสร็จในปี ๒๕๕๕

โบราณสถาน เขาคลังนอก
อุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ์
บ้านสระปรือ ตำบลศรีเทพ อำเภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ์

---------------------------

โบราณสถานเขาคลังนอก เป็น ๑ ใน ๓ ส่วนที่สำคัญในการนำเสนอเมืองโบราณศรีเทพเข้าสู่บัญชีมรดกโลกทางวัฒนธรรม อันประกอบด้วย เมืองโบราณศรีเทพ เขาคลังนอก และเขาถมอรัตน์ โบราณสถานเขาคลังนอกมีเจดีย์ขนาดใหญ่และสมบูรณ์ที่สุดแห่งหนึ่งในวัฒนธรรมทวารวดี อายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๓ – ๑๔ ได้รับอิทธิพลทั้งรูปแบบและแนวความคิดเรื่องศูนย์กลางจักรวาลจากวัฒนธรรมอินเดีย แต่ก็มีคติความเชื่อของท้องถิ่นที่แตกต่างไปจากศูนย์กลางจักรวาลที่พบในอินเดีย อินโดนีเซีย และกัมพูชา

โบราณสถานเขาคลังนอก (Khao Klang Nok) เป็นเจดีย์ในพุทธศาสนา สมัยทวารวดีที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในประเทศไทย ตั้งอยู่นอกเมืองโบราณศรีเทพด้านทิศเหนือ มีขนาดกว้างยาวด้านละ ๖๔ เมตร สูงประมาณ ๒๐ เมตร ประกอบด้วยชุดฐานบัวแบบทวารวดี ก่อด้วยศิลาแลงซ้อนกัน ๒ ชั้น มีบันไดขึ้นลงทั้ง ๔ ด้าน ที่ฐานประดับอาคารจำลอง ซึ่งเป็นงานศิลปกรรมที่ได้รับอิทธิพลมาจากศิลปะอินเดีย ชุดฐานนี้รองรับส่วนยอดที่สันนิษฐานว่าเป็นเจดียทรงระฆังหรือทรงโอคว่ำ มีลานประทักษิณล้อมรอบ และพบหลักฐานการสร้างระเบียงคดรอบองค์เจดีย์ด้วย จากการขุดค้นทางโบราณคดีเมื่อ พ.ศ.๒๕๕๑ ได้พบพระพุทธรูปปางแสดงธรรม ๑ องค์

นอกเหนือจากเจดีย์ประธานแล้วยังพบเจดีย์ตั้งอยู่ในแนวแกนทิศทั้งสี่ เรียงตัวกันทิศละ ๓ องค์ อันเป็นแผนผังแบบมณฑลจักรวาล ซึ่งมีเจดีย์เขาคลังนอกเป็นศูนย์กลางตามคติความเชื่อของพุทธศาสนาแบบมหายาน

จากรูปแบบสถาปัตยกรรมและโบราณวัตถุที่พบ สันนิษฐานว่าโบราณสถานเขาคลังนอกสร้างขึ้นเมื่อราวพุทธศตวรรษที่ ๑๔ และใช้งานต่อเนื่องมากจนถึงพุทธศตวรรษที่ ๑๙

ศาสตราจารย์ ดร.สันติ เล็กสุขุม คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร สันนิษฐานว่าด้านบนประกอบด้วยลานประทักษิณ สำหรับประกอบพิธีกรรม และเป็นระเบียงที่สามารถเดินวนรอบได้ ลานประทักษิณมีเจดีย์ประธานตั้งอยู่บนสุดสร้างด้วยอิฐ โดยมีฐานอิฐรับยอดเจดีย์อีก ๑ ชั้น รวมเป็น ๓ ชั้น มีบันไดทางขึ้นสู่ด้านบนทั้ง ๔ ทิศ บันไดมีผนังข้างเป็นชั้นรองเครื่องไม้หลังคา ปากทางขึ้นราวบันไดมีฐานของรูปสลักที่น่าจะเป็นรูปสิงห์คู่ ฐานโค้งเป็นบัว ลานประทักษิณชั้นบนสุดของแต่ละทิศมีซุ้มประตูโค้ง ล้อมรอบด้วยกำแพงแก้ว ระเบียงคตหรืออาคารไม้มุงหลังคาล้อมรอบเจดีย์ประธาน และมีเจดีย์ขนาดเล็กประดับตามมุม

นอกจากนี้ รอบฐานเจดีย์ยังมีเจดีย์บริวารกระจายตัวตามแนวทิศหลัก ทิศละสามหลังในระยะห่างเท่าๆ กัน

ผลการวิเคราะห์ข้อมูลไลดาร์พื้นที่มหาสถูปเขาคลังนอกและโดยรอบ เผยให้เห็นการกระจายตัวของโบราณสถานและแหล่งที่เป็นไปได้ว่าเป็นส่วนประกอบของศาสนสถาน รวมถึงกิจกรรมของมนุษย์ในอดีตรอบๆ ซึ่งทำให้เห็นว่าพื้นที่นี้เป็นมากกว่าศาสนสถานในบริบทมหาสถูป แต่อาจเป็น “มหาวิหาร” หรือวิทยาลัยซึ่งเป็นศูนย์กลางการเรียนรู้ที่สำคัญแหล่งหนึ่ง เช่นเดียวกับวิทยาลัยนาลันทา ที่มีบทบาทส่งต่อพุทธศาสนาและงานศิลปะสู่รัฐในพื้นที่ใกล้เคียง

กรมศิลปากรได้ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานเขาคลังนอกในราชกิจจานุเบกษาเล่ม ๘๐ ตอนที่ ๒๙ ลงวันที่ ๒๖ มีนาคม ๒๕๐๖ รวมเนื้อที่ประมาณ ๑๔ ไร่ ๑ งาน

การขุดศึกษาทางโบราณคดี โบราณสถานเขาคลังนอก

พระพุทธรูปปางแสดงธรรม พบจากการขุดศึกษาทางโบราณคดี

การขุดศึกษาทางโบราณคดี โบราณสถานเขาคลังนอก

ในปีงบประมาณ ๒๕๕๑ อุทยานประวัติศาสตร์ศรีเทพ กรมศิลปากร ได้ดำเนินการศึกษาทางโบราณคดีเนินโบราณสถานเขาคลังนอก ซึ่งตั้งอยู่นอกเมืองโบราณศรีเทพทางด้านทิศเหนือ

มีลักษณะเป็นเนินดินขนาดใหญ่คล้ายภูเขา มีขนาดความกว้างประมาณ ๑๒๐ เมตร ยาวประมาณ ๑๕๐ เมตร สูงประมาณ ๓๐ เมตร มีต้นไม้และวัชพืชขึ้นหนาทึบ มีเศษอิฐและเศษศิลาแลงกระจายอยู่ทั่วทั้งเนิน

เทคนิคการขุดศึกษาทางโบราณคดี : ใช้วิธีวางผังระบบตารางสี่เหลี่ยมจัตุรัส (Grid System) ขนาด ๒x๒ เมตร ครอบคลุมพื้นที่ทั้งเนินโบราณสถาน จากนั้นใช้วิธีการขุดหลุมตรวจสอบยาว (Trench) ขนาดกว้าง ๑ เมตร เพื่อขุดตรวจศึกษาลักษณะชั้นดิน และขุดหนึ่งกริด เว้นหนี่งกริด เป็นแถวแนวยาวจากล่างขึ้นบน

รูปทรงสันนิษฐาน มหาเจดีย์เขาคลังนอก โดยศาสตราจารย์เกียรติคุณ ดร.สันติ เล็กสุขุม