พัดรองพระวิมานไพชยนต์
ที่มา : ตาลปัตรพัดยศ ศิลปบนศาสนวัตถุ พัดรองพระวิมานไพชยนต์
นอกจากความรู้สึกประทับใจในการออกแบบของสมเด็จครูแล้ว มักพบพระคาถาธรรมบทซึ่งสมเด็จครูออกแบบไว้ในผลงานตาลปัตรพัดรองหลายชิ้นด้วยกัน แสดงว่าทรงมีความเลื่อมใสในพระพุทธศาสนา และมีความแตกฉานในอักขระขอมและภาษาบาลี ทรงหยิบยกพระธรรมมาใส่ในงานศิลปกรรมได้อย่างลงตัว ที่มาคำว่า “ไพชยนต์”
“ไพชยนต์” มีความหมายบันทึกอยู่ในไตรภูมิพระร่วงซึ่งเอกสารประวัติศาสตร์ที่ถือกันว่าเป็นวรรณกรรมทางพุทธศาสนาชิ้นแรก ซึ่งพระมหาธรรมราชาที่ ๑ หรือ พญาลิไทย ทรงพระราชนิพนธ์ไว้ ในหนังสือไตรภูมิพระร่วงนั้น กล่าวถึงที่ตั้งของภูมิทั้ง ๓ คือ สวรรค์ มนุษย์ และนรก มีเขาพระสุเมรุอยู่ตรงกลาง ล้อมรอบด้วยเขาทั้ง ๗ และสีทันดรมหาสมุทรสลับกัน ถัดออกเป็นทวีปทั้ง ๔ ที่มนุษย์อาศัยอยู่ แล้วล้อมรอบด้วยกำแพงจักรวาลเป็นชั้นสุดท้าย
สวรรค์อันเป็นที่อยู่ของเหล่าเทวดาทั้งหลายนั้น แบ่งเป็น ๓ ประเภท คือ เทวภูมิ ๖ รูปพรหมภูมิ ๑๖ และอรูปพรหมภูมิ ๔ ได้แก่
เทวภูมิ ๖ คือ จาตุมหาราชิกา ๑ ดาวดึงส์ ๑ ยามา ๑ ดุสิต ๑ นิมมานรดี ๑ ปรนิมมิตวสวตี ๑
รูปพรหมภูมิ ๑๖ คือ พรหมปริชชาภูมิ ๑ พรหมปโรหิตาภูมิ ๑ มหาพรหมาภูมิ ๑ ปริตรตาภูมิ ๑ อัปปมาณาภูมิ ๑ อาภัสสรภูมิ ๑ ปริตตสุภาภูมิ ๑ อัปปมาณสุภาภูมิ ๑ สุภกิณหาภูมิ ๑ เวหัปผลาภูมิ ๑ อสัญญีภูมิ ๑ อวิหาภูมิ ๑ อตัปปาภูมิ ๑ สุทัสสาภูมิ ๑ สุทัสสีภูมิ ๑ อกนิฏฐาภูมิ ๑
อรูปพรหมภูมิ ๔ คือ อากาสานัญจายตน ๑ วิญญานัญจายตน ๑ อากิญจัญญายตน ๑ เนวสัญญนาสัญญายตน ๑
สวรรค์ชั้นที่เลื่องลือในด้านความงามและเป็นที่กล่าวถึงมาก คือ สวรรค์ชั้น “ดาวดึงส์” ไตรภูมิพระร่วงกล่าวว่า “อันชื่อว่าดาวดึงส์นั้นตั้งอยู่เหนือจอมเขาพระสิเนรุราชบรรพต อันปรากฏเป็นเมืองพระอินทร์ผู้เป็นพระญาแก่เทพยดาทั้งหลาย” จากข้อความนี้แสดงถึงสถานที่อยู่ของสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ว่าอยู่บนเขาพระสุเมรุ และเจ้าผู้ครองสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ คือ พระอินทร์
สวรรค์ชั้นดาวดึงส์ยังมีปราสาท ซึ่งเป็นวิมานของพระอินทร์ชื่อว่า “ไพชยนต์” สูง ๒๕,๖๐๐,๐๐๐ วา ประดับด้วยเพชรพลอยทั้ง ๗ ชนิดล้อมรอบไว้ มีชั้นชาลา๑ ๑๐๐ ชาลา แต่ละชาลามีวิมาน ๗๐๐ วิมาน แต่ละวิมานมีนางฟ้าอยู่ประจำ ๗ องค์ นางฟ้าแต่ละองค์มีนางอัปสรเป็นบริวาร ๗ นาง แสดงให้เห็นถึงความยิ่งใหญ่ของปราสาทไพชยนต์และความยิ่งใหญ่ของพระอินทร์
พระวิมานไพชยนต์ที่นำเสนอในบทความนี้ เป็นชื่อแบบร่างพัดรองที่ระลึกในงานพระบรมศพสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ซึ่งสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์และโปรเฟสเซอร์ซี.ริโกลี จิตรกรชาวอิตาเลียนเขียนทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ความหมายของพัดรอง สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ มีพระปรีชาสามารถในงานวิจิตรศิลป์ไทยทุกสาขา ทั้งสถาปัตยกรรม จิตรกรรม ประติมากรรม ดนตรีและนาฏศิลป์ พระราชกิจต่างๆ เกี่ยวกับศิลปะที่ทรงปฏิบัติล้วนแสดงถึงพระอัจฉริยภาพอันสูงยิ่ง ผลงานฝีพระหัตถ์ที่ทรงสร้างสรรค์ไว้นับว่าเป็น “ครู” ให้แก่ช่างไทยยุคปัจจุบันจนกล่าวยกย่องถวายพระสมัญญานามว่า “สมเด็จครู” แม้พระบรมวงศานุวงศ์เองต่างถวายพระสมัญญานามอย่างชื่นชมว่าเป็น “นายช่างใหญ่ แห่งกรุงสยาม”
“พัดรอง” คือ พัดหรือตาลปัตรที่พระมหากษัตริย์หรือพระบรมวงศานุวงศ์โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นถวายพระสงฆ์เป็นที่ระลึกในการพระราชพิธีสำคัญ หรือประชาชนสร้างขึ้นเองตามคติทางพระพุทธศาสนา โดย “พัดรอง” เป็นพัดที่ทำขึ้นเพื่อให้พระสงฆ์ใช้ในงานพิธีทำบุญทั่วไป จัดเป็นพัดสำหรับแทนพัดยศ เพราะพัดยศจะใช้เฉพาะในงานพระราชพิธีและรัฐพิธีเท่านั้น ในงานทั่วไปจึงนิยมสร้างพัดสำรองถวายพระสงฆ์ โดยปกติแล้วพระสงฆ์จะวางพัดรองไว้ด้านหน้าขณะสวด ซึ่งการทำพัดรองถวายพระสงฆ์นั้นนับว่าเป็นขนบธรรมเนียมหนึ่งของชาวไทยที่ปฏิบัติสืบทอดมายาวนาน
ในสมัยรัตนโกสินทร์ราวรัชกาลที่ ๔ และรัชกาลที่ ๕ ตาลปัตรที่พระสงฆ์ใช้กันอย่างแพร่หลายมักทำมาจากใบตาล ทำให้มีรูปทรงไม่สวยงาม พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงมีพระราชดำริให้สร้างขึ้นใหม่ โดยให้มีลักษณะเป็นพัดหน้านางหรือรูปไข่ ใช้วัสดุที่ทำจากผ้าแพร ผ้าโหมด หรือผ้าลายดอกต่างๆ พร้อมประดับตกแต่งให้สวยงาม และกำหนดให้ใช้สรรพนามในการเรียกใหม่ว่า “พัดรอง” นอกเหนือจากเป็นเครื่องใช้อย่างหนึ่งของพระสงฆ์แล้วนั้น “พัดรอง” ยังเป็นงานประณีตศิลป์ทรงคุณค่าทั้งในด้านการออกแบบและการปักลวดลายที่ประณีตงดงาม 
รายละเอียดแบบร่างสี พัดรองพระวิมานไพชยนต์
ตาลปัตร ฝีพระหัตถ์สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์
(ภาพบน) นมพัดรองพระวิมานไพชยนต์เป็นโลหะชุบทอง (ภาพล่าง) น.ในดวงใจ ภาพสัญลักษณ์ดอกลอย ๔ กลีบ ตาลปัตร ฝีพระหัตถ์สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์
พระวิมานไพชยนต์ มีองค์ประกอบดังนี้ ๑. เทพบุตรนั่งกุมบังเหียนรถม้า ๔ ตัว ถัดไปเป็นบุษบกหลังคาซ้อน ๔ ชั้น ภายในบุษบกมีพระนามย่อ “ศรี” อยู่ใต้มงกุฎอันเป็นพระนามแทนดวงพระวิญญาณ ประดับพระราชอิสริยยศด้วยฉัตร ๕ ชั้นขนาบทั้ง ๒ ข้าง ที่ปลิวไสวด้วยปะทะสายลมที่พาดผ่านด้านหน้า ราชยานลอยอยู่เหนือกลุ่มเมฆ
๒.ด้านหลังบุษบกมีรูปพญานาคกายสีเขียว หมายถึง ปีมะโรง ปีพระราชสมภพของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว คู่กับสายฟ้าลอยเด่นเหนือบุษบก ซึ่งเป็นพระราชลัญจกรพระปรมาภิไธยประจำล้นเกล้าฯ รัชกาลที่ ๖ คือ “วชิราวุธ” ซึ่งหมายถึง ผู้มีวชิระเป็นอาวุธ คือ พระอินทร์
๓. นมพัดเป็นรูปเครื่องหมายสภากาชาด หมายถึง สมเด็จพระศรีพัชรินทราฯ พระราชทานกำเนิดและทรงเป็นองค์สภานายิกาสภากาชาดแห่งสยาม แต่ละมุมของเครื่องหมายกาชาดมีตัวเลข ๒๔๖๒ หมายถึง ปีสวรคตของสมเด็จพระศรีพัชรินทราฯ ลายประจำยามยอดแหลมวางประดับตรงกลางบนเครื่องหมายกาชาดสีแดง
๔. ด้านขวาของภาพมีตัวหนังสือ “น” แทนสัญลักษณ์ น.ในดวงใจ หรือ น.เทียนสิน เป็นความหมายพระนามของสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ คือ พระองค์เจ้าจิตรเจริญ ส่วนสัญลักษณ์ทางซ้ายมือยังไม่ปรากฏหลักฐานที่แน่ชัดว่าแทนสัญลักษณ์ของสิ่งใด พิจารณาเห็นว่าคล้ายดอกลอย ๔ กลีบ เมื่อพิจารณาจากรูปทรงแล้ว น่าจะมีนัยว่าเป็นสัญลักษณ์ น.ในดวงใจ เช่นกัน
๕.ที่ขอบพัดมีพระคาถาจารึกด้วยอักษรขอมเป็นบทบาลีที่สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ทรงหยิบยกพระคาถาส่วนหนึ่งจากกรณียเมตตสูตรอันเป็นพระสูตรในขุททกปาฐะ ขุททกนิกายของพระสุตตันตปิฎก ว่าด้วยการเจริญเมตตา และการปฏิบัติตนเพื่อเจริญในธรรม นำไปสู่การบรรลุมรรคผลนิพพานในท้ายที่สุด โดยที่มาของพระสูตรเกิดขึ้นในสมัยพุทธกาลมีพระภิกษุประมาณ ๕๐๐ รูป ศึกษาพระกรรมฐานจากสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าที่เชตวันมหาวิหาร กรุงสาวัตถี แคว้นโกศล ได้เดินทางไปแสวงหาเสนาสนะที่เป็นสัปปายะเหมาะแก่การบำเพ็ญภาวนาทางจิต สุดท้ายพระภิกษุทั้งหมดได้บำเพ็ญพระกรรมฐานอยู่ตามโคนไม้ ณ ป่าหิมวันต์ ในปัจจันตประเทศ ทำให้บรรดารุกขเทวดาที่สถิตอยู่ตามต้นไม้ ต่างต้องลงมาจากวิมานของตน เนื่องจากพระภิกษุได้กระทำความเพียร อยู่ ณ โคนต้นไม้ เมื่อได้รับความลำบากและคิดว่าพระภิกษุเหล่านี้ต้องกระทำความเพียรตลอดพรรษาไม่อาจจะไปที่ไหนได้อีก จะยังความลำบากให้แก่พวกตนและลูกหลานของตนอีกยาวนาน เหล่ารุกขเทวดาในถิ่นนั้นจึงรวมตัวกันแสดงอาการอันน่ากลัวเพื่อหลอกหลอนขับไล่พระภิกษุเหล่านั้น
เมื่อพระภิกษุได้รับความลำบากกายลำบากใจอย่างยิ่งที่ถูกรุกขเทวดาจำแลงกายหลอกหลอนตนจนไม่อาจบำเพ็ญเพียรเจริญพระกรรมฐานได้ จึงพากันเดินทางไปยังนครสาวัตถีเพื่อเข้าเฝ้าสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า พระพุทธองค์ทรงสดับเรื่องราวแล้วจึงทรงตรัสสอนเมตตสูตร และมีพระดำรัสให้ภิกษุทั้งหลายกลับไปเจริญพระกรรมฐานยังสถานที่แห่งเดิม เพื่อให้พระภิกษุทั้ง ๕๐๐ รูปได้เจริญเมตตาโปรดรุกขเทวดาให้หยุดจองเวรเสีย มีจิตอ่อนโยนมีไมตรีจิตตอบ จึงไม่เบียดเบียนเหมือนก่อน ทั้งยังช่วยปรนนิบัติและคุ้มครองภัยอันตรายอื่นๆ พระภิกษุเหล่านั้นได้พากเพียรเจริญเมตตากรรมฐาน แล้วภาวนาเจริญวัปัสสนาจนบรรลุอรหันตผลสำเร็จ เป็นพระอรหันต์ทุกรูปภายในพรรษานั้น พระคาถาเมตตสูตรทั้ง ๑๐ บท มีดังนี้๒ | กรณียมตฺถกุสเลน | | ยนฺตํ สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจ, |
| สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ | | สุวโจ จสฺส มุทุ อนติมานี. |
| สนฺตุสฺสโก จ สุภโร จ | | อปฺปกิจฺโจ จ สลฺลหุกวุตฺติ |
| สนฺตินฺทฺริโย จ นิปโก จ | | อปฺปคพฺโภ กุเลสุ อนนุคิทฺโธ. |
| น จ ขุทฺทํ สมาจเร กิญฺจิ | | เยน วิญฺญู ปเร อุปวเทยฺยุํ |
| สุขิโน วา เขมิโน โหนฺตุ | | สพฺเพ สตฺตา ภวนฺตุ สุขิตตฺตา. |
| เย เกจิ ปาณภูตตฺถิ | | ตสา วา ถาวรา วา อนวเสสา, |
| ทีฆา วา เย มหนฺตา วา | | มชฺฌิมา รสฺสกา อณุกถูลา. |
| ทิฏฺฐา วา เย จ อทิฏฺฐา | | เย จ ทูเร วสนฺติ อวิทูเร, |
| ภูตา วา สมฺภเวสี วา | | สพฺเพ สตฺตา ภวนฺตุ สุขิตตฺตา. |
| น ปโร ปรํ นิกุพฺเพถ | | นาติมญฺเญถ กตฺถจิ นํ กิญฺจิ, |
| พฺยาโรสนา ปฏีฆสฺญญา | | นาญฺญมญฺญสฺส ทุกฺขมิจฺเฉยฺย. |
| มาตา ยถา นิยํ ปุตฺตํ | | อายุสา เอกปุตฺตมนุรกฺเข, |
| เอวมฺปิ สพฺพภูเตสุ | | มานสมฺภาวเย อปริมาณํ. |
| เมตฺตญฺจ สพฺพโลกสฺมึ | | มานสมฺภาวเย อปริมาณํ, |
| อุทฺธํ อโธ จ ติริยญฺจ | | อสมฺพาธํ อเวรํ อสปตฺตํ. |
| ติฏฺฐญฺจรํ นิสินฺโน วา | | สยาโน วา ยาวตสฺส วิคตมิทฺโธ, |
| เอตํ สตึ อธิฏฺเฐยฺย | | พฺรหมฺเมตํ วิหารํ อิธมาหุ, |
| ทิฏฺฐิญฺจ อนุปคมฺม สีลวา | | ทสฺสเนน สมฺปนฺโน, |
| กาเมสุ วิเนยฺย เคธํ | | น หิ ชาตุ คพฺภเสยฺยํ ปุนเรตีติ. |
สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ทรงเลือกพระคาถาในบทที่ ๗ คือ | มาตา ยถา๓นิยํ ปุตฺตํ | | อายุสา เอกปุตฺตมนุรกฺเข, |
| เอวมฺปิ สพฺพภูเตสุ | | มานสมฺภาวเย อปริมาณํ. |
แปลใจความว่า๔
“มารดาถนอมปกป้องรักษาบุตรคนเดียวแห่งตนด้วยชีวิตฉันใด
พึงเจริญเมตตาในใจต่อสรรพสัตว์ทั้งปวงอย่างไม่มีประมาณฉันนั้น” ใจความที่แปลจากพระคาถาบทนี้หากพิจารณาถึงพระราชกรณียกิจน้อยใหญ่ของสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวงแล้ว ในฐานะพระมารดาของแผ่นดิน พระองค์ทรงถึงพร้อมยิ่งกว่าคำว่า “เมตตา” การที่สมเด็จครูทรงนำพระคาถาบทนี้มาใช้ ย่อมสะท้อนพระราชกรณียกิจที่ทรงบำเพ็ญเพื่อประโยบน์สุขแก่ชาวสยาม สมเด็จพระศรีพัชรินทราฯ ทรงมีพระราชหฤทัยตั้งมั่นอยู่ในพระราชจริยธรรมจึงเป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัยจากล้นเกล้าฯ รัชกาลที่ ๕ ซึ่งสามารถจำแนกพระราชจริยวัตรโดยสังเขปที่แสดงให้เห็นถึงพระเมตตาที่ได้พระราชทานแก่ชาวสยาม ดังนี้
- ด้านการศึกษา ทรงบริจาคพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์จัดตั้งโรงเรียนสำหรับเด็กหญิงแห่งที่สองขึ้นในประเทศสยาม ทรงพระราชทานชื่อว่า “โรงเรียนสตรีบำรุงวิชา” และทรงเปิดโรงเรียนสำหรับกุลธิดาของข้าราชสำนักและบุคคลชั้นสูงคือ “โรงเรียนสุนันทาลัย” ให้การอบรมด้านการบ้าน การเรือน กิริยามารยาท และวิชาการต่างๆ อีกทั้งทรงจ่ายเงินเดือนครู และค่าใช้สอยต่างๆ และพระราชทานทรัพย์ก่อตั้งโรงเรียนอีกเป็นจำนวนมาก
- ด้านการแพทย์และพยาบาล ทรงสนับสนุนการก่อตั้งโรงพยาบาลศิริราช ซึ่งนับว่าเป็นโรงพยาบาลแห่งแรกของประเทศสยาม และพระราชทานทรัพย์ส่วนพระองค์ ตั้งโรงเรียนแพทย์ผดุงครรภ์ขึ้นในโรงพยาบาลแห่งนี้สำหรับเป็นสถานศึกษาวิชาพยาบาลและผดุงครรภ์ของสตรี นอกจากนี้ยังมีพระราชดำริจัดตั้งสภาอุนาโลมแดงและทรงบริจาคพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์เพื่อเป็นศูนย์กลางบรรเทาทุกข์ช่วยเหลือผู้เจ็บป่วย ซึ่งต่อมาภายหลังได้เกิดความขัดแย้งระหว่างประเทศสยามกับประเทศฝรั่งเศสเรื่องเขตแดนริมฝั่งแม่น้ำโขงจากวิกฤตการณ์ดังกล่าว สภาอุนาโลมแดงจึงใช้ชื่อว่า สภากาชาดสยาม ต่อมาพัฒนาเป็นโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์และสภากาชาดไทยในปัจจุบัน
- ด้านสาธารณประโยชน์ ได้บริจาคพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ให้สร้างรูปพระนางธรณีบีบมวยผมประทานให้เป็นสาธารณสมบัติ เพื่อให้ประชาชนได้ใช้น้ำสะอาดบริโภค ภาพร่างเขียนสีพระคาถาธรรมบทกรณียเมตตสูตร แบบร่างสีพัดรองพระวิมานไพชยนต์นี้มิได้เป็นฝีพระหัตถ์สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ทรงสร้างสรรค์แค่เพียงพระองค์เดียว หากแต่มีโปรเฟสเซอร์ซี. ริโกลี เป็นผู้ระบายสี ดังรายละเอียดในแบบร่างสีบันทึกไว้ว่า 
พระวิมานไพชยนต์
ราชยานสมเดจพระศรีพัชรินทราบรมราชินี เสดจสวรรคต
ข้าพระพุทธเจ้า นริศ ผูกลายเส้น ข้าพระพุทธเจ้า Carlo Rigoli รบายสี
ขอพระราชทานทูลเกล้าฯ ถวาย ขอเดชฯ
วัสดุกระดาษที่ใช้วาดมีสีขาว แต่ด้วยผ่านกาลเวลามาเป็นร้อยปี ทำให้กระดาษมีสภาพออกเหลือง สีพื้นภายในภาพร่างนั้นระบายด้วยโทนสีฟ้าผสมสีเทา หมายถึง ท้องฟ้านภากาศ โดยแทนค่าน้ำหนักสีให้สิ่งต่างๆ ที่อยู่ในภาพมีความเป็นทิพย์กลมกลืนไปในอากาศ ซึ่งคนธรรมดามองด้วยดวงตาเปล่าไม่เห็น (ในทางพระพุทธศาสนาผู้ฝึกสมาธิในระดับหนึ่งจะมองเห็นโลกทิพย์ด้วยตาใน หรือที่เรียกว่า”ทิพยจักษุ”)
การร่างภาพนี้แสดงถึงพระปรีชาสามารถของสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์เป็นอย่างสูง เนื่องด้วยตัวภาพอยู่ในลักษณะด้านตรง สิ่งที่เขียนได้ยาก คือ กายวิภาคของม้าที่กำลังวิ่งทะยานไปข้างหน้า ผู้ที่ร่างภาพแบบนี้ได้ต้องเข้าใจกายวิภาคมวลกล้ามเนื้อ อากัปกิริยาของสัตว์เป็นอย่างดี เส้นขนบริเวณแผงคอต้องแสดงให้เห็นว่ามีสายลมปะทะอยู่ในขณะวิ่งอย่างรวดเร็ว และที่ฉัตรทั้งสองข้างก็แสดงลักษณะให้เห็นว่า ต้องสายลมโบกสะบัดไปข้างหลัง หากพิจารณาฉัตรคู่นี้จะเกิดความสงสัยว่า ทำไมทรงร่างขอบฉัตรพลิ้วไหวให้เข้าหากัน ต่อภายหลังจึงเข้าใจว่าจำเป็นต้องแสดงเส้นแบบนี้เพราะภาพนี้เขียนในมุมมองด้านตรง การจะแสดงให้เห็นว่าฉัตรต้องสายลมจำเป็นต้องเขียนเส้นให้เข้าหากัน หากเขียนเป็นเส้นตรงๆ ขอบฉัตรจะแลดูนิ่งสงบ ซึ่งจะขัดแย้งกับเส้นขนที่แผงคอของม้าซึ่งทรงแสดงให้เห็นว่าพลิ้วสยายไปตามสายลม ส่วนผู้ระบายสีก็มีความเข้าใจว่าแสงกระทบส่วนใด และส่วนใดต้องเป็นเงามืดและจะใช้สีอย่างไรให้ดูเบาสบาย นับได้ว่าโปรเฟสเซอร์ซี.ริโกลี เกิดมาเพื่อเป็นจิตรกรคู่พระทัยสมเด็จครู โดยแท้ 
-------------------------------------------------------------------------------------
๑ หมายถึง ชั้นระเบียงที่ไม่มีหลังคาคลุม มีขนาดกว้างใหญ่
๒ พระญาณวโรดม (สนธิ์ กิจฺจกาโร), เอกเทสสวดมนต์, พิมพ์ครั้งที่ ๑๗ (กรุงเทพฯ, มหามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๕๑), หน้า ๓๒-๓๓.
๓ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.กังวล คัชชิมา อาจารย์ประจำภาควิชาภาษาตะวันออก คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร กรุณาแปลนัยคำว่า "ยถา"
ในความหมายของพระคาถานี้และเทียบอักขระขอมที่สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ออกแบบไว้บนพัดรองว่า เป็นบทพระคาถากรณียเมตตสูตร
๔ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.กังวล คัชชิมา อาจารย์ประจำภาควิชาภาษาตะวันออก คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร
ที่มา (ข้อมูล-ภาพ) :
พระวิมานไพชยนต์ โดย ภูชัย กวมทรัพย์ นายช่างศิลปกรรมชำนาญงาน กองโบราณคดี กรมศิลปากร
นิตยสารศิลปากร ปีที่ ๖๑ ฉบับที่ ๕ กันยายน - ตุลาคม ๒๕๖๑
![[ สุขใจ ดอท คอม บ้านหลังเล็กอันแสนอบอุ่น ] ธรรมะ พุทธประวัติ ฟังธรรม ดูหนัง ฟังเพลง เกมส์ เบาสมอง ดูดวง สุขภาพ สารพันความรู้](http://www.sookjai.com/external/Black-Ribbon.png)
