.
เมืองตรัง
เมืองตรัง ยามอรุณรุ่ง (ถ่ายจากห้องพักโรงแรมธรรมรินทร์ ธนา)
เมือง 'ตรัง' เมื่อวันวาน
ชื่อจังหวัดตรังนั้น มีผู้สันนิษฐานถึงที่มาแตกต่างกันคือ ตรังมาจากคำว่า ตรังคปุระ เป็นภาษาสันสกฤตแปลว่าการวิ่งห้อของม้าหรือการเคลื่อนตัวของคลื่น ซึ่งพ้องกับตราประจำเมืองในสมัยโบราณคือตราม้า อีกประการหนึ่งว่ามาจากคำว่า ตรังค์ แปลว่าลูกคลื่น ตามลักษณะภูมิประเทศทางตอนเหนือซึ่งเป็นเนินสูงต่ำสลับกัน ส่วนอีกนัยหนึ่งมาจากภาษามลายูว่า ตรังเค (TRANGUE) แปลว่ารุ่งอรุณ มีที่มาว่าพ่อค้าต่างชาติเดินเรือเข้ามาค้าขายพอถึงปากน้ำตรังก็สว่างพอดีจึงร้องบอกกันว่า ตรังเค หมายถึงสว่างแล้ว
ส่วนหลักฐานที่เป็นเอกสารคือ บันทึกของปโตเลมีที่เขียนตามคำบอกเล่าของนักเดินเรือชาวกรีกชื่อ อเล็กซานเดอร์ ซึ่งเดินทางเข้ามาเมื่อราวพุทธศตวรรษที่ ๗ ได้กล่าวถึงเมืองตะโกลา ว่าเป็นเมืองท่าของสุวรรณภูมิ และนักโบราณคดีได้ตีความจากสถานที่ตั้งที่กล่าวถึง สันนิษฐานว่าเมืองตะโกลาคือชุมชนในบริเวณเมืองตรัง ในตำนานเมืองนครศรีธรรมราช กล่าวถึงเมืองตรังไว้ว่า เมื่อพระธนกุมารและพระนางเหมมาลา พระราชโอรสและพระราชธิดาของพญาโคสีหราช นำพระทันตธาตุหนีข้าศึกที่ยกกองทัพมาแย่งชิงแลฆ่าพญาโคสีหราช พระราชบิดาสิ้นพระชนม์ ทั้งสองคนได้ลงเรือหนีไปลังกาตามคำสั่งของพระราชบิดาแต่เรือมาอับปางลง เมื่อขึ้นบกได้เดินทางต่อไปถึงหาดทรายแก้ว พบกับมหาเถรพรหม แล้วเดินทางไปจนถึงเมืองตรังก่อนจะลงเรือไปยังลังกา
ในจารึกวัดเสมาเมือง จังหวัดนครศรีธรรมราช กล่าวว่าเมืองนครศรีธรรมราชมีเมืองขึ้น ๑๒ เมือง เรียกเมือง ๑๒ นักษัตร แต่ละเมืองมีรูปสัตว์ประจำปีนักษัตรเป็นตราประจำ เมืองตรังเป็นเมืองหนึ่งในเมืองสิบสองนักษัตร มีตราม้าเป็นตราประจำเมือง
จากหลักฐานทางโบราณคดีดังกล่าว พอจะสันนิษฐานได้ว่า ระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๒ ลงมาจนถึงพุทธศตวรรษที่ ๑๘ บริเวณชายฝั่งตะวันตกทางภาคใต้ของไทย ปรากฏชุมชนที่เป็นเมืองท่าสำคัญ คือ เมืองตรัง และเมืองตะกั่วป่า เมืองตรังนั้นเป็นเมืองท่า คุมเส้นทางการค้าข้ามคาบสมุทรที่ผ่านจากฝั่งตะวันตกทางมหาสมุทรอินเดีย มาออกทางอำเภอทุ่งสงและแคว้นนครศรีธรรมราชด้านฝั่งตะวันออกของอ่าวไทย การขนถ่ายสินค้าตามเส้นทางสายนี้สะดวกกว่าเส้นทางอื่นเพราะไม่มีเทือกเขาใหญ่ขวางกั้น
ในสมัยอยุธยา ตรังเป็นเมืองขึ้นและเมืองหน้าด่านของเมืองนครศรีธรรมราช และเมื่อกรุงศรีอยุธยาแตกใน พ.ศ.๒๓๑๐ เมืองนครศรีธรรมราชตั้งตนเป็นอิสระ ต่อมาสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชทรงปราบปรามได้สำเร็จและรวมเข้าเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันก่อนสมัยกรุงรัตนโกสินทร์นั้น บริเวณเมืองตรังมีเมืองอยู่สองเมืองคือ เมืองตรัง กับเมืองตรังภูรา ครั้นถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช พระภักดีบริรักษ์ เจ้าเมืองตรังในขณะนั้น ได้ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาต รวมเมืองสองเมืองเข้าด้วยกัน เรียกว่าเมืองตรังภูรา ดังปรากฏในจดหมายเหตุรัชกาลที่ ๓ จ.ศ.๑๒๑๐ เลขที่ ๑๗๐ ว่า “แต่เดิมเมืองตรังแบ่งออกเป็น ๒ เมือง คือ เมืองภูรา ตั้งอยู่ทางฝั่งตะวันออกของแม่น้ำตรัง เป็นเมืองที่มีขนาดเล็กแต่มีความสำคัญมากในฐานะที่เป็นที่เก็บมูลค้างคาวสำหรับทำดินปืนและที่ร่อนแร่ดีบุกด้วยอีกเมืองหนึ่ง และเมืองตรังตั้งอยู่ทางฝั่งตะวันตก มีบริเวณกว้างขวางอีกเมืองหนึ่ง...ทั้งเมืองตรังและเมืองภูรา แต่เดิมมามีผู้รักษาเมือง เมืองละคน ครั้นต่อมาโปรดให้พระภักดีบริรักษ์ (นายจันมีชื่อมหาดเล็ก) ผู้ช่วยราชการเมืองนครศรีธรรมราช ออกไปเป็นผู้รักษาเมืองตรัง พระภักดีบริรักษ์ได้กราบทูลขอยกเอาเมืองตรังกับเมืองภูราเข้าเป็นเมืองเดียวกัน เรียกว่าเมืองตรังภูรา...”
ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ได้ย้ายเมืองตรังมาอยู่ที่ควนธานี ซึ่งปรากฏในทำเนียบข้าราชการเมืองนครศรีธรรมราช พ.ศ.๒๓๕๔ ว่า “หลวงอุไภยธานี” ศักดินา ๑๖๐๐ ผู้พยาบาลเมืองตรังหรือเจ้าเมืองตรังที่เมืองควนธานีนั้น สันนิษฐานว่าพระยาตรัง (สีไหน) เป็นเจ้าเมืองผู้เริ่มสร้างเมืองแต่ต้องย้ายไปเสียก่อน และพระยานคร (น้อย) ได้กราบทูลขอให้บุตรชายของตนไปปกครองเมืองตรัง คือ พระอุไภยธานี (ม่วง) เมืองตรัง ที่เมืองควนธานีเป็นเมืองที่มีความเป็นปึกแผ่น ดังปรากฏศาลหลักเมืองอยู่ แสดงถึงความมั่นคงของเมือง และใน พ.ศ.๒๓๖๗ อังกฤษส่งร้อยเอกเจมส์ โลว์ เข้ามาติดต่อเจริญสัมพันธไมตรี และใน พ.ศ. ๒๓๖๙ ได้ส่งร้อยเอกเฮนรี เบอร์นี เข้ามาขอเปลี่ยนสนธิสัญญา พระยานคร (น้อย) ได้จัดการให้รับราชทูตทั้งสองคราวที่เมืองตรัง
หลังจากนั้นเมืองตรังที่ควนธานีกลับทรุดโทรมลง เพราะผู้ปกครองคนต่อๆ มา ไม่เข้มแข็งพอ โจรผู้ร้ายชุกชมและถูกโจรมลายู คือ ตนกูเด่นและโจรสลัดหวันมาลีเข้าโจมตี 
วัฒนธรรมท้องถิ่น ไปทางภาคใต้จะเห็นนกกรงหัวจุกแขวนไว้ตามชายคาบ้านเรือน
สอบถามหญิงชาวบ้านที่อำเภอห้วยยอด จ.ตรัง ว่า เหตุใดคนภาคใต้จึงนิยมเลี้ยงนกกรงหัวจุกกันมาก
เกี่ยวข้องกับความเชื่ออย่างไรหรือเปล่า? ... ได้รับคำตอบว่า ไม่เกี่ยวกับเรื่องของความเชื่อ
แต่นิยมเลี้ยงเพื่อฟังเสียงและแข่งขันเพื่อชิงเงินรางวัล นกตัวใดมีลักษณะดีต้องตามตำรา
มีราคาค่าตัวสูงถึงตัวละหลายแสนบาท...ส่งท้ายด้วยเสียงโอดครวญว่า
หนูรู้สึกว่า
มีบาป เอาเขามากักขังทรมาน แต่ไม่รู้จะทำอย่างไรเพราะสามีนำมาเลี้ยง
สามล้อเครื่องรับจ้าง (รถตุ๊กตุ๊กหัวกบ) ในเมืองตรัง
เยี่ยมบ้านพระยารัษฎานุประดิษฐ์ฯ (คอซิมบี้ ณ ระนอง)
อำเภอกันตัง จังหวัดตรัง
พระยารัษฎานุประดิษฐ์มหิศรภักดี (คอซิมบี้ ณ ระนอง)
ภาพจาก พิพิธภัณฑ์พระยารัษฎานุประดิษฐ์มหิศรภักดี (คอซิมบี้ ณ ระนอง)
พระยารัษฎานุประดิษฐ์ฯ เห็นว่าเมืองตรังที่ควนธานี ตั้งอยู่ในที่ที่ไม่เหมาะสมที่จะขยายเมืองให้ใหญ่โตขึ้นและเจริญรุ่งเรืองได้ จึงกราบบังคมทูลรายงานขอพระราชทานพระบรมราชานุญาต ย้ายเมืองตรังจากเมืองควนธานี ไปตั้งที่ตำบลกันตัง (ที่ตั้งที่ว่าการอำเภอกันตัง ปัจจุบัน) เพราะอยู่ในบริเวณใกล้ปากอ่าว เหมาะแก่การเป็นเมืองท่าค้าขาย เมื่อได้รับพระบรมราชานุญาตแล้ว ก็ได้ย้ายเมืองตรังจากตำบลควนธานีมาอยู่ที่อำเภอกันตังเมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๖ และได้ปรับปรุงและปลูกสร้างอาคารบ้านเรือนขึ้นอย่างรวดเร็ว ต่อมาใน พ.ศ. ๒๔๓๘ ได้รวมเมืองประเหลียนเข้าเป็นเมืองเดียวกับเมืองตรัง และได้สร้างสะพานเทียบเรือขึ้นใหม่ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ประทานนามว่า “สะพานเจ้าฟ้า” และที่สะพานนี้เองพระยารัษฎานุประดิษฐ์ฯ ขณะดำรงตำแหน่งสมุหเทศาภิบาลมณฑลภูเก็ต ถูกหมอจันทร์ แพทย์ประจำเมืองตรังยิงถึงแก่อนิจกรรมพร้อมกับเจ้าเมืองตรังสมัยนั้น คือพระสถลสถานพิทักษ์ (คอยู่เกียด ณ ระนอง) ซึ่งเป็นเหตุการณ์สำคัญเหตุการณ์หนึ่งของประวัติศาสตร์ท้องถิ่น พระยารัษฎานุประดิษฐ์เป็นเจ้าเมืองที่มีความสามารถมาก ได้พัฒนาเมืองตรังให้เจริญในทุกๆ ด้าน ทั้งการค้า การสร้างสิ่งสาธารณูปโภค ส่งเสริมการศึกษาของราษฎรและสนับสนุนการประกอบสัมมาชีพ ท่านให้ทุกบ้านทำสวนครัวและเลี้ยงสัตว์ ปลูกพริก มะเขือ มะกรูด ตะไคร้ ฯลฯ อย่างละ ๕ ต้น และเลี้ยงไก่ ๕ แม่ ชาวบ้านทำได้ผลก็นำมาให้ เพราะนึกว่าท่านให้ทำแล้วจะเก็บเอา แต่ท่านไม่รับให้เก็บไว้กินเอง เหลือกินก็ให้ขาย ทำให้ชาวบ้านมีกินมีใช้และได้เงินด้วย
อีกครั้งหนึ่งท่านออกตรวจราชการ เห็นต้นไม้ตามบ้านมีกาฝากขึ้นเต็ม ก็ให้คนไปประกาศว่าท่านป่วย ต้องการกาฝากใช้ทำยา ชาวบ้านเก็บกาฝากส่งให้ทุกวัน พอเห็นว่ากาฝากน่าจะหมดแล้ว ท่านก็ให้แจ้งว่าหายป่วยแล้ว ต้นไม้ของชาวบ้านก็งอกงาม นี่คือตัวอย่างกุศโลบายอันชาญฉลาดที่พระยารัษฎาฯ ใช้ในการปกครอง
ประการสำคัญคือพระยารัษฎานุประดิษฐ์เป็นผู้ส่งเสริมการปลูกยางพาราขึ้นในจังหวัดตรังและต่อมาได้ขยายไปจนเป็นพืชเศรษฐกิจที่สำคัญของภาคใต้ นำสู่กำเนิดยางพาราในประเทศไทย การปลูกยางพารานั้นเริ่มจากเมื่อ พ.ศ. ๒๔๔๒ พระยารัษฎานุประดิษฐ์เดินทางไปดูงานที่ประเทศมาเลเซีย เห็นว่า การปลูกยางพาราเป็นอาชีพที่ดีน่าจะนำต้นยางมาปลูกในประเทศไทยบ้าง แต่ไม่สามารถนำพันธุ์เข้ามาในครั้งนั้นได้ จน พ.ศ. ๒๔๔๙ พระสถลสถานพิทักษ์ (ยู่เกี๊ยต ณ ระนอง) บุตรบุญธรรมของพระยารัษฎานุประดิษฐ์ฯ เดินทางไปประเทศอินโดนีเซีย และได้นำกล้าพันธุ์ยางพาราเข้ามาปลูกในบริเวณบ้านของท่านเป็นการทดลองก่อน ต่อมาขยายเนื้อที่เป็น ๔๕ ไร่ เมื่อเห็นได้ผลพระยารัษฎานุประดิษฐ์ฯ จึงได้ส่งเสริมให้ราษฎรปลูกกันอย่างแพร่หลาย จนเป็นอาชีพสำคัญของราษฎร 
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ
พระราชทานเกียรติยศตั้งพระยารัษฎานุประดิษฐ์ (คอซิมบี้ ณ ระนอง)
เป็นองคมนตรีครั้งแรกแห่งรัชกาล (๑ ใน ๙ ท่าน)
ในเวลากลางวันวันที่ ๑๐ ธันวาคม (ไม่ระบุปี พ.ศ.)
เมื่อพระฉันเพลแล้ว (งานพระบรมศพรัชกาลที่ ๕)
พ.ศ. ๒๔๒๕ หลังจากบิดาถึงอนิจกรรม เข้ารับราชการในแผ่นดินรัชกาลที่ ๕ โดยพี่ชายคือ คอซิมก๊อง เจ้าเมืองระนองขณะนั้น (ต่อมาเป็นสมุหเทศาภิบาลมณฑลชุมพร ราชทินนามบรรดาศักดิ์ พระยารัตนเศรษฐี และพระยาดำรงสุจริตมหิศรภักดี สืบจากบิดา) นำตัวไปถวายเป็นมหาดเล็ก โปรดเกล้าฯ ให้เป็นที่ "หลวงบริรักษ์โลหะวิสัย" ผู้ช่วยเมืองระนอง แล้วเลื่อนเป็นที่ "พระอัษฎงคตทิศรักษา" เจ้าเมืองกระบุรี
งานราชการของท่านได้แสดงความสามารถสร้างบ้านบำรุงเมืองให้เป็นที่ปรากฏ จึงโปรดเกล้าฯ ให้เป็นที่ "พระยารัษฎานุประดิษฐ์มหิศรภักดี" เจ้าเมืองตรังในปี พ.ศ.๒๔๓๓ และต่อมา พ.ศ.๒๔๕๕ โปรดเกล้าฯ ให้เป็นสมุหเทศาภิบาลมณฑลภูเก็ต ปกครองภูเก็ต ตรัง พังงา กระบี่ ตะกั่วป่า ระนอง สตูล
พระยารัษฎานุประดิษฐ์ฯ เป็นเจ้าเมืองตรังอยู่ ๑๒ ปี ก็โปรดให้ย้ายไปเป็นสมุหเทศาภิบาลมณฑลภูเก็ต ใน พ.ศ.๒๔๔๕ หลังจากนั้นเมืองตรังที่กันตังก็เริ่มร่วงโรยไปอยู่ที่บางรัก ตำบลทับเที่ยง คือที่ตั้งตัวจังหวัดตรังในปัจจุบัน ดังเมื่อครั้งที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ขณะดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชสยามมกุฎราชกุมาร ได้เสด็จประพาสหัวเมืองปักษ์ใต้ เมือ พ.ศ.๒๔๕๒ ทรงกล่าวถึงสภาพของเมืองตรังที่กันตัง กับตลาดบางรักว่า “...ต่อบ่ายจึงได้ไปเที่ยวดูสถานราชการต่างๆ คือ ศาลาว่าการเมืองแลที่ว่าการอำเภอซึ่งอยู่บนเนินเดียวกัน แล้วไปดูเรือนจำซึ่งตั้งอยู่เชิงเนิน โรงตำรวจภูธรตั้งอยู่บนเนินอีกเนินหนึ่งแลลงไปเห็นเรือนจำได้ถนัด ออกจากที่เรือนจำได้ลงไปที่ทางริมน้ำผ่านตลาดซึ่งเป็นโรงจากเหี่ยวๆ สู้ตลาดบางรักไม่ได้...”
ครั้นถึง พ.ศ. ๒๔๕๘ ขณะนั้นอยู่ในระหว่างสงครามโลกครั้งที่ ๑ เมืองตรังซึ่งตั้งอยู่ใกล้ปากแม่น้ำไม่ปลอดภัยเพราะข้าศึกโจมตีได้ง่าย ประกอบกับเวลานั้นเกิดอหิวาตกโรคระบาด พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงโปรดให้ย้ายเมืองตรังจากกันตังไปตั้งที่ตลาดบางรัก ซึ่งเป็นที่ตั้งตัวจังหวัดในปัจจุบัน ส่วนกันตังมีฐานะเป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดตรัง แต่ยังมีความสำคัญทางเศรษฐกิจเนื่องจากเป็นชุมทางขนส่งทั้งทางน้ำและทางบกเพราะตั้งอยู่บริเวณปากแม่น้ำ และทางรถไฟซึ่งแยกมาจากชุมทางทุ่งสงจังหวัดนครศรีธรรมราชนั้นมาสุดสายที่อำเภอกันตังข้อมูล ๑.หนังสืออักขรานุกรมประวัติศาสตร์ไทย จัดพิมพ์เผยแพร่โดย กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร
๒.หนังสือสารานุกรมประวัติศาสตร์ไทย เล่ม ๑ อักษร ก ฉบับราชบัณฑิตยสถาน (แก้ไขเพิ่มเติม)
จัดพิมพ์เผยแพร่โดย ราชบัณฑิตยสถาน สนามเสือป่า แขวงสวนจิตรลดา เขตดุสิต กรุงเทพฯ
๓. หนังสือประวัติต้นรัชกาลที่ ๖ ของ ราม วชิราวุธ พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๖)
๔. หนังสือพิมพ์รายวันข่าวสด ฉบับประจำวันจันทร์ที่ ๑๕ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๕๐
๕.ข้อมูลจากแผ่นป้ายจารึกในพิพิธภัณพระยารัษฎานุประดิษฐ์มหิศรภักดี (คอซิมบี้ ณ ระนอง)
อำเภอกันตัง จังหวัดตรัง
๖.ข้อมูลประชาสัมพันธ์ของสถานีรถไฟกันตัง 
เรือนพักของพระยารัษฎานุประดิษฐ์มหิศรภักดี (คอซิมบี้ ณ ระนอง)
ขณะดำรงตำแหน่งผู้ว่าราชการเมืองตรัง
ปัจจุบันจัดตั้งเป็นพิพิธภัณฑ์พระยารัษฎานุประดิษฐ์มหิศรภักดี (คอซิมบี้ ณ ระนอง)
ตัวเรือนและเครื่องเรือนทุกชิ้นเป็นของดั้งเดิมที่ท่านใช้ในการดำรงชีวิตประจำวัน
ซึ่งได้รับการดูแลและบำรุงรักษาไว้เป็นอย่างดี ของผู้สืบสายสกุล
ห้องครัว มีกระทะใบบัวขนาดใหญ่
คนที่มีบริวารมากในสมัยก่อน ใช้กระทะใบบัวสำหรับหุงข้าวเลี้ยงลูกน้อง คนรับใช้
![[ สุขใจ ดอท คอม บ้านหลังเล็กอันแสนอบอุ่น ] ธรรมะ พุทธประวัติ ฟังธรรม ดูหนัง ฟังเพลง เกมส์ เบาสมอง ดูดวง สุขภาพ สารพันความรู้](http://www.sookjai.com/external/Black-Ribbon.png)
