การพระบรมศพที่เป็นหลักฐานหรือเป็นแบบฉบับต่อการจัดการพระราชพิธีในสมัยรัตนโกสินทร์ คือ การพระบรมศพในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ซึ่งพระเจ้าอุทุมพรและเจ้าฟ้าเอกทัศได้แต่งการพระบรมศพ โดยทรงมีพระบรมราชโองการให้มีตราพระราชสีห์ไปยังประเทศราชทั้งปวงให้มาร่วมพระราชพิธีพระบรมศพ ขั้นตอนการพระราชพิธีสามารถสรุปได้ดังนี้

เริ่มด้วยการเอาน้ำหอมและน้ำดอกไม้เทศและน้ำกุหลาบ น้ำหอมต่างๆ สรงพระบรมศพ และทรงสุคนธรสและกระแจะ จากนั้นก็แต่งพระบรมศพ ทรงสนับเพลงเชิงงอนทองชั้นใน แล้วทรงพระภูษาพื้นขาวปักทองชั้นนอก ทรงเครื่องต้นและเครื่องทรง ทรงฉลองพระองค์อย่างใหญ่ กรอบทองสังเวียนหยัก ชายไหวชายแครง ตาบทิศ ตาบหน้า และสังวาลประดับเพชร ทรงทองต้นพระกร และปลายพระกรประดับเพชร ทรงพระมหาชฎาเดินหนห้ายอด จากนั้นประดับเพชร ทรงทองต้นพระกร และปลายพระกรประดับเพชร ทรงพระมหาชฎาเดินหนห้ายอด จากนั้นประดับเพชรอยู่เพลิงทั้งสิบนิ้วพระหัตถ์ และสิบนิ้วพระบาท แล้วใช้ไม้กาจับหลักซึ่งเป็นไม้ง่ามหุ้มทองค้ำพระหนุ แล้วประนมพระหัตถ์พระบรมศพ นำซองหมากทองคำที่ปากเป็นกระจับใส่ในพระหัตถ์ จากนั้นเอาพระภูษาเนื้ออ่อนพันพระบรมศพเป็นจำนวนมาก เมื่อได้ที่แล้ว นำผ้าขาวเนื้อดีรูปสี่เหลี่ยมห่ออีกครั้งหนึ่ง ผ้านี้เรียกว่าผ้าห่มเบี่ยง เสร็จแล้วอัญเชิญพระบรมศพเข้าพระโกศลองในทองหนักสิบสองชั่ง แล้วใส่พระลองในเข้าในพระโกศทองใหญ่ทรงเฟืองกลีบจงกล ประดับพลอยยอดเก้ายอด เชิงพระโกศตกแต่งด้วยรูปครุฑและสิงห์หน้าอัดทอง หนักยี่สิบห้าชั่ง แล้วเชิญพระโกศขึ้นบนเตียงหุ้มทอง จากนั้นเอาเตียงที่รองพระโกศขึ้นบนพระแท่นแว่นฟ้า แล้วกั้นบริเวณด้วยราชวัติตาข่ายปะวะหล่ำแก้วสีแดง ประดับเครื่องสูงต่างๆ

อัญเชิญพระพุทธรูปประดิษฐานบนบุษบกเป็นประธาน แล้วจัดตั้งเครื่องราชูปโภค ตั้งพานพระสุพรรณบัฏถมซ้อนบนพานทองสองชั้น ด้านข้างตั้งพานพระสำอาง พระสุพรรณศรี พระสุพรรณราช พระเต้า ครอบทอง พระคนทีทอง และพานทองประดับ และเครื่องอุปโภคบริโภค โดยตั้งตามชั้นลดหลั่นลงมาทั้งด้านซ้ายและด้านขวา

จากนั้นเจ้าหน้าที่จัดตั้งมยุรฉัตรมียอดหุ้มทอง ระบายทอง และคันหุ้มทองโดยตั้งประดับรวม ๘ ทิศ ทิศตะคัน และจัดตั้งบังพระสูริย์ อภิรุม บังแทรก จามร ทานตะวัน และพัดโบก ปูลาดพระสุจหนี่ยี่ภู่ แล้วตั้งพระแท่นแว่นฟ้าในพระยี่ภู่ จากนั้นปูลาดที่บรรทม ตั้งพระเขนยกำมะหยี่ปักทอง และตั้งพระแท่นประดับสองพระองค์ ล้อมรอบด้วยพระสนม นางกำนัล ห้อมล้อมพระศพ และการขับรำเกณฑ์ทำมโหรี ประโคมฆ้อง กลอง แตร สังข์ มโหรี พิณพาทย์

จัดที่อาสนสงฆ์ ให้ธรรมโฆสิตพนักงานสังฆการี นิมนต์พระสังฆราชเป็นประธาน และพระสงฆ์ทั้งในเมืองและนอกเมือง และจากหัวเมืองต่างๆ ให้เข้ามาสดับปกรณ์ สวดพระอภิธรรมในเวลาค่ำและเวลาเช้า ถวายพรพระแล้วฉันภัตตาหารเพล มีเทศน์แล้วถวายเครื่องไทยทาน ไตรจีวร เครื่องเตียบและเครื่องสังเค็ด ในแต่ละวันนิมนต์พระ ๑๐๐ รูปมางานพระบรมศพทุกวันมิได้ขาด มีการตั้งต้นกัลปพฤกษ์ ตั้งโรงมหรสพต่างๆ อาทิ โขน หนัง ละคร หุ่น มอญรำ ระบำเทพทอง โมงครุ่ม กุลาตีไม้

พระเจ้าอุทุมพร และเจ้าฟ้าเอกทัศทรงแจกทานเสื้อผ้า เงินทอง สิ่งของต่างๆ แก่ราษฎรทั้งปวงเป็นอันมาก ต่อมาทรงมีรับสั่งให้ตั้งพระเมรุทองที่ท้องสนามหลวง แล้วตั้งพระเมรุใหญ่ปิดทองประดับกระจกยกลายต่างๆ ดาดเพดานสามชั้น พระเมรุใหญ่มีขนาดสูงถึงยอดพระเมรุ ๔๕ วา หรือ ๙๐ เมตร ฝาเป็นแผงหุ้มผ้าปิดกระดาษ พื้นแดง เขียนรูปเทวดาตามชั้นต่างๆ ดุจเขาพระสุเมรุ อาทิ ชั้นนาค ชั้นครุฑ ชั้นอสูร ชั้นเทวา ชั้นอินทร์ และชั้นพรหม ฝาด้านในเขียนเป็นลายดอกสุมณฑาทอง และมณฑาเงินแกมกัน เครื่องพระเมรุ มีบันแถลงและมุข ๑๑ ชั้น เครื่องบนจำหลักปิดทองประดับกระจก โดยมีขุนสุเมรุทิพราช เป็นนายช่างอำนวยการสร้าง

สำหรับพระเมรุใหญ่ มีส่วนประกอบคือ มีประตูทั้ง ๔ ทิศ แต่ละประตูตั้งรูปกินนรและอสูร ทั้ง ๔ ทิศ ประตูพระเมรุใหญ่ปิดทองทึบจนถึงเชิงเสา กลางพระเมรุเป็นแท่นรับเชิงตะกอนที่ตั้งพระบรมโกศ เสาเชิงตะกอนปิดทองประดับกระจก รอบๆ มีเมรุทิศ ๔ เมรุ และเมรุแทรก ๔ เมรุ รวมเป็น ๘ ทิศ ล้วนปิดทองประดับกระจกเป็นลวดลายต่างๆ รอบๆ เมรุตั้งรูปเทวดาและสัตว์หิมพานต์ อาทิ รูปเทวดา รูปวิทยาธร รูปคนธรรพ์ ครุฑ กินนร คชสีห์ ราชสีห์ เหมหงส์ นรสิงห์ สิงโต มังกร เหรา นาคา ทักกะทอ ช้าง ม้า และเลียงผา แล้วกั้นราชวัติ ๓ ชั้น ซึ่งปิดทอง นาก และเงิน รวมทั้งตีเรือกเป็นทางเดินสำหรับเชิญพระบรมศพ ตามริมทางตั้งต้นไม้กระถางที่มีดอกต่างๆ รวมทั้งประดับประดาฉัตรและธง

ริ้วกระบวนแห่พระบรมศพสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ และสมเด็จพระพันวัสสา เมื่อ พ.ศ.๒๓๐๑ ในรัชกาลพระเจ้าเอกทัศ นั้น ปรากฏรายละเอียดดังนี้

ในงานพระบรมศพสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ และสมเด็จพระพันวัสสานั้น พระญาติ พระสนม นางกำนัล พระยาประเทศราช ราชนิกูล เสนาบดีทั้งปวง เศรษฐีคหบดี แต่งกายด้วยเครื่องขาวทุกสิ่ง

คนเกณฑ์แห่ แต่งเครื่องขาว ใส่ลอมพอก ถือพัด ทั้งด้านซ้ายและด้านขวา
เครื่องไทยทาน มีคนแห่ไปหน้าเครื่องดนตรี หรือพวกพิณพาทย์
ดนตรี ดนตรีในกระบวน มี ฆ้อง กลอง แตร สังข์ แตรงอน และพิณพาทย์

ถึงกระบวน พระมหาพิชัยราชรถ ๒ องค์ เทียมด้วยม้า ๔ คู่ ม้าผูกประกอบรูปราชสีห์ มีนายสารถีขับรถ แต่งตัวอย่างเทวดาข้างละ ๔ คน
ราชรถที่เข้าร่วมกระบวนมีตามลำดับจากหน้าไปหลัง มี รถสมเด็จพระสังฆราชอ่านพระอภิธรรม ตามด้วยรถเหล่าพระญาติวงศ์ ถือจงกล ปรายข้าวตอกดอกไม้ ด้วยรถพระญาติถือผ้ากาสา มีปลอกทองประดับเป็นเปราะๆ ห่างกันประมาณ ๓ วา แล้วถือซองหมากทองโยงไปด้านหน้าถึงรถพระบรมศพ และตามด้วยรถใส่ท่อนจันทน์และกฤษณากระลำพักปิดทอง มีรูปเทวดาถือกฤษณากระลำพัก ท่อนจันทน์ถือชูไปบนรถ

ริ้วกระบวนรูปสัตว์ ๑๐ คู่ ได้แก่ ช้าง ม้า คชสีห์ ราชสีห์ สิงโต มังกร ทักกะทอ นรสิงห์ เหม หงส์ ซึ่งรูปสัตว์เหล่านี้มีขนาดสูง ๔ ศอก ซึ่งมีมณฑปตั้งบนหลัง สำหรับใส่ธูป น้ำมัน พิมเสน และเครื่องหอม
ริ้วกระบวนเครื่องสูง เป็นกระบวนพยุหยาตราอย่างใหญ่ ซึ่งมีผู้เชิญเครื่องราชูปโภคครบ
กระบวนแห่เสด็จ มีกระบวนเสนาบดีน้อยใหญ่ จากนั้นเป็นกระบวนปุโรหิตราชครู กระบวนราชนิกูล
เครื่องประโคม เป็นกระบวนคนตีกลองชนะ กลองโยน แตร สังข์ และแตรงอนเข้ากระบวนซ้ายขวา
กระบวนมหาดเล็ก ถือดาบทอง แห่ซ้ายขวา
กระบวนตำรวจในและตำรวจนอก เดินพนมมือ แห่ไปทั้งซ้ายขวา
กระบวนหัวหมื่นมหาดเล็ก เดินพนมมือแห่ไปทั้งซ้ายขวา
กระบวนมหาดเล็กเกณฑ์ ถือ พระสุพรรณศรี พระสุพรรณราช พระเต้าครอบทอง พานทอง เครื่องทอง
กระบวนเกณฑ์มหาดเล็ก ถือ พระแสงปืน พระแสงหอก พระแสงดาบฝักทอง และพระแสงต่างๆ
กระบวนมหาดเล็กและมหาดไทย ถือ กระสุนดิน แห่ไปซ้ายขวาเพื่อดูสูงต่ำไปตามทางเสด็จ ระหว่างเสด็จ
สองข้างทาง ประดับด้วยราชวัติและฉัตร ธงเบญจรงค์ ทอง นาก เงิน
พระมหาพิชัยราชรถและราชรถน้อย รวมทั้งรถรูปสัตว์ ชักด้วยเชือกหุ้มสักหลาดสีแดง ๔ แถว รถชักไปบนเรือก
สำหรับกระบวนเสด็จ พระเจ้าอยู่หัวประทับบนพระเสลี่ยงทองประดับกระจก มีพระกลดขาวยอดทอง ระบายทอง คันหุ้มทองประดับ มีมหาดเล็กสี่คนเดินกั้นไปทั้งซ้ายและขวา

พระบุตรี ประทับบนพระเสลี่ยงสองหลังๆ ละ ๒ องค์ แห่แหนตามกระบวนพยุหยาตรา ไปตามหลังกระบวนพระบรมศพ รวมทั้งพระญาติวงศ์ พระสนม กำนัล มหาดเล็ก มหาเศรษฐี คหบดี และอำมาตย์ โดยออกทางประตูมงคลสุนทร แต่กระบวนใหญ่ จึงต้องทำลายกำแพงวัง ระหว่างประตูมงคลสุนทร และประตูพรหมสุคตทำเป็นทางออก

เมื่อกระบวนพยุหยาตราพระบรมศพถึงพระเมรุใหญ่ที่ท้องสนามหลวง พระมหาพิชัยราชรถทั้งสองเข้าไปในเมรุทิศเมรุแทรกทั้ง ๘ ทิศ แล้วทักษิณเวียนพระเมรุใหญ่ ๓ รอบ แล้วอัญเชิญพระโกศ เข้าตั้งในพระเมรุใหญ่ ๗ ราตรี มีพระสงฆ์มาสดับปกรณ์และถวายไตรจีวรและเครื่องไทยทาน เครื่องสังเค็ต เตียบ และต้นกัลปพฤกษ์ ซึ่งแขวนเงินใส่ในลูกมะนาวต้นหนึ่งใส่เงิน ๓ ชั่ง ตั้งที่พระเมรุทั้ง ๘ ทิศ โดยทิ้งทานวันละ ๘ ต้น ทั้ง ๗ วัน

นอกจากนี้มีระทา ดอกไม้เพลิง และดอกไม้ต่างๆ ตั้งรายรอบพระเมรุเป็นอันมาก

การถวายพระเพลิงนั้น เมื่อสวดครบ ๗ ราตรีแล้ว ได้มีพระบรมราชโองการตรัสสั่งให้ถวายพระเพลิงด้วยไฟฟ้า (แสงพระอาทิตย์โดยใช้แว่นแก้ว) แล้วเอาท่อนกฤษณากระลำพัก และท่อนจันทน์ที่ปิดทองและเครื่องหอมใส่ใต้พระโกศ แล้วจุดเพลิงไฟฟ้า และสาดด้วยน้ำหอม น้ำดอกไม้เทศ น้ำกุหลาบ และน้ำหอมทั้งหลายที่มีกลิ่นหอมตลบไปทั้งพระเมรุ บรรดาเจ้าประเทศราชห้อมล้อมโดยรอบก็ปรายข้าวตอกดอกไม้บูชาถวายบังคม เมื่อเพลิงมอด ก็ดับด้วยน้ำหอมและน้ำกุหลาบ

จากนั้นจึงแจงพระรูป พระสงฆ์ที่เข้ามาสดับปกรณ์ก่อนถวายพระเพลิงพระบรมศพ และเมื่อแจงพระรูปมีพระสังฆราช พระพิมลธรรม พระเทพมุนี พระพรหมมุนี พระเทพเมาลี พระธรรมอุดม พระอุบาลี พระพุทธโฆษา พระมงคลเทพมุนี พระธรรมกถึก พระวินัยธร พระวินัยธรรม พระนาค พระสังฆราชหัวเมือง เป็นต้น

พระรูปที่แจงนั้นนำเข้าในผอบทอง แล้วอัญเชิญขึ้นสู่พระเสลี่ยงทองแห่ออกไปทางประตูมโนภิรมย์ โดยมีกระบวนประโคม ฆ้อง กลอง แตรลำโพง แตรงอน กลองโยน กลองชนะ และพิณพาทย์ เป็นกระบวนพยุหยาตราไปตามทางที่กั้นราชวัติฉัตรธง มีประชาชนโปรยปรายข้าวตอกดอกไม้ แล้วแห่แหนไปลงเรือพระที่นั่งกิ่งแก้วจักรรัตน์สองลำๆ ละผอบ บนเรือประดับด้วยเครื่องสูงต่างๆ พระเจ้าเอกทัศทรงเรือพระที่นั่งเอกชัย มีมหาดเล็กกั้นพระกลดขาวข้างพระองค์ ซ้าย ๔ คัน ขวา ๔ คัน ส่วนพระเจ้าอุทุมพรทรงเรือพระที่นั่งทองขวานฟ้า ตามด้วยเรือพระที่นั่งครุฑด้านซ้าย และเรือพระที่นั่งหงส์ด้านขวา ตามด้วยเรือนาคเหรา เรือนาควาสุกรี เรือมังกรมหรรณพ เรือมังกรจบสายสินธุ์ เรือเหินหาว เรือหลาวทอง เรือสิงหรัตนาสน์ เรือสิงหาสน์นาวา เรือนรสิงห์วิสุทธิ์สายสินธุ์ เรือนรสิงห์ถวิลอากาศ เรือไกรสรมุขมณฑป เรือไกรสรมุขนาวา เรืออังมสระพิมาน เรือนพเศกฬ่อหา ตามด้วยเรือดั้งซ้ายขวา เป็นเรือนำและเรือรอง จากนั้นเป็นเรือคชสีห์ เรือม้า เรือเลียงผา เรือเสือ และเรือเกณฑ์รูปสัตว์ต่างๆ สิ้นสุดด้วยเรือดั้งเรือกันของเจ้าพระยา และอำมาตย์ตลอดจนมหาดเล็กขอเฝ้า

สำหรับพระราชบุตร พระราชธิดา ลงเรือศรีสักหลาดตามหลังเรือพระที่นั่ง พระสนม กำนัล นั่งเรือศรีผ้าแดง

การแต่งกายในการพระบรมศพสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ
พระเจ้าอยู่หัว (สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๔ กรมขุนพรพินิจและเจ้าฟ้าเอกทัศ กรมขุนอนุรักษ์มนตรี) ฉลองพระองค์และเครื่องประดับล้วนเป็นเครื่องขาว

พระญาติวงศ์ พระสนมกำนัล พระยาประเทศราช แต่งด้วยเครื่องขาว
คนเกณฑ์แห่ แต่งเครื่องขาว ใส่ลอมพอก ถือพัด
เสนาบดี แต่งตัวนุ่งขาว ใส่ลอมพอกขาว ถือพัด
ปุโรหิต ราชครู ถือพัด

ต้นกำเนิดในการใช้ราชรถในกระบวนแห่พระบรมศพ
จากคติความเชื่อที่ว่า ชีวิตของคนที่เกิดมามีช่วงเวลาที่สำคัญในการดำรงชีวิตตั้งแต่เกิดจนตาย จะมีการประกอบพิธีเพื่อเป็นสิริมงคลเป็นระยะๆ และในอารยประเทศจะต้องประกอบพิธีสำหรับชีวิต เช่น พิธีสมโภชเดือน พิธีโกนจุก พิธีบวช พิธีแต่งงาน และในที่สุดคือ พิธีศพ ซึ่งจะมีการประกอบพิธีตามฐานะของแต่ละบุคคล สำหรับในประเทศไทย ส่วนใหญ่จะจัดพิธีศพอย่างใหญ่โต เพื่อเป็นการระลึกถึงคุณความดีของผู้ล่วงลับไปให้เป็นที่ปรากฏ กับทั้งเป็นการให้บุตรธิดาได้แสดงความกตัญญูสนองคุณบิดามารดาเป็นครั้งสุดท้าย และเพื่อเป็นการทำบุญอุทิศกุศลให้ผู้ตาย ได้อานิสงส์ไปจุติในสรวงสวรรค์ ดังนั้นการประกอบพิธีศพจึงมีความสำคัญมากพิธีหนึ่ง ดังนั้นงานถวายพระเพลิงพระบรมศพของพระมหากษัตริย์จึงมีความยิ่งใหญ่เช่นกัน ทั้งการสร้างยานพาหนะที่จะอัญเชิญพระบรมศพ หรือการสร้างพระเมรุมาศที่จะเป็นที่ถวายพระเพลิง ก็ล้วนแต่มีความวิจิตรงดงามยิ่งใหญ่อลังการทีเดียว และราชรถที่ใช้ในพระบรมศพปรากฏชื่อในสมัยอยุธยา เรียกว่า มหาพิชัยราชรถ จึงทำให้คิดว่า พระมหาพิชัยราชรถนั้น เดิมทีอาจจะมิได้สร้างขึ้นเพื่อใช้เฉพาะการพระบรมศพแต่เพียงอย่างเดียว แต่อาจใช้ในพระราชพิธีอื่นๆ ด้วย อาทิ พระราชพิธีกรานกฐินในเดือน ๑๑ ดังที่กล่าวมาแล้ว สำหรับการใช้พระมหาพิชัยราชรถในงานพระบรมศพ หรืองานพระเมรุมาศในสมัยอยุธยานั้น ปรากฏในพระราชพงศาวดารตามลำดับเวลาดังนี้
พ.ศ.๒๒๒๕ พระเพทราชาแต่งการพระบรมศพสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ในพระโกศทองคำสู่มหาพิชัยราชรถอลงกต เทียมด้วยม้าต้น ๒ คู่สู่พระเมรุ

พ.ศ.๒๒๔๔ สมเด็จพระเจ้าเสือ อัญเชิญพระบรมศพพระเพทราชาสู่มหาพิชัยราชรถปิลันทนา พร้อมด้วยม้าต้น

พ.ศ.๒๒๔๙ สมเด็จพระที่นั่งท้ายสระ ให้เชิญพระบรมโกศพระบรมศพพระเจ้าเสือขึ้นบนพระมหาพิชัยราชรถ เสนาพฤฒามาตย์ราชปุโรหิตแห่แหนพระบรมศพไปตามรัถยาราชวัติเข้าสู่พระเมรุมาศ

พ.ศ.๒๒๗๙ พระเจ้าอยู่หัวบรมโกศทรงจัดการพระศพ เจ้ากรมหลวงโยธาเทพขึ้นบนพระมหาพิชัยราชรถ แห่แหนเป็นกระบวนเข้าไปในพระเมรุ

เหตุการณ์ดังกล่าวแสดงให้เห็นว่า พระมหาพิชัยราชรถได้สร้างมาตั้งแต่สมัยอยุธยาแล้ว และจากการศึกกับพม่าใน พ.ศ.๒๓๑๐  ทำให้พระมหาพิชัยราชรถและราชยานอื่นๆ อันตรธานสูญหายไป จึงทำให้พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงสร้างพระมหาพิชัยราชรถขึ้นใหม่เพื่อใช้ในงานพระเมรุของพระปฐมบรมชนกนาถของพระองค์ โดยทรงสร้างตามแบบที่มีมาแต่โบราณทุกอย่าง รวมทั้งราชรถน้อยที่ใช้ในกระบวนแห่พระโกศด้วย และต่อมาได้สร้างเวชยันตราชรถเพิ่มขึ้นอีกองค์หนึ่ง และได้ใช้มาตลอดจนปัจจุบัน

ลักษณะการจัดงานพระบรมศพในสมัยรัตนโกสินทร์ที่ใช้พระมหาพิชัยราชรถตั้งแต่ครั้งรัชกาลที่ ๑ สามารถศึกษาได้จากวรรณคดีเรื่อง รามเกียรติ์ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ได้ทรงนิพนธ์ไว้ ตอนพระยาพิเภกอัญเชิญพระบรมศพทศกัณฐ์ขึ้นพระมหาพิชัยราชรถเข้าริ้วกระบวนแห่ไปยังพระเมรุมาศโดยมีรถโยง รถนำตาม ดังความว่า

เมื่อนั้น		พระยาพิเภกยักษา
จึงให้เชิญพระศพเจ้าลงกา		ขึ้นมหาพิชัยราชรถ
ประดับด้วยเครื่องสูงเศวตฉัตร		กรรชิงรัตน์พัดโบกอลงกต
ขนัดพลเกณฑ์แห่เป็นหลั่นลด		รถโยงรถนำเรียบเรียง
กลองชนะปี่ฆ้องก้องกึก		พันลึกครึกครั่นสนั่นเสียง
แตรงอนแตรฝรั่งเป็นคู่เคียง		สำเนียงเอิกเกริกเป็นโกลา
จึงให้เคลื่อนรถทรงบรมศพ		พระจอมภพธิราชยักษา
โดยกระบวนไปตามรัถยา		ยังมหาเมรุมาศรูจีฯ

นอกจากนี้ยังพบว่าราชรถที่ใช้ในการพระศพของเจ้านายที่มิใช่พระเจ้าแผ่นดินก็จะใช้ชื่อพิชัยรถ ดังปรากฏในเรื่องรามเกียรติ์ ตอน ทศกัณฐ์จัดงานศพอินทรชิต ดังความว่า

เข้ามาแล้วเชิญพระศพ		ลูกเจ้าจอมภพไอสวรรย์
ใส่ลงกับสุคนธ์จุณจันทน์		ตามบัญชาการอสุรี
แล้วเชิญขึ้นยังพิชัยรถ		อลงกตจำรัสรัศมี
ประโคมด้วยดุริยางค์ดนตรี		นำไปยังที่บรรตพฯ

อย่างไรก็ดีพบว่า ราชรถที่ใช้ในงานพระศพของเจ้านายที่มียศต่ำลงมามีอีกคันหนึ่ง คือ รถสุรกานต์ โดยพบว่าใช้ในงานพระศพของท้าวจักรวรรดิ แห่งเมืองมลิวัน ในเรื่องรามเกียรติ์

• ส่วนผสม
- ปูนิ่ม 2 ตัว
- พริกไทยดำโขลกหยาบ 1/2 ช้อนโต๊ะ
- พริกหวาน แดง เหลือง อย่างละ 1/2 ผล (หั่นชิ้นสี่เหลี่ยมจัตุรัส ขนาดประมาณ 1 นิ้ว)
- หอมหัวใหญ่ 1/2 หัว (หั่นชิ้นสี่เหลี่ยมจัตุรัส ขนาดประมาณ 1 นิ้ว)
- เห็ดหอมสด หรือแห้ง (แช่น้ำให้นิ่ม) 5-6 ดอก
- แครอท ฝานแฉลบบาง 1/4 ถ้วย
- ต้นหอมสด หั่นท่อนยาว 1 นิ้ว
- น้ำมันมะกอก หรือน้ำมันพืช 2 ช้อนโต๊ะ
- ซอสหอยนางรม 2 ช้อนโต๊ะ
- ซีอิ๊วขาว
- น้ำตาลทราย
- แป้งมัน 1/3 ถ้วย
- แป้งข้าวโพด 1 ช้อนชา

• วิธีทำ
1.ล้างปูนิ่มให้สะอาด ใช้กรรไกรตัดกลางลำตัว แล้วตัดแบ่งข้างละ 3 ชิ้น
  โรยด้วยแป้งมัน คลุกเบาๆ ให้แป้งติดทั่วชิ้นปู นำไปทอดด้วยไฟกลางจนกรอบเหลือง ตักใส่ตะแกรงพักไว้ให้สะเด็ดน้ำมัน
2.ใส่น้ำมันมะกอกในกระทะ พอร้อนจัด ใส่หอมหัวใหญ่ พริกหวาน เห็ดหอม ลงไปผัดพร้อมกัน
   ใส่น้ำมันหอย ซีอิ๊วขาว น้ำตาลทราย ต้นหอมหั่นท่อน ละลายแป้งข้าวโพดในน้ำซุปหรือน้ำสะอาด ใส่ลงไปผัดให้เข้ากัน
   ชิมรสชาติให้เข้มข้น
3. ยกลงจากเตา ใส่ปูนิ่มทอดกรอบและพริกไทยดำโขลกหยาบ ผัดให้เข้ากัน แล้วตักใส่จานเสิร์ฟ

จากคติความเชื่อที่ว่า ชีวิตของคนที่เกิดมามีช่วงเวลาที่สำคัญในการดำรงชีวิตตั้งแต่เกิดจนตาย จะมีการประกอบพิธีเพื่อเป็นสิริมงคลเป็นระยะๆ และในอารยประเทศจะต้องประกอบพิธีสำหรับชีวิต เช่น พิธีสมโภชเดือน พิธีโกนจุก พิธีบวช พิธีแต่งงาน และในที่สุดคือ พิธีศพ ซึ่งจะมีการประกอบพิธีตามฐานะของแต่ละบุคคล สำหรับในประเทศไทย ส่วนใหญ่จะจัดพิธีศพอย่างใหญ่โต เพื่อเป็นการระลึกถึงคุณความดีของผู้ล่วงลับไปให้เป็นที่ปรากฏ กับทั้งเป็นการให้บุตรธิดาได้แสดงความกตัญญูสนองคุณบิดามารดาเป็นครั้งสุดท้าย และเพื่อเป็นการทำบุญอุทิศกุศลให้ผู้ตาย ได้อานิสงส์ไปจุติในสรวงสวรรค์ ดังนั้นการประกอบพิธีศพจึงมีความสำคัญมากพิธีหนึ่ง ดังนั้นงานถวายพระเพลิงพระบรมศพของพระมหากษัตริย์จึงมีความยิ่งใหญ่เช่นกัน

การพระบรมศพที่เป็นหลักฐานหรือเป็นแบบฉบับต่อการจัดการพระราชพิธีในสมัยรัตนโกสินทร์ คือ การพระบรมศพในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ซึ่งพระเจ้าอุทุมพรและเจ้าฟ้าเอกทัศได้แต่งการพระบรมศพ โดยทรงมีพระบรมราชโองการให้มีตราพระราชสีห์ไปยังประเทศราชทั้งปวงให้มาร่วมพระราชพิธีพระบรมศพ ขั้นตอนการพระราชพิธีสามารถสรุปได้ดังนี้

เริ่มด้วยการเอาน้ำหอมและน้ำดอกไม้เทศและน้ำกุหลาบ น้ำหอมต่างๆ สรงพระบรมศพ และทรงสุคนธรสและกระแจะ จากนั้นก็แต่งพระบรมศพ ทรงสนับเพลงเชิงงอนทองชั้นใน แล้วทรงพระภูษาพื้นขาวปักทองชั้นนอก ทรงเครื่องต้นและเครื่องทรง ทรงฉลองพระองค์อย่างใหญ่ กรอบทองสังเวียนหยัก ชายไหวชายแครง ตาบทิศ ตาบหน้า และสังวาลประดับเพชร ทรงทองต้นพระกร และปลายพระกรประดับเพชร ทรงพระมหาชฎาเดินหนห้ายอด จากนั้นประดับเพชร ทรงทองต้นพระกร และปลายพระกรประดับเพชร ทรงพระมหาชฎาเดินหนห้ายอด จากนั้นประดับเพชรอยู่เพลิงทั้งสิบนิ้วพระหัตถ์ และสิบนิ้วพระบาท แล้วใช้ไม้กาจับหลักซึ่งเป็นไม้ง่ามหุ้มทองค้ำพระหนุ แล้วประนมพระหัตถ์พระบรมศพ นำซองหมากทองคำที่ปากเป็นกระจับใส่ในพระหัตถ์ จากนั้นเอาพระภูษาเนื้ออ่อนพันพระบรมศพเป็นจำนวนมาก เมื่อได้ที่แล้ว นำผ้าขาวเนื้อดีรูปสี่เหลี่ยมห่ออีกครั้งหนึ่ง ผ้านี้เรียกว่าผ้าห่มเบี่ยง เสร็จแล้วอัญเชิญพระบรมศพเข้าพระโกศลองในทองหนักสิบสองชั่ง แล้วใส่พระลองในเข้าในพระโกศทองใหญ่ทรงเฟืองกลีบจงกล ประดับพลอยยอดเก้ายอด เชิงพระโกศตกแต่งด้วยรูปครุฑและสิงห์หน้าอัดทอง หนักยี่สิบห้าชั่ง แล้วเชิญพระโกศขึ้นบนเตียงหุ้มทอง จากนั้นเอาเตียงที่รองพระโกศขึ้นบนพระแท่นแว่นฟ้า แล้วกั้นบริเวณด้วยราชวัติตาข่ายปะวะหล่ำแก้วสีแดง ประดับเครื่องสูงต่างๆ

อัญเชิญพระพุทธรูปประดิษฐานบนบุษบกเป็นประธาน แล้วจัดตั้งเครื่องราชูปโภค ตั้งพานพระสุพรรณบัฏถมซ้อนบนพานทองสองชั้น ด้านข้างตั้งพานพระสำอาง พระสุพรรณศรี พระสุพรรณราช พระเต้า ครอบทอง พระคนทีทอง และพานทองประดับ และเครื่องอุปโภคบริโภค โดยตั้งตามชั้นลดหลั่นลงมาทั้งด้านซ้ายและด้านขวา

จากนั้นเจ้าหน้าที่จัดตั้งมยุรฉัตรมียอดหุ้มทอง ระบายทอง และคันหุ้มทองโดยตั้งประดับรวม ๘ ทิศ ทิศตะคัน และจัดตั้งบังพระสูริย์ อภิรุม บังแทรก จามร ทานตะวัน และพัดโบก ปูลาดพระสุจหนี่ยี่ภู่ แล้วตั้งพระแท่นแว่นฟ้าในพระยี่ภู่ จากนั้นปูลาดที่บรรทม ตั้งพระเขนยกำมะหยี่ปักทอง และตั้งพระแท่นประดับสองพระองค์ ล้อมรอบด้วยพระสนม นางกำนัล ห้อมล้อมพระศพ และการขับรำเกณฑ์ทำมโหรี ประโคมฆ้อง กลอง แตร สังข์ มโหรี พิณพาทย์

จัดที่อาสนสงฆ์ ให้ธรรมโฆสิตพนักงานสังฆการี นิมนต์พระสังฆราชเป็นประธาน และพระสงฆ์ทั้งในเมืองและนอกเมือง และจากหัวเมืองต่างๆ ให้เข้ามาสดับปกรณ์ สวดพระอภิธรรมในเวลาค่ำและเวลาเช้า ถวายพรพระแล้วฉันภัตตาหารเพล มีเทศน์แล้วถวายเครื่องไทยทาน ไตรจีวร เครื่องเตียบและเครื่องสังเค็ด ในแต่ละวันนิมนต์พระ ๑๐๐ รูปมางานพระบรมศพทุกวันมิได้ขาด มีการตั้งต้นกัลปพฤกษ์ ตั้งโรงมหรสพต่างๆ อาทิ โขน หนัง ละคร หุ่น มอญรำ ระบำเทพทอง โมงครุ่ม กุลาตีไม้

พระเจ้าอุทุมพร และเจ้าฟ้าเอกทัศทรงแจกทานเสื้อผ้า เงินทอง สิ่งของต่างๆ แก่ราษฎรทั้งปวงเป็นอันมาก ต่อมาทรงมีรับสั่งให้ตั้งพระเมรุทองที่ท้องสนามหลวง แล้วตั้งพระเมรุใหญ่ปิดทองประดับกระจกยกลายต่างๆ ดาดเพดานสามชั้น พระเมรุใหญ่มีขนาดสูงถึงยอดพระเมรุ ๔๕ วา หรือ ๙๐ เมตร ฝาเป็นแผงหุ้มผ้าปิดกระดาษ พื้นแดง เขียนรูปเทวดาตามชั้นต่างๆ ดุจเขาพระสุเมรุ อาทิ ชั้นนาค ชั้นครุฑ ชั้นอสูร ชั้นเทวา ชั้นอินทร์ และชั้นพรหม ฝาด้านในเขียนเป็นลายดอกสุมณฑาทอง และมณฑาเงินแกมกัน เครื่องพระเมรุ มีบันแถลงและมุข ๑๑ ชั้น เครื่องบนจำหลักปิดทองประดับกระจก โดยมีขุนสุเมรุทิพราช เป็นนายช่างอำนวยการสร้าง

สำหรับพระเมรุใหญ่ มีส่วนประกอบคือ มีประตูทั้ง ๔ ทิศ แต่ละประตูตั้งรูปกินนรและอสูร ทั้ง ๔ ทิศ ประตูพระเมรุใหญ่ปิดทองทึบจนถึงเชิงเสา กลางพระเมรุเป็นแท่นรับเชิงตะกอนที่ตั้งพระบรมโกศ เสาเชิงตะกอนปิดทองประดับกระจก รอบๆ มีเมรุทิศ ๔ เมรุ และเมรุแทรก ๔ เมรุ รวมเป็น ๘ ทิศ ล้วนปิดทองประดับกระจกเป็นลวดลายต่างๆ รอบๆ เมรุตั้งรูปเทวดาและสัตว์หิมพานต์ อาทิ รูปเทวดา รูปวิทยาธร รูปคนธรรพ์ ครุฑ กินนร คชสีห์ ราชสีห์ เหมหงส์ นรสิงห์ สิงโต มังกร เหรา นาคา ทักกะทอ ช้าง ม้า และเลียงผา แล้วกั้นราชวัติ ๓ ชั้น ซึ่งปิดทอง นาก และเงิน รวมทั้งตีเรือกเป็นทางเดินสำหรับเชิญพระบรมศพ ตามริมทางตั้งต้นไม้กระถางที่มีดอกต่างๆ รวมทั้งประดับประดาฉัตรและธง

ริ้วกระบวนแห่พระบรมศพสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ และสมเด็จพระพันวัสสา เมื่อ พ.ศ.๒๓๐๑ ในรัชกาลพระเจ้าเอกทัศ นั้น ปรากฏรายละเอียดดังนี้

ในงานพระบรมศพสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ และสมเด็จพระพันวัสสานั้น พระญาติ พระสนม นางกำนัล พระยาประเทศราช ราชนิกูล เสนาบดีทั้งปวง เศรษฐีคหบดี แต่งกายด้วยเครื่องขาวทุกสิ่ง

คนเกณฑ์แห่ แต่งเครื่องขาว ใส่ลอมพอก ถือพัด ทั้งด้านซ้ายและด้านขวา
เครื่องไทยทาน มีคนแห่ไปหน้าเครื่องดนตรี หรือพวกพิณพาทย์
ดนตรี ดนตรีในกระบวน มี ฆ้อง กลอง แตร สังข์ แตรงอน และพิณพาทย์

ถึงกระบวน พระมหาพิชัยราชรถ ๒ องค์ เทียมด้วยม้า ๔ คู่ ม้าผูกประกอบรูปราชสีห์ มีนายสารถีขับรถ แต่งตัวอย่างเทวดาข้างละ ๔ คน
ราชรถที่เข้าร่วมกระบวนมีตามลำดับจากหน้าไปหลัง มี รถสมเด็จพระสังฆราชอ่านพระอภิธรรม ตามด้วยรถเหล่าพระญาติวงศ์ ถือจงกล ปรายข้าวตอกดอกไม้ ด้วยรถพระญาติถือผ้ากาสา มีปลอกทองประดับเป็นเปราะๆ ห่างกันประมาณ ๓ วา แล้วถือซองหมากทองโยงไปด้านหน้าถึงรถพระบรมศพ และตามด้วยรถใส่ท่อนจันทน์และกฤษณากระลำพักปิดทอง มีรูปเทวดาถือกฤษณากระลำพัก ท่อนจันทน์ถือชูไปบนรถ

ริ้วกระบวนรูปสัตว์ ๑๐ คู่ ได้แก่ ช้าง ม้า คชสีห์ ราชสีห์ สิงโต มังกร ทักกะทอ นรสิงห์ เหม หงส์ ซึ่งรูปสัตว์เหล่านี้มีขนาดสูง ๔ ศอก ซึ่งมีมณฑปตั้งบนหลัง สำหรับใส่ธูป น้ำมัน พิมเสน และเครื่องหอม
ริ้วกระบวนเครื่องสูง เป็นกระบวนพยุหยาตราอย่างใหญ่ ซึ่งมีผู้เชิญเครื่องราชูปโภคครบ
กระบวนแห่เสด็จ มีกระบวนเสนาบดีน้อยใหญ่ จากนั้นเป็นกระบวนปุโรหิตราชครู กระบวนราชนิกูล
เครื่องประโคม เป็นกระบวนคนตีกลองชนะ กลองโยน แตร สังข์ และแตรงอนเข้ากระบวนซ้ายขวา
กระบวนมหาดเล็ก ถือดาบทอง แห่ซ้ายขวา
กระบวนตำรวจในและตำรวจนอก เดินพนมมือ แห่ไปทั้งซ้ายขวา
กระบวนหัวหมื่นมหาดเล็ก เดินพนมมือแห่ไปทั้งซ้ายขวา
กระบวนมหาดเล็กเกณฑ์ ถือ พระสุพรรณศรี พระสุพรรณราช พระเต้าครอบทอง พานทอง เครื่องทอง
กระบวนเกณฑ์มหาดเล็ก ถือ พระแสงปืน พระแสงหอก พระแสงดาบฝักทอง และพระแสงต่างๆ
กระบวนมหาดเล็กและมหาดไทย ถือ กระสุนดิน แห่ไปซ้ายขวาเพื่อดูสูงต่ำไปตามทางเสด็จ ระหว่างเสด็จ
สองข้างทาง ประดับด้วยราชวัติและฉัตร ธงเบญจรงค์ ทอง นาก เงิน
พระมหาพิชัยราชรถและราชรถน้อย รวมทั้งรถรูปสัตว์ ชักด้วยเชือกหุ้มสักหลาดสีแดง ๔ แถว รถชักไปบนเรือก
สำหรับกระบวนเสด็จ พระเจ้าอยู่หัวประทับบนพระเสลี่ยงทองประดับกระจก มีพระกลดขาวยอดทอง ระบายทอง คันหุ้มทองประดับ มีมหาดเล็กสี่คนเดินกั้นไปทั้งซ้ายและขวา

พระบุตรี ประทับบนพระเสลี่ยงสองหลังๆ ละ ๒ องค์ แห่แหนตามกระบวนพยุหยาตรา ไปตามหลังกระบวนพระบรมศพ รวมทั้งพระญาติวงศ์ พระสนม กำนัล มหาดเล็ก มหาเศรษฐี คหบดี และอำมาตย์ โดยออกทางประตูมงคลสุนทร แต่กระบวนใหญ่ จึงต้องทำลายกำแพงวัง ระหว่างประตูมงคลสุนทร และประตูพรหมสุคตทำเป็นทางออก

เมื่อกระบวนพยุหยาตราพระบรมศพถึงพระเมรุใหญ่ที่ท้องสนามหลวง พระมหาพิชัยราชรถทั้งสองเข้าไปในเมรุทิศเมรุแทรกทั้ง ๘ ทิศ แล้วทักษิณเวียนพระเมรุใหญ่ ๓ รอบ แล้วอัญเชิญพระโกศ เข้าตั้งในพระเมรุใหญ่ ๗ ราตรี มีพระสงฆ์มาสดับปกรณ์และถวายไตรจีวรและเครื่องไทยทาน เครื่องสังเค็ต เตียบ และต้นกัลปพฤกษ์ ซึ่งแขวนเงินใส่ในลูกมะนาวต้นหนึ่งใส่เงิน ๓ ชั่ง ตั้งที่พระเมรุทั้ง ๘ ทิศ โดยทิ้งทานวันละ ๘ ต้น ทั้ง ๗ วัน

นอกจากนี้มีระทา ดอกไม้เพลิง และดอกไม้ต่างๆ ตั้งรายรอบพระเมรุเป็นอันมาก

การถวายพระเพลิงนั้น เมื่อสวดครบ ๗ ราตรีแล้ว ได้มีพระบรมราชโองการตรัสสั่งให้ถวายพระเพลิงด้วยไฟฟ้า (แสงพระอาทิตย์โดยใช้แว่นแก้ว) แล้วเอาท่อนกฤษณากระลำพัก และท่อนจันทน์ที่ปิดทองและเครื่องหอมใส่ใต้พระโกศ แล้วจุดเพลิงไฟฟ้า และสาดด้วยน้ำหอม น้ำดอกไม้เทศ น้ำกุหลาบ และน้ำหอมทั้งหลายที่มีกลิ่นหอมตลบไปทั้งพระเมรุ บรรดาเจ้าประเทศราชห้อมล้อมโดยรอบก็ปรายข้าวตอกดอกไม้บูชาถวายบังคม เมื่อเพลิงมอด ก็ดับด้วยน้ำหอมและน้ำกุหลาบ

จากนั้นจึงแจงพระรูป พระสงฆ์ที่เข้ามาสดับปกรณ์ก่อนถวายพระเพลิงพระบรมศพ และเมื่อแจงพระรูปมีพระสังฆราช พระพิมลธรรม พระเทพมุนี พระพรหมมุนี พระเทพเมาลี พระธรรมอุดม พระอุบาลี พระพุทธโฆษา พระมงคลเทพมุนี พระธรรมกถึก พระวินัยธร พระวินัยธรรม พระนาค พระสังฆราชหัวเมือง เป็นต้น

พระรูปที่แจงนั้นนำเข้าในผอบทอง แล้วอัญเชิญขึ้นสู่พระเสลี่ยงทองแห่ออกไปทางประตูมโนภิรมย์ โดยมีกระบวนประโคม ฆ้อง กลอง แตรลำโพง แตรงอน กลองโยน กลองชนะ และพิณพาทย์ เป็นกระบวนพยุหยาตราไปตามทางที่กั้นราชวัติฉัตรธง มีประชาชนโปรยปรายข้าวตอกดอกไม้ แล้วแห่แหนไปลงเรือพระที่นั่งกิ่งแก้วจักรรัตน์สองลำๆ ละผอบ บนเรือประดับด้วยเครื่องสูงต่างๆ พระเจ้าเอกทัศทรงเรือพระที่นั่งเอกชัย มีมหาดเล็กกั้นพระกลดขาวข้างพระองค์ ซ้าย ๔ คัน ขวา ๔ คัน ส่วนพระเจ้าอุทุมพรทรงเรือพระที่นั่งทองขวานฟ้า ตามด้วยเรือพระที่นั่งครุฑด้านซ้าย และเรือพระที่นั่งหงส์ด้านขวา ตามด้วยเรือนาคเหรา เรือนาควาสุกรี เรือมังกรมหรรณพ เรือมังกรจบสายสินธุ์ เรือเหินหาว เรือหลาวทอง เรือสิงหรัตนาสน์ เรือสิงหาสน์นาวา เรือนรสิงห์วิสุทธิ์สายสินธุ์ เรือนรสิงห์ถวิลอากาศ เรือไกรสรมุขมณฑป เรือไกรสรมุขนาวา เรืออังมสระพิมาน เรือนพเศกฬ่อหา ตามด้วยเรือดั้งซ้ายขวา เป็นเรือนำและเรือรอง จากนั้นเป็นเรือคชสีห์ เรือม้า เรือเลียงผา เรือเสือ และเรือเกณฑ์รูปสัตว์ต่างๆ สิ้นสุดด้วยเรือดั้งเรือกันของเจ้าพระยา และอำมาตย์ตลอดจนมหาดเล็กขอเฝ้า

สำหรับพระราชบุตร พระราชธิดา ลงเรือศรีสักหลาดตามหลังเรือพระที่นั่ง พระสนม กำนัล นั่งเรือศรีผ้าแดง



ข้อมูลจาก หอสมุดแห่งชาติ. เครื่องประกอบพระราชอิสริยยศ ราชยาน และพระเมรุมาศ พุทธศักราช ๒๕๓๙  (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร,๒๕๓๙) หน้า ๑๔๖-๑๕๐, ๒๒๖- ๒๒๘ และ ๒๓๓-๒๓๔  

• ส่วนผสม
- มันสำปะหลัง 1 กิโลกรัม
- น้ำตาลทราย 1 + 1/2 ถ้วย

• วิธีทำ
1.ล้างมันสำปะหลังให้สะอาด (ไม่ต้องปอกเปลือก)
2.ตั้งน้ำสะอาดพอท่วมมันสำปะหลัง พอเดือด ใส่มันลงไปต้มประมาณ 3 นาที
3.ใช้ปลายมีดแหลมกรีดผิวมันตามยาว แล้วลอกเอาเปลือกออก
4.ใส่มันสำปะหลังในกะทะทองเหลืองหรือหม้อเคลือบ เติมน้ำพอท่วม ต้มให้มันสุกทั้งหัว
5.ใส่น้ำตาลทราย เคี่ยวต่อไปจนน้ำตาลละลายซึมเข้าไปในเนื้อมันและน้ำตาลเหนียวใส
6.ตักใส่ถ้วยเสิร์ฟ ราดด้วยหัวกะทิ (หัวกะทิ 1 ถ้วยตวง ผสมกับแป้งข้าวโพด 1 ช้อนชา และเกลือป่น 1/2 ช้อนชา ยกขึ้นตั้งไฟหมั่นคน พอกะทิร้อนไม่ถึงกับเดือด ยกลงจากเตา)

• ส่วนผสม
- ปลากดคัง 1/2 กิโลกรัม
- หน่อไม้ดอง 4 ชีด
- หอมแดงไทย 3 หัว
- กระเทียมไทย 5 กลีบ
- ขมิ้นยาว 1 เซนติเมตร
- พริกขี้หนูสด 30-35 เม็ด
- เกลือป่น 1/2 ช้อนชา
- ข้าวสาร 1 ช้อนชา (ช่วยให้น้ำแกงข้น)
- กะปิใต้ 1 ช้อนโต๊ะ
- น้ำปลาดี

• วิธีทำ
1.โขลกเครื่องแกง (หอม กระเทียม ขมิ้น พริกขี้หนูสด ข้าวสาร ให้ละเอียด ใส่กะปิโขลกให้เข้ากัน)
2.ล้างปลาและหน่อไม้ดองให้สะอาด พักไว้
3.นำน้ำสะอาด 2 ถ้วยตวง ใส่หม้อยกขึ้นตั้งไฟ พอเดือดใส่พริกแกง หน่อไม้ดอง
   เคี่ยวสักครู่ เร่งไฟให้แรงสุด ใส่ปลา (อย่าคนจะเหม็นคาว) พอปลาสุกปรุงรสด้วยน้ำปลาดี น้ำตาลปีบ น้ำมะขามเปียก

สมัยพุทธกาล การสร้างวัดมิได้สร้างง่ายๆ และสร้างบ่อย เหมือนในยุคหลัง
วัดแห่งแรกในประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนา คือวัดพระเวฬุวัน พระเจ้าพิมพิสารสร้างถวาย เมื่อครั้งพระพุทธองค์เสด็จไปโปรดพระเจ้าพิมพิสารและชาวเมืองคฤห์

“วัด” ในความหมายนี้คือ สวนไผ่หรือป่าไผ่ เพราะฉะนั้นจึงเรียกว่าเวฬุวัน (ป่าไผ่) เวฬุวนาราม (สวนป่าไผ่) คงยังไม่มีสิ่งปลูกสร้างอะไร

แต่เมื่อสร้างวัดที่เมืองสาวัตถีนั้นแหละเข้าใจว่าคงมีสิ่งปลูกสร้าง มีวิหาร ปราสาท (แปลว่าเรือน หรือตึก) ด้วย

คนสร้างเป็นเศรษฐี ชื่อเดิมว่า สุทัตตะ เศรษฐีที่ทำมาค้าขายโดยสุจริต ไม่ใช่เศรษฐีค้าขายผูกขาดปั่นหุ้น

ท่านผู้นี้ก่อนจะรู้จักพระพุทธเจ้า ก็เดินทางไปค้าขายยังเมืองต่างๆ ตามประสาพ่อค้า
 
คราวหนึ่งเดินทางไปเมืองราชคฤห์ พักอยู่ที่คฤหาสน์ของน้องเขย เห็นคนในบ้านตระเตรียมอย่างขะมักเขม้น ยังกับจะมีงานเลี้ยงมโหฬาร จึงซักถาม ได้ความว่า มิได้เตรียมสถานที่เพื่อจัดปาร์ตี้อะไร หากแต่เตรียมเพื่อทำบุญถวายภัตตาหารแด่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าและภิกษุสงฆ์

สุทัตตะได้ยินดังนั้นก็ขนหัวลุกด้วยความปลาบปลื้มดีใจ จึงถามว่าพระสัมมาสัมพุทธเจ้าอยู่ที่ไหน ตนอยากไปพบ

น้องเขยบอกว่าพรุ่งนี้ก็จะได้พบอยู่แล้ว

คืนนั้นสุทัตตะนอนไม่ค่อยจะหลับ กระสับกระส่าย เพราะอยากพบพระพุทธเจ้าเป็นกำลัง ทนรอจนถึงเช้าไม่ไหวจึงตัดสินใจออกจากคฤหาสน์ไปยังสถานที่ที่พระพุทธองค์ประทับก่อนรุ่งแจ้ง

ขณะเขาเดินเข้าไปใกล้ ก็ได้ยินพระพุทธองค์ดำรัสว่า “สุทัตตะมานี่สิ” เขาขนลุกเป็นครั้งที่สอง ประหลาดใจที่พระพุทธองค์ทรงทราบว่าเขากำลังมาเฝ้า และทรงรออยู่ จึงเข้าไปกราบแทบพระยุคลบาท

พระพุทธองค์ทรงแสดง “อนุปุพพีกถา” (เทศนาอันว่าด้วยทาน ศีล โทษแห่งกาม อานิสงส์แห่งสวรรค์ และการปลีกจากกามารมณ์) เป็นการปูพื้นฐานจิตใจแก่เขา

เขาได้สดับพระธรรมเทศนาแล้วได้บรรลุโสดาปัตติผล ยกระดับจากความเป็นปุถุชนขึ้นเป็นพระอริยบุคคลระดับต้น เรียกว่าได้ “เข้าสู่กระแสพระนิพพาน”

สุทัตตะได้ประกาศตนเป็นอุบาสก ถึงไตรสรณคมน์ ตลอดชีวิต โดยอัญเชิญเสด็จพระพุทธองค์ไปยังคฤหาสน์ของน้องเขย เขาได้ขออนุญาตน้องเขยเป็นเจ้าภาพถวายภัตตาหารแด่พระสงฆ์ อันมีพระพุทธเจ้าทรงเป็นประธานที่คฤหาสน์เศรษฐีผู้เป็นน้องเขยตลอด ๗ วัน แล้วทูลอาราธนาพระพุทธองค์เสด็จไปโปรดประชาชนชาวเมืองสาวัตถีบ้าง

พระพุทธองค์ตรัสว่า “คหบดี สมณะทั้งหลายย่อมยินดีในสถานที่อันสงัด”

เพียงแค่นี้เศรษฐีระดับด๊อกเตอร์ก็รู้แล้วว่า พระพุทธองค์จะทรงเสด็จไปประทับ ทูลลากลับเมืองสาวัตถีด้วยจิตใจเปี่ยมด้วยความสุขหาใดปาน

กลับถึงบ้านก็เที่ยวสำรวจสถานเหมาะจะสร้างวัดถวายพระพุทธองค์ ไปชอบใจสวนของเจ้านายในราชวงศ์พระองค์หนึ่งพระนามว่า เจ้าชายเชต จึงไปเจรจาขอซื้อ

เจ้าเชตไม่อยากขาย จึงโก่งราคาแพงลิบลิ่ว

แพงขนาดไหนหรือครับ เจ้าเชตบอกว่า ให้เอาเหรียญกษาปณ์มาปูพื้นที่จนเต็มนั้นแหละคือราคาสวน

โอ้โฮ สวนตั้งหลายเอเคอร์ จะใช้เหรียญสักกี่คันรถจึงจะเต็ม ไม่รู้ล่ะ เศรษฐีคิด เท่าไรก็สู้ อะไรประมาณนั้น จึงสั่งให้ขนกษาปณ์จากคลังมาปูพื้นที่สวน ปูไปได้หมดเงิน ๑๘โกฏิ (มากแค่ไหน ผู้รู้คำนวณเอาก็แล้วกัน)

เจ้าเชตเห็นเศรษฐีเอาจริงเอาจังขนาดนั้น จึงถามว่า เอาเท่าที่ปูไปแล้วนี้แหละ ที่เหลือขอให้เขาได้มีส่วนในการสร้างวัดบ้าง แล้วก็บริจาคเพิ่มอีก ๑๘ โกฏิ ช่วยกันสร้างวัดจนสำเร็จ

ใช้เวลาสร้างนานเท่าไร ตำรามิได้บอกไว้ สร้างเสร็จได้ขนานนามว่า “วัดพระเชตวัน” เพื่อเป็นเกียรติแก่เจ้าเชต ถวายให้เป็นวัดที่ประทับของพระพุทธเจ้า และพระภิกษุสงฆ์

สุทัตตะที่ว่านี้มิใช่ใครที่ไหนเป็นคนเดียวกับอนาถบิณฑิกเศรษฐีที่รู้จักกันดีในหมู่ชาวพุทธนั้นเอง นามเดิมท่าน สุทัตตะ ครับ

เพราะความที่ท่านเป็นคนใจบุญสุนทาน อุปถัมภ์พระพุทธศาสนาอย่างแข็งแรง สร้างโรงทานให้ทานแก่ยาจกและวณิพก ณ สี่มุมเมือง จึงได้รับขนานนามว่า “อนาถบิณฑิกเศรษฐี” แปลว่า ผู้มีก้อนข้าวเพื่อคนอนาถาเสมอ ฝรั่งแปลความเอาว่า “เศรษฐีใจบุญ” (benefactor, benevolent)

ใครที่ไปไหว้สังเวชนียสถาน ๔ ตำบล ที่ประเทศอินเดีย และเนปาล (ลุมพินี สถานที่ประสูติ อยู่ที่เนปาลครับ) ก็จะต้องไปเที่ยวชมและนมัสการ พระเชตวัน

จะเห็นว่าเป็นบริเวณกว้างขวางมาก มีซากปรักหักพัง มีฐานของตึกและกุฏิของพระสาวกต่างๆ ก่อด้วยอิฐอย่างแข็งแรง เข้าใจว่าตึกรามอะไรต่างๆ คงมีมาตั้งแต่แรกสร้างส่วนหนึ่ง สร้างเพิ่มเติมอีกส่วนหนึ่ง

นอกนั้นก็มีต้นโพธิ์ใหญ่อยู่ต้นหนึ่ง ว่ากันว่าเป็นต้นโพธิ์ที่พระเจ้าแผ่นดินและอนาถบิณฑิกเศรษฐีปลูกไว้ โดยการอำนวยการของพระอานนท์พุทธอนุชา เพื่อเป็น “เจดีย” กราบไหว้ แทนพระพุทธองค์ยามเมื่อพระพุทธองค์มิได้ประทับอยู่ ณ พระเชตวัน

ต้นโพธิ์ต้นนี้เรียกว่า ”อานันทโพธิ” (ต้นโพธิ์พระอานนท์)

วัดพระเชตวันเป็นวัดที่พระพุทธเจ้าประทับนานที่สุด นานกว่าสถานที่อื่น นางวิสาขามหาอุบาสิกา ก็ได้สร้างวัดไว้ด้านทิศตะวันออกของเมือง ชื่อ “วัดบุพพาราม” ด้วยการบริจาคทรัพย์จำนวนมากเช่นกัน แต่ก็มิปรากฏว่าพระพุทธองค์ประทับที่วัดนี้นานและบ่อยเท่าพระเชตวัน

คัมภีร์พระไตรปิฎกบันทึกไว้ว่ามีพระสูตรมากมายที่พระพุทธเจ้าตรัสเทศนาขณะประทับอยู่ ณ วัดพระเชตวัน เพราะฉะนั้น วัดพระเชตวันจึงมิเพียงเป็นแห่งแรกที่สร้างขึ้น ณ เมืองสาวัตถี หากเป็นสาถนที่ที่พระพุทธองค์ประทับยาวนานและทรงแสดงพระธรรมเทศนามากที่สุดด้วย

จึงนับเป็นสถานที่สำคัญทางประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาอย่างยิ่ง

ข้อมูล : บทความพิเศษ สิ่งแรกในพระพุทธศาสนา (๓๒) วัดแห่งแรกในเมืองสาวัตถี โดย ศาสตราจารย์ (พิเศษ) เสฐียรพงษ์ วรรณปก หน้า ๖๗ มติชนสุดสัปดาห์ ฉบับที่ ๑๙๐๒ ประจำวันที่ ๒๗ มกราคม - ๒ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๐

สิ่งแรกในพระพุทธศาสนา (๓๓)
มหาโจรชื่อดังคนแรกที่บรรลุพระอรหัต [/center]

ถ้าบอกว่าคนที่ว่านี้คือมหาโจรองคุลิมาล หลายคนคงถามว่า ก่อนหน้านี้มีคนอื่นบ้างไหม

ขอเรียนว่าอาจจะมี แต่หลักฐานมิได้บอกชัดแจ้งเหมือนมหาโจรองคุลิมาล

เข้าใจว่ามหาโจรที่ดังมากยุคนั้นก็คือท่านผู้นี้แหละและดังมาจนถึงปัจจุบัน

องคุลิมาลเป็นบุตรของปุโรหิตนามว่าคัดดะ แห่งราชสำนักพระเจ้าปเสนทิโกศล  เมืองสาวัตถี มารดานามว่ามันตานี

ขณะเกิดนั้นอาวุธในคลังแสงลุกโชติช่วงน่าประหลาดมาก

ปุโรหิตผู้บิดาขณะนั้นอยู่พระราชสำนักกำลังเฝ้าพระเจ้าแผ่นดินอยู่ กราบทูลพระราชาว่า เด็กที่เกิดในฤกษ์นี้จะเป็นโจรที่มีชื่อเสียงเป็นที่หวาดกลัวของประชาชน

พระราชาตรัสถามว่า โจรธรรมดาหรือว่าโจรแย่งราชสมบัติ เมื่อทรงทราบว่าเป็นโจรธรรมดาก็ไม่สนพระทัย

ปุโรหิตกลับมาถึงบ้านถึงได้รู้ว่าเด็กน้อยที่ว่านี้คือบุตรชายของตัวเอง กลับไปกราบทูลพระเจ้าแผ่นดินขอกำจัดทิ้งเสียเพื่อมิให้เป็นเสี้ยนหนาม ถูกพระราชาทรงทัดทานไว้

จึงตั้งชื่อ “แก้เคล็ด” ว่า อหิงสกะ (แปลว่า ผู้ไม่เบียดเบียน)

อหิงสกะเป็นผู้ไม่เบียดเบียนใครจริงๆ มีนิสัยใจคอสุภาพอ่อนโยน มีเมตตา กรุณา มีมนุษย์สัมพันธ์ดี เคารพนับถือผู้ใหญ่ ไม่มีทีท่าว่าจะเป็นโจรตามคำทำนายของบิดา

บิดาส่งไปเรียนศิลปวิทยาในสำนักของอาจารย์ทิศาปาโมกข์ เมืองตักสิลา ก็ขยันศึกษา เคารพนับถืออาจารย์ แม้กระทั่งภริยาของอาจารย์อย่างดี เป็นที่โปรดปรานของอาจารย์อย่างยิ่ง

แถมยังมีสมองเป็นเลิศ เรียนเก่งน้ำหน้าเพื่อนร่วมรุ่นทั้งหลาย จนเพื่อนๆ อิจฉาริษยา

อาจารย์เองเวลาที่จะดุด่าศิษย์อื่นๆ ที่ไม่ใส่ใจในการศึกษา ก็จะยกอหิงสกะเป็นตัวอย่าง และให้เอาอย่างอหิงสกะ ยิ่งทำให้พวกเขาเกลียดอหิงสกะยิ่งขึ้น จึงหาทางกำจัด โดยแบ่งเป็นกลุ่มๆ เข้าไปพูดจาให้ร้ายป้ายสีอหิงสกะ

แรกๆ อาจารย์ก็ไม่สนใจ แต่พอบ่อยเข้า หลายคนเข้า ก็ชักจะเชื่อว่าคงเป็นไปได้ เพราะถ้าไม่มีมูลเลยพวกศิษย์อื่นๆ คงไม่พูดเป็นเสียงเดียวกัน

ในที่สุดก็ปักใจแน่วแน่ว่า อหิงสกะเป็นศิษย์ทรยศคิดล้างครู

(ในคัมภีร์พูดเป็นนัยๆ ว่า ถูกหาว่ามีอะไรกับภริยาของอาจารย์ด้วย “ถูกกล่าวหา” ก็รู้อยู่แล้ว จริงก็ได้ ไม่จริงก็ได้)

อาจารย์เรียกลูกศิษย์รัก ผู้จะจบการศึกษามาพูดทำนองขอ “ค่าบูชาครู” (ครุปจาร หรือ ครุทักษิณา) ด้วยให้ไปเอานิ้วคนมาพันนิ้ว (ผู้แต่งประวัติพระองคุลิมาล บางท่านว่าอาจารย์จะถ่ายทอด “วิษณุมนตร์” ให้ จึงให้ไปฆ่าคนเอานิ้วมาพันนิ้ว)

ค่าที่เป็นคนเชื่อฟังอาจารย์อยู่แล้วและอยากกลับบ้านเกิดเมืองนอน อหิงสกะจึงตกลงไปฆ่าคนเอานิ้วมือ ฆ่าแล้วก็ตัดเอานิ้วมาร้อยเป็นพวงแขวนคอ กว่าจะได้เป็นร้อยๆ ก็ต้องเสียเวลานานพอสมควร และนิ้วที่ร้อยแขวนคอไว้บางนิ้วก็เน่าหลุดไปต้องหามาเพิ่มใหม่อยู่อย่างนี้ไม่ครบพันสักที

มาถึงช่วงนี้เสียงลือเสียงเล่าก็กระฉ่อนไปทั่วว่ามีมหาโจรดุร้ายไล่ฆ่าคนตัดเอานิ้วมาทำพวงมาลัย น่าสยดสยองเหลือเกิน จนผู้คนไม่กล้าเดินทางไปไหน

บิดาของอหิงสกะทราบว่ามหาโจรนี้คือบุตรชายจะมีภัยถึงชีวิต ถึงแม้ลูกจะเป็นโจรก็เป็นลูกนางนี่แหละครับความรักของแม่ที่มีต่อลูกมันยิ่งใหญ่มหาศาลเพียงใด

นางแอบหนีออกจากเมืองมุ่งหน้าไปยังทิศทางที่คิดว่าบุตรขายตนเองอยู่เพื่อบอกให้ลูกรู้ตัวแล้วจะได้หลบหนีไปเสีย

พระพุทธเจ้าทรงตรวจดูสัตว์โลกเพื่อไปโปรดในปัจจูสมัย (จวนสว่าง) องคุลิมาลปรากฏในข่ายคือพระญาณ

ทรงทราบด้วยญาณว่าองคุลิมาลมีอุปนิสัยจะได้บรรลุ เพื่อมิให้เธอถลำลึกลงไปในห้วงแห่งอกุศลกรรมมากกว่านี้ อันจะตัดทางแห่งมรรคผลนิพพานเสีย จึงเสด็จไปดักหน้า

องคุลิมาลเห็นพระพุทธเจ้า คิดว่าสมณะก็สมณะเถอะวะ ข้าจะฆ่าเอานิ้วมาให้ได้ ขาดนิ้วเดียวจะครบพันอยู่แล้ว

ว่าแล้วก็ชูดาบวิ่งเข้าใส่ ปากก็พร่ำว่า “หยุด สมณะ หยุด”

พระพุทธองค์ตรัสว่า “เราตถาคตหยุดแล้ว เธอสิยังไม่หยุด”

มหาโจรแย้งว่า ท่านยังเดินไปอยู่ ทำไมพูดว่าหยุดแล้ว สมณโกหกด้วยหรือ พระองค์ตรัสว่า “เราหยุดทำบาปแล้ว เธอยังไม่หยุด” เท่านั้นแหละ มหาโจรองคุลิมาลก็ทิ้งดาบ เข้าไปกราบพระยุคลบาท ฟังธรรม

พระพุทธองค์ทรงแสดงธรรมให้ฟัง จบพระธรรมเทศนา เขาได้ทูลขอบวช พระพุทธองค์ประทานอุปสมบทให้แล้วทรงนำกลับไปยังพระเชตวัน

วันนั้นพระเจ้าปเสนทิโกศลทรงนำกองทัพย่อยๆ จะไปปราบองคุลิมาล ก่อนไปได้เข้าเฝ้าพระพุทธเจ้าทำนองเอาฤกษ์เอาชัย

พระพุทธองค์ตรัสถามว่าจะยกทัพไปไหน

พระเจ้าปเสนทิโกศลกราบทูลว่าจะไปปราบโจรองคุลิมาล

พระพุทธเจ้าตรัสถามว่า ถ้าอย่างนั้นก็ได้รับอภัยโทษ แทนที่จะปราบ พระองค์กลับต้องนมัสการถวายความอุปถัมภ์ด้วยปัจจัยสี่ พระพุทธองค์ทรงชี้พระดรรชนีไปยังภิกษุหนุ่มตรัสว่านั่นคืออดีตโจรองคุลิมาล

แม้ทรงรู้ว่าบัดนี้พระภิกษุหนุ่มไม่เบียดเบียนใครอีกแล้ว พระราชายังอดสะดุ้งพระทัยไม่ได้ ทรงข่มความกลัวเข้าไปนมัสการภิกษุหนุ่ม ทรงปวารณาถวายจตุปัจจัย

แรกๆ พระองคุลิมาลบิณฑบาต นอกจากไม่ได้ข้าวแล้ว ยังได้ “เลือด” กลับวัดอีกด้วย เพราะผู้คนที่จำท่านได้ ก็เอาก้อนอิฐ ก้อนดิน ขว้างปาจนศีรษะแตกได้รับทุกขเวทนา คัมภีร์พระไตรปิฎกเล่าว่า ท่านถูกทำร้ายจนบาตรแตก จีวรฉีกขาดกะรุ่งกะริ่ง พระพุทธองค์ตรัสให้ท่านอดทนเพราะนั่นคือเศษกรรมของท่าน วันหนึ่งท่านพบหญิงมีครรภ์แก่เดินเหินลำบาก จึงมากราบทูลพระพุทธองค์ พระพุทธองค์ตรัสบอกให้ท่านแผ่เมตตาจิตให้นาง รุ่งขึ้นท่านไปบิณฑบาตพบสตรีคนแก่เดิม ท่านยืนสงบใกล้ๆ เธอ เปล่งวาจาตั้งสัตยาธิษฐานว่า ยะโตหัง ภะคะนิ อะริยายะ ชาติยา ชาโต นาภิ ชานา มิ สัญจิจจะ ปาณัง ชีวิตา โวโรเปตา เตนะ สัจเจนะ โสตถิ เต โหตุ โสตถิ คัพภัสสะ

ดูก่อนน้องหญิง ตั้งแต่เราเกิดมาโดยชาติเป็นอริยะ (ตั้งแต่บวช) เราไม่เคยคิดทำลายชีวิตสัตว์เลย ด้วยสัจวาจานี้ ขอความสวัสดีจงมีแก่ท่านและบุตรในครรภ์ของท่าน

สิ้นคำอธิษฐาน สตรีคนนั้นก็คลอดลูกอย่างง่ายดาย คนจึงลือกันว่าท่านองคุลิมาล มี “มนต์” ทำให้คนคลอดลูกง่าย เพราะฉะนั้น “อังคุลิมาลปริตร” (สั้นๆ ข้างต้นนั้น) อาจารย์ยุคหลังได้รวบรวมไว้ในบทสวดเจ็ดตำนานเพื่อสวดเป็นสวัสดีมงคลหรือไม่ก็แยกสวดเฉพาะบททำน้ำมนต์ให้สตรีตั้งครรภ์ดื่มให้คลอดบุตรง่าย ท่านพระองคุลิมาลเมื่อบรรลุพระอรหันต์แล้ว ได้รับยกย่องจากพระบรมศาสดาว่าเป็นสาวกประเภทต้นคดปลายตรง ทำผิดในกาลก่อน ภายหลังกลับเนื้อกลับตัวได้เลิกละโดยสิ้นเชิง ดังพุทธวจนะตรัสสรรเสริญว่า “ผู้ใดทำบาปในกาลก่อน ภายหลังละได้ด้วยการกุศล ผู้นั้นย่อมยังโลกนี้ให้สว่างดุจพระจันทร์พ้นเมฆหมอกฉะนั้น”

ท่านองคุลิมาลนับเป็นมหาโจรชื่อดังคนแรกที่ได้บรรลุพระอรหัตด้วยประการฉะนี้

ข้อมูล : บทความพิเศษ สิ่งแรกในพระพุทธศาสนา (๓๓) มหาโจรชื่อดังคนแรกที่ได้บรรลุพระอรหัต โดย ศาสตราจารย์ (พิเศษ) เสฐียรพงษ์ วรรณปก หน้า ๖๗ มติชนสุดสัปดาห์ ฉบับที่ ๑๙๐๓ ประจำวันที่ ๓-๙ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๐

หมายเหตุ : หัวข้อ สิ่งแรกในพระพุทธศาสนา ที่ลงในเว็บไซต์สุขใจดอทคอมนี้
              ผู้โพสต์คัดจากหนังสือมติชนสุดสัปดาห์ ซึ่งรับต่อเนื่องมาหลายปีแล้ว
              ในหัวข้อนี้ ยังขาดตอนที่ ๓๑ ซึ่งไม่ทราบว่านำหนังสือฉบับดังกล่าวไปวางไว้ที่ใด
              ถ้าค้นหาพบ จะได้คัดลอกมาแทรกไว้ให้ครบถ้วนต่อไป  

คนไทยในอดีตมักจะเล่าความหลังเรื่อง การอาบน้ำในคลอง การใช้น้ำในแม่น้ำล้างหน้า ล้างตา ใช้หุงต้มทำอาหาร แหล่งน้ำตามธรรมชาติที่ใสสะอาดบางแห่ง ชาวสยามไม่ลังเลใจที่จะใช้ดื่มกินแบบมีความสุข ไม่ต้องหวาดระแวงต่อสิ่งเจือปนทั้งหลาย

ฟังแล้วอยากจะเชื่อ แต่นึกภาพไม่ออก

วันเพ็ญเดือน ๑๒ น้ำนองเต็มตลิ่ง ชาวสยามออกมาลอยกระทงเพื่อระลึกถึงพระคุณ ขออภัยต่อพระแม่คงคา กระทงพร้อมดอกไม้ธูปเทียนลอยกันเต็มท้องน้ำ วัตถุลอยน้ำสารพัดชนิดน้อยใหญ่บรรจุเอาคำอธิษฐานร้องขอสารพัดนึก พอหลุดมือไปแล้วจะลอยไปกระจุกตัวเป็นของเสียขนาดมหึมาเต็มแม่น้ำ มันเป็นสิ่งที่น่ารังเกียจ เป็นขยะลอยน้ำได้ เป็นภาระที่แสนขมขื่น จะต้องมีคนล่องเรือเก็บกวาด นำไปทำลายทิ้งในวันรุ่งขึ้น แต่บอกกับตัวเองว่า “ได้บุญ”

มีการอวดอ้างสารพัดวัสดุที่เอามาทำกระทง ระบุว่าจะย่อยสลายได้ แต่ในความเป็นจริงเราก็ไม่ควรจะนำวัสดุทั้งปวงไปเจือปนในแม่น้ำลำคลอง เพราะมาถึงปัจจุบัน แหล่งน้ำ แม่น้ำลำคลองทั้งหลายในชุมชนเมืองของแผ่นดินนี้ ปู ปลา กุ้ง หอย ทั้งหลายก็แทบจะอาศัยอยู่ไม่ได้แล้ว


ชาวต่างชาติที่เคยได้อ่านหนังสือท่องเที่ยวว่า กรุงเทพฯคือ นครเวนิสแห่งตะวันออก ชอบหยุดถ่ายภาพบนสะพานข้ามคลองโดยเฉพาะย่านเกาะรัตนโกสินทร์ บางลำพู คลองมหานาค เพื่อจะนำภาพไปอวดเพื่อนๆ ว่า กรุงเทพฯมีแต่ “น้ำมันดิบ” ไหลไปมาทั้งเมือง

รูปแบบของมหานครที่น่าจะมีประชากรมากกว่า ๑๐ ล้านคนแห่งนี้อำนวยให้อาคาร ที่ทำงาน ตลาดสด ชุมชน หมู่บ้านจัดสรร ศูนย์การค้า และโรงงานสารพัด กระหน่ำระบายน้ำเสียลงสู่แม่น้ำลำคลองได้ ซึ่งบางแห่งก็มีการบำบัดก่อนปล่อยทิ้ง ตัวอย่างที่เป็นรูปธรรมคือ คลองแสนแสบ ที่เคยมี “ขวัญกับเรียม” ที่ปัจจุบันสัญญากันว่าไม่ขอลงไปพลอดรักกันในคลองแสนแสบแถวบางกะปิอีกต่อไป

เมื่อเทียบกับในอดีต แม่น้ำลำคลองในปัจจุบันไม่สามารถรองรับสิ่งปฏิกูล ขยะ น้ำเสีย วัตถุมีพิษ ได้อีกต่อไปแล้วครับ นิสัยคนไทยที่ชอบจะนำสิ่งที่ไม่พึงประสงค์ไปโยนทิ้งน้ำ คำกล่าวติดปากว่า “เอาไปโยนทิ้งน้ำ” หรือแช่งให้ใครให้ “ไปโดดน้ำตาย” เหมือนในอดีตต้องได้รับการแก้ไข โดยเริ่มจากตัวบุคคล

ภาพเก่า..เล่าตำนาน ตอนนี้ขอนำเสนอสุขนิสัยที่ไม่ค่อยดีของชาวสยามในอดีตเพื่อเป็นการปรับแก้พฤติกรรมด้านลบของคนไทยครับ



นายแพทย์มัลคอม สมิธ (Dr.Malcolm Smith) ที่เข้ามาปฏิบัติหน้าที่แพทย์ในราชสำนักในสมัยในหลวง ร.๔ พรรณนาภาพพจน์ของกรุงเทพฯในราว พ.ศ.๒๓๙๔ ไว้ในหนังสือ A Physician at the Court of Siam (แปลโดย พิมาน แจ่มจรัส) อย่างตรงไปตรงมาว่า

เมืองใหม่ (กรุงเทพฯ : ผู้เขียน) เจริญอย่างรวดเร็ว พลเมืองที่ปะปนกันหลายเชื้อชาติ มีจำนวนถึงหนึ่งในสี่ล้าน มีชาวจีนมากกว่าชาวสยาม เป็นปรากฏการณ์ประหลาด ชาวจีนเป็นเจ้าของร้านและนายวาณิช การค้าทั้งหมดของเมืองอยู่ในกำมือของคนเหล่านี้ ส่วนชาวสยามเป็นฝ่ายปกครอง มียศถาบรรดาศักดิ์ และตั้งบ้านเรือนอยู่รายล้อมราชสำนัก

ขอให้ท่านผู้อ่านจินตนาการนะครับ พระมหากษัตริย์ในเวลานั้นประทับในพระบรมมหาราชวัง (ในบริเวณวัดพระแก้ว) ซึ่งเป็นพื้นที่ที่เพิ่งก่อสร้างหลังจากย้ายเมืองหลวงมาจากกรุงธนบุรี ดังนั้นพระบรมมหาราชวัง พื้นที่สนามหลวง วัดมหาธาตุฯ จึงเป็นศูนย์กลางการบริหารราชการแผ่นดิน ชาวจีนเกาะกลุ่มตั้งร้านทำมาค้าขายอยู่เยาวราช สำเพ็ง มีการขุดคลองในกรุงเทพฯ หลายสาย

แม่น้ำลำคลองในกรุงเทพฯทุกสาย เป็นเส้นทางการเจริญเติบโตของชุมชนที่เกาะแนวขยายตัวออกไปทุกทิศทาง

หมอสมิธพรรณนาต่อไปว่า ในกรุงเทพฯมีคนต่างด้าวจากประเทศใกล้เคียง มีญวน เขมร มอญ มาเลย์ พม่า ใช้ภาษาผสมผสานกันหลายภาษา แต่ละชุมชนแต่งกายตามวัฒนธรรมของตัวเอง ชุมชนยุโรปเกือบทั้งหมดประกอบด้วยมิชชันนารีจำนวนไม่ถึง ๒๐ คน

หมอสมิธ (อังกฤษ) เซอร์จอห์น เบาริ่ง (อังกฤษ) บาทหลวงปาเลอกัวซ์ (ฝรั่งเศส) บันทึกไว้ในประวัติศาสตร์ตรงกันว่าว่าประชากรของกรุงเทพฯเกินกว่าครึ่งใช้ชีวิตอยู่บนเรือแพ การสัญจรของคนกรุงเทพฯทั้งในและนอกเมืองใช้ทางน้ำ ใช้เรือเป็นหลัก

มีถนนก็เฉพาะในตัวเมืองแถวใกล้ๆ ตลาดเท่านั้น ถนนดังกล่าวปูด้วยอิฐแผ่นใหญ่ ในเมืองหลวงไม่มีรถม้าแม้แต่คันเดียว ตอนปลายฤดูฝน เมื่อชนบทที่อยู่โดยรอบเกิดน้ำท่วม พื้นที่ส่วนใหญ่ของเมืองหลวงก็จะจมอยู่ใต้น้ำเช่นเดียวกัน

นี่เป็นข้อมูลที่ชาวต่างชาติบันทึกไว้เมื่อราว ๑๗๐ ปีที่แล้วครับ ชาวสยาม โดยเฉพาะชาวบางกอก อาศัยริมน้ำและบนเรือแพเป็นส่วนใหญ่ น้ำท่วมน้ำน้อยก็อยู่ได้ สิ่งที่อยู่ใกล้ตัวที่สุดคือ แม่น้ำ

เราลองมาดูข้อมูลในด้านลบของหมอสมิธ ที่อ่านแล้วอึดอัดไม่อยากอ่านต่อ

“ไม่มีสุขาภิบาลและการจัดหาน้ำดื่มที่ถูกต้อง ไม่มีรูปแบบของการควบคุมทางการแพทย์สมัยใหม่ เชื้อโรคแพร่ระบาด แมลงวันชุกชุม โรคบิดและท้องร่วงทำให้เด็กๆ เสียชีวิต อัตราการเสียชีวิตวัย ๓-๔ ขวบอยู่ระหว่าง ๗๐-๗๕% ไข้ทรพิษคือภัยพิบัติประจำ”

มิชชันนารีอเมริกันเป็นผู้นำการปลูกฝีมาใช้ครั้งแรกประมาณปี พ.ศ.๒๓๘๖ ด้วยวัคซีนสะเก็ดส่งมาจากบอสตัน ใช้เวลาเดินทางราว ๕-๖ เดือน พระเจ้าแผ่นดินทรง (ในหลวง ร.๓ : ผู้เขียน) ไว้วางพระราชหฤทัย ส่งบรรดาหมอหลวงไปศึกษาวิธีการปลูกฝี

ผู้เขียนดีใจมากที่หมอสมิธบรรยายกายภาพของแม่น้ำเจ้าพระยาไว้อย่างละเอียดครับ

แหล่งน้ำใช้ คือแม่น้ำ ในบางกอกมีน้ำขึ้น-ลงตลอดฤดูฝน จากเดือนตุลาคมถึงเมษายนจะไม่มีฝนตก น้ำในแม่น้ำจะค่อยๆ แห้ง น้ำจะขุ่นมากขึ้น พอถึงเดือนเมษายนน้ำจะกร่อย อหิวาตกโรคเป็นอาคันตุกะประจำปี และในปีที่โชคร้ายจะมีคนตายนับพัน ขบวนแห่ศพจากทุกหมู่บ้านไม่ขาดระยะ

บันทึกทางการแพทย์ของสยามระบุว่า อหิวาตกโรคพบครั้งแรกในสยามเมื่อ พ.ศ.๒๓๖๒ โดยแพร่ระบาดมาจากอินเดีย

ในปี พ.ศ.๒๓๖๓ เป็นหายนะของชาวสยาม ผู้คนในเมืองล้มตายกันจนเผาไม่ทันเพราะฟืนไม่พอ วัดสระเกศ คือตำบลรวบรวมศพขนาดมหึมา ในที่สุดก็ต้องใช้การโยนศพลงในแม่น้ำให้น้ำพัดพาลับหูลับตาออกไป ศพลอยแพร่กระจายออกไปทุกที่ที่มีลำน้ำ

การระบาดของโรคที่เกี่ยวข้องกับน้ำในยุคสมัยนั้น ประชาชนไม่สามารถทำอะไรได้ แม้แต่ในยุโรปโดยใช้ยาฝาดสมาน ฝิ่น และแอลกอฮอล์ ก็รักษาไม่ได้

ผู้เขียนพยายามหาข้อมูลเพิ่มเติมว่า เมื่อเกิดวิกฤตโรคระบาดอันเกิดมาจากการบริโภคน้ำ มีคนตายนับหมื่นในห้วงเวลานั้น ทางราชการมีคำสั่ง มีการแก้ปัญหาอย่างไร

หนังสือ “แนวพระราชดำริเก้ารัชกาล” ซึ่งกรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ พิมพ์ในปี พ.ศ.๒๕๒๖ ซึ่งพอจะตอบโจทย์ของปัญหาโรคระบาด และยังสะท้อนให้เห็นถึงวิถีชีวิต สุขนิสัยด้านลบของชาวสยามในเรื่องความไม่สะอาดของส่วนรวม ชุ่ย เห็นแก่ตัว จึงต้องมีประกาศทางราชการดังนี้ :

ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ เล่ม ๑ ประกาศทรงเตือนไม่ให้ทิ้งศพสัตว์ลงน้ำ และให้ทอดเตาไฟอย่าให้เป็นเชื้อเพลิง พ.ศ.๒๓๙๔-๒๔๐๐, หน้า ๒๕๖-๒๕๘

เรื่องห้ามทิ้งซากสัตว์ลงน้ำ

…ทรงพระกรุณาโปรดฯ สั่งสอนเตือนสติมาว่า แต่นี้ไป ห้ามมิให้ใครผู้ใดผู้หนึ่งทิ้งสุนัขตาย แมวตาย และซากศพสัตว์ต่างๆ ลงในแม่น้ำและคลองใหญ่น้อยทั้งปวงเป็นอันขาด ขอให้คิดอ่านใช้สอยจ้างวานใครๆ เอาไปทิ้งเสียที่ป่าช้าดังซากศพคนนั้นเถิด ถ้าบ้านเรือนอยู่ที่ริมแม่น้ำจะเอาไปป่าช้ายาก ก็ให้ฝังเสียในดินในโคลนให้ลับลี้อย่าให้ลอยไปลอยมาในน้ำได้ และการทิ้งซากศพสัตว์ต่างๆ ลงในน้ำให้ลอยขึ้นลอยลงอยู่ดังนี้ คิดดูโดยละเอียดก็เห็นเป็นที่รังเกียจแก่คนที่ได้ใช้น้ำอยู่ทั้งสิ้นด้วยกัน

พระสงฆ์สามเณรเป็นพระสมณะชาวนอกกรุงเทพฯ คือเมืองลาวและหัวเมืองฝ่ายเหนือทั้งปวง และชาวราษฎรชาวนอกกรุงเทพฯ เมืองมีเหตุติดลงมายังกรุงเทพฯนี้แล้ว ก็รังเกียจติเตียนว่า เพราะวัดใช้น้ำไม่สะอาดจึงเป็นโรคต่างๆ ไม่เป็นสุขเหมือนอยู่นอกกรุงฯ ถึงคนนอกประเทศ คือ ฝรั่ง อังกฤษ จีน แขก ทั้งปวงซึ่งเข้ามาค้าขายในกรุงเทพฯก็ติเตียนดังนั้นอยู่โดยมาก…

ข้อความข้างต้นคัดลอกมาจากประกาศในสมัยในหลวง ร.๔ ซึ่งเป็นการใช้สำนวนภาษาไทยที่ตรงไปตรงมา บ่งบอกสถานการณ์ในยุคนั้นชัดเจนว่า ประชากรมีนิสัยมักง่าย ชอบทิ้งซากสัตว์ทั้งหลายลงในแม่น้ำลำคลอง

แม้ในปัจจุบันผ่านมานานนับร้อยปี คนไทยจำนวนไม่น้อยยังมีนิสัยการทิ้งขยะ ทิ้งของเสียสิ่งปฏิกูลให้ลอยไปตามน้ำจนกระทั่งลอยออกไปในทะเล ความตั้งใจลักลอบปล่อยน้ำเสีย ปล่อยสารพิษจากโรงงานลงแม่น้ำ คู คลอง เป็นสิ่งที่เลวร้ายกว่าการทิ้งศพสัตว์ลงน้ำเมื่อร้อยกว่าปีที่แล้ว



ผู้เขียนต้องขออภัยท่านผู้อ่านในบางช่วงอายุ ที่จะเข้าใจบทความตอนนี้ได้ยากสักนิด เพราะเรื่องของ มิตร-เพชรา ซึ่งเป็นปรากฏการณ์ความปลื้ม ความปีติเฉพาะกลุ่มอายุคนไทย ที่มีความหมายลึกซึ้ง งดงาม มีคุณค่าเกินกว่าหน้ากระดาษนี้จะบรรยายได้หมด

มิตร-เพชรา เป็นดาราชาย-หญิง แสดงภาพยนตร์ร่วมกันแบบพระเอกนางเอกให้คนไทยได้ดูรวมแล้วเกือบ ๓๐๐ เรื่องครับ คนไทยในช่วงอายุหนึ่ง จดจำผลงานการแสดงของ ๒ ดาราคู่ขวัญไม่มีวันลืม มีปฏิทินของดาราคู่นี้แทบทุกบ้าน ทุกร้านค้า ร้านตัดผม ตลาดสด

การโฆษณาภาพยนตร์ วิทยุ และรถติดเครื่องขยายเสียงที่วิ่งไปรอบเมืองจะประกาศชื่อภาพยนตร์ และบอกสั้นๆ ว่า นำแสดงโดย มิตร-เพชรา จนกระทั่งคนรุ่นหลังที่มีชีวิตต่างห้วงเวลาจะเข้าใจว่า มิตร นามสกุล เพชรา

มิตร ชัยบัญชา เป็นพระเอกหนังชายรูปหล่อ สูงใหญ่เพชรา เชาวราษฎร์ เป็นนางเอกหนังแสนสวย ได้รับฉายาว่า “นางเอกนัยน์ตาหยาดน้ำผึ้ง”

มิตร ชัยบัญชา เป็นใคร มาจากไหน?

พลตำรวจ ชม ระวีแสง และ นางสงวน ระวีแสง คือบิดามารดาผู้ให้กำเนิดเด็กชายคนหนึ่งที่ตลาดท่ายาง จ.เพชรบุรี เกิดมาไม่นานพ่อ-แม่แยกทางกัน ชื่อที่เหมาะที่สุดในยุคสมัยนั้น คือ เด็กชายบุญทิ้ง แม่ต้องเอาไปฝากปู่ย่าให้เลี้ยงดู และต่อมาปู่ย่าก็เอาไปฝากอาที่บวชเป็นสามเณรเลี้ยงดูกันต่อไปอีก ชีวิตของ ด.ช.บุญทิ้งซึมซาบความเป็นเด็กวัดที่ต้องรับใช้พระ-เณร ที่วัดสนามพราหมณ์ เพชรบุรี เมื่อแม่ตั้งหลักได้จึงนำบุตรชายเข้ามากรุงเทพฯ อาศัยอยู่แถววัดแคนางเลิ้ง

ด.ช.บุญทิ้งคนนี้สู้ชีวิตทุกรูปแบบ รับจ้างทำงานสารพัด เรียนหนังสือดี เก่งงานศิลปะ เป็นนักกีฬา ชกมวยได้เหรียญทองในรุ่นไลต์เวตและเฟเธอร์เวต ชีวิตของเด็กหนุ่มต้องถูกโอนไปเป็นบุตรบุญธรรม ใช้นามสกุลญาติคนนั้นคนนี้แบบชุลมุนแสนจะวกวน

บุญทิ้งจบมัธยมจาก ร.ร.พระนครวิทยาลัย แล้วไปสอบเข้า ร.ร.จ่าอากาศรุ่น ๑๑ จบแล้วรับราชการในปี พ.ศ.๒๔๙๙ ในกรมอากาศโยธิน กองทัพอากาศ ดอนเมือง จ่าบุญทิ้งเปลี่ยนชื่อเป็น จ่าโท พิเชษฐ์ พุ่มเหม

ในยุคสมัยนั้นมีโฆษณารับสมัครพระเอกหนังกันแบบเปิดเผย ใครอยากเป็นพระเอก ใครคิดว่าหล่อพอ ก็ให้ส่งภาพถ่ายทางไปรษณีย์มาดูกัน จ่าโทสมจ้อยมองเห็นจ่าเชษฐ์เพื่อนร่วมอาชีพมีรูปร่างสูงสง่า หน้าตาดี สุภาพเรียบร้อย หน่วยก้านดี ๑ ประเภท ๑ เลยส่งภาพเพื่อนรักไปเข้าประกวดกะเค้าด้วย

ประทีป โกมลภิส คือผู้สร้างและผู้กำกับภาพยนตร์ ที่ต้องชะตาเข้าอย่างจังกับจ่าหนุ่มสูงใหญ่คนนี้ โดยเมื่อประทีปตั้งคำถามให้ตอบ ข้อ ๑ “ในชีวิตสิ่งใดสำคัญที่สุด” จ่าพิเชษฐ์ตอบว่า “เพื่อนครับ” ผู้กำกับประทีปชอบใจบอกว่า “เพื่อน คือ มิตร รักเพื่อนก็ดี ให้ใช้ชื่อใหม่ว่า มิตร ก็แล้วกัน”

ยุคสมัยนั้น ชื่อพระเอก-นางเอก เป็นเรื่องคอขาดบาดตายครับ ชื่อพระเอกต้องสั้น พยางค์เดียว หรือ ๒ พยางค์ ถึงจะเท่ ชื่อ-นามสกุลต้องหล่อล้อตามชื่อ และต้องจดจำได้ง่าย ชื่อเดิมไม่สำคัญ ตัดทิ้งไป ให้ใช้ได้เฉพาะในสำมะโนครัว ชื่อ-นามสกุลแบบฝรั่งหรือลูกครึ่งฝรั่งในยุคนั้นยังไม่กล้าเปิดหน้า เปิดตัว เพราะเขินอายที่แม่ไปได้ผัวฝรั่ง

พระเอก-นางเอกต้องหน้าตาคมเข้มและมีอวัยวะเป็นของจริงทั้งเรือนร่าง ไม่มีของปลอมเจือปน ศัลยกรรมตกแต่งทำหน้า ทำนม ทำผม ยังมาไม่ถึงโลกใบนี้

ผู้กำกับประทีปทดสอบทัศนคติของจ่าเชษฐ์ต่อไปอีก โดยตั้งคำถามข้อ ๒ ว่า “ในชีวิตเกิดมาภูมิใจสิ่งใดมากที่สุด” จ่าเชษฐ์อมยิ้มเท่แบบพระเอก แล้วตอบอย่างไม่ลังเลว่า “ผมเคยได้รับหน้าที่อัญเชิญธงชัยเฉลิมพลของหน่วยในพิธีสวนสนามวันปิยมหาราชครับ”

แน่นอนที่สุดครับ ทหารคนที่ได้ทำหน้าที่อัญเชิญธงชัยเฉลิมพลของหน่วยจะต้องผ่านการคัดเลือกในเรื่องรูปร่าง ลักษณะที่สง่างาม ธงชัยเฉลิมพลของหน่วยทหารเปรียบเสมือนหลักชัยของหน่วย ที่จะต้องเทิดทูนปกปักรักษาไว้ด้วยชีวิต ในหน่วยทหารจะต้องมีห้องเก็บรักษาธงอย่างดี จะอัญเชิญธงนี้ไปในเฉพาะพิธีการสำคัญ ทหารทุกนายจะได้รับการสั่งสอนอบรมเรื่องของธงชัยเฉลิมพล ในเรื่องแบบแผนและการปฏิบัติต่อธงอย่างเข้มงวด

พิธีการที่เรียกกันง่ายๆ ว่า “สวนสนามสาบานธง” นั่นแหละคือพิธีการทางทหารที่จ่าเชษฐ์ได้รับมอบให้เป็น “ผู้เชิญธง” ซึ่งตัวธงมีน้ำหนักพอสมควร คนถือจะเป็นลมล้มคว่ำกลางแดดไม่ได้เป็นอันขาด ไอ้พวกตัวเตี้ยผอมแห้งแรงน้อยที่เรียกว่า “อวบ อกโรย” จะไม่มีวันได้เป็นคนเชิญธงอันทรงเกียรตินี้

สมัยก่อนจัดพิธีสาบานธงใน ๒๕ มกราคม ของทุกปี ต่อมาเปลี่ยนเป็นวันที่ ๑๘ มกราคม ซึ่งตรงกับวันที่พระนเรศวรทรงกระทำยุทธหัตถีมีชัยชนะต่อพม่าในปี พ.ศ.๒๑๓๕

เรื่องการอัญเชิญธงชัยเฉลิมพล จ่าเชษฐ์กินขาดทุกเรื่อง ถือเป็นเกียรติยศสูงสุด และเขาได้ทำหน้าที่นี้ทุกปีตลอดการเป็นทหาร และคำตอบดังกล่าวทำให้ผู้กำกับประทีปตั้งนามสกุลให้พระเอกอย่างเป็นสิริมงคลว่า
“ชัยบัญชา”

มิตร ชัยบัญชา ก้าวสู่วงการแสดงภาพยนตร์เรื่องแรกคือเรื่อง ชาติเสือ บทประพันธ์ของเศก ดุสิต กำกับโดยประทีป โกมลภิส เป็นเรื่องแรกที่มิตรได้ประกบกับนางเอกที่มีชื่อเสียงในขณะนั้นถึง ๖ คน เช่น เรวดี ศิริวิไล นัยนา ถนอมทรัพย์ ประภาศรี สาธรกิจ และน้ำเงิน บุญหนัก เป็นภาพยนตร์ที่เริ่มถ่ายทำในปลาย พ.ศ.๒๕๐๐ และเข้าฉายในโรงภาพยนตร์เดือนมิถุนายน พ.ศ.๒๕๐๑ ภาพยนตร์ทำรายได้กว่าแปดแสนบาท ถือว่าอยู่ในเกณฑ์ต้อง “ตกใจตาย” ของคนสมัยนั้น เรื่องชาตินักเลง หรืออินทรีแดง เป็นภาพยนตร์เรื่องที่สอง หนังเรื่องนี้ทำรายได้เกิน ๑ ล้านบาท เป็นเรื่องใหญ่สำหรับการสร้างภาพยนตร์ในเมืองไทย

มิตร ชัยบัญชา แจ้งเกิดในสังคมไทยสนั่นเมือง ลั่นทุ่ง เจ็ดคุ้งแม่น้ำ แผ่นโปสเตอร์โฆษณาหนังที่ไปแปะทุกที่ทั่วประเทศ วิทยุ โทรทัศน์ หนังสือพิมพ์มีรูปของมิตร ชัยบัญชา และนางเอกสาวสุดสวย และตัวประกอบ คิวแสดงของมิตรทะลักเข้ามาแน่นเอี้ยด อินทรีแดง จ้าวนักเลง ทับสมิงคลา แสงสูรย์ นวนิยายในอดีตที่เป็นเพียงแค่หนังสือเก่าเก็บบนหิ้ง ถูกขุดมาสร้างเป็นภาพยนตร์เพราะหนุ่มหล่อที่ชื่อ มิตร ชัยบัญชา

เมื่อพระเอกหนังกลับเข้าหน่วยทหาร เขาจะเป็นจ่าโท พิเชษฐ์ พุ่มเหม อันเป็นที่รักของเพื่อนๆ และผู้บังคับบัญชา

นาทีทองของวงการภาพยนตร์ไทยได้มาถึงแล้ว โดยมีมิตร ชัยบัญชา เป็นพระเอกหมายเลข ๑

มิตรดังไม่หยุด ฉุดไม่อยู่ มิตร ชัยบัญชา จ่าโททหารอากาศ แสดงได้ทั้งบทบู๊ บทรัก รันทด ตลก เชย เฟอะฟะ เด๋อด๋า ชีวิตเศร้าเคล้าน้ำตา คนไทยให้การยอมรับในตัวพระเอกหนุ่มคนนี้

การถ่ายทำภาพยนตร์มีปัจจัยสำคัญประการ ๑ คือ การตรงต่อเวลา ผู้แสดงจะต้องให้เวลากับงานถ่ายทำ จนกว่าผู้กำกับจะพอใจ อาจจะถ่ายซ้ำแล้วซ้ำอีก พระเอกหนุ่มชื่อมิตรเป็นดาราที่ตรงต่อเวลา ทุ่มเท ให้เกียรติกับทีมงานตลอดชีวิตการแสดง ซึ่งดาราอื่นๆ หลายคนลืมตัวลืมตน เป็นที่น่ารังเกียจของเพื่อนร่วมงานยิ่งนัก

พ.ศ.๒๕๐๖ ภาพยนตร์เรื่อง ใจเพชร ทำรายได้สูงสุด ภาพยนตร์ทุกเรื่องที่มีมิตรแสดงทำรายได้เกินล้านบาท

พ.ศ.๒๕๐๘ ภาพยนตร์เรื่อง เงิน เงิน เงิน ทำเงินได้ ๓ ล้านบาทในเวลา ๑ เดือน และมิตรเข้ารับพระราชทานรางวัลดาราทอง ต่อมา พ.ศ.๒๕๐๙ ภาพยนตร์เรื่อง เพชรตัดเพชร ก็โกยเงินไปอีกมหาศาล

พ.ศ.๒๕๑๓ ภาพยนตร์เรื่อง มนต์รักลูกทุ่ง ของรังสี ทัศนพยัคฆ์ เป็นภาพยนตร์เพลงลูกทุ่งที่สร้างประวัติศาสตร์หน้าใหม่วงการภาพยนตร์ไทย ทำรายได้มากกว่า ๖ ล้านบาทและยืนโรงได้นานกว่า ๖ เดือนในกรุงเทพฯ ทำรายได้ทั่วประเทศกว่า ๑๓ ล้านบาท

มิตร ชัยบัญชา เป็นพระเอกที่ทำรายได้เป็นอันดับ ๑ ของประเทศแบบไม่มีใครมาเบียดแทรก มิตรใช้ชีวิตเรียบง่าย ประหยัดมัธยัสถ์ ชอบช่วยเหลือผู้คนทั่วไป แสดงหนังแล้วบางทีก็ได้เงินไม่ครบ ให้เพื่อนยืมเงินแล้วเพื่อนหายตัวได้ ชอบทำบุญโดยเฉพาะวัดแคนางเลิ้ง ที่กินข้าววัดมาแต่เด็ก มิตรดูแลวัดนี้เป็นพิเศษ

ชีวิตของมิตร ชัยบัญชา มีแต่คนรัก ชื่นชม นับถือโดยไม่ต้องปรุงแต่ง มีนางเอกผ่านเข้ามาในชีวิตการแสดงถึง ๒๙ คน



คุณเพชรา เชาวราษฎร์ เธอสวยมาตั้งแต่อยู่ในท้องคุณแม่ เกิดปี พ.ศ.๒๔๘๖ ที่จังหวัดระยอง ชื่อเล่นว่าอี๊ด พ่อแม่ตั้งชื่อจริงว่า เอก ชาวราษฎร์ คุณพ่อมีเชื้อสายจีน คุณแม่เป็นคนไทย ครอบครัวของเธอทำไร่ ทำสวน ค้าขายเล็กๆ น้อยๆ เด็กหญิงอี๊ดเรียนระดับประถมที่บ้านเกิด ยิ่งโตขึ้นยิ่งเปล่งประกายความสวย โตขึ้นมาหน่อยไปเรียนระดับมัธยมที่กรุงเทพฯ

เรียนจบมัธยม คุณอี๊ดไปทำงานที่ร้านเสริมสวยของญาติในกรุงเทพฯ ต่อมาในปี พ.ศ.๒๕๐๔ ความงามที่ปกปิดไม่อยู่ ทำให้แมวมองมาทาบทาม ชวนเธอไปประกวดเทพธิดาเมษาฮาวาย ที่มีสำนักงานสลากกินแบ่งรัฐบาลเป็นผู้จัด เธอใช้ชื่อในการประกวดว่า ปัทมา ชาวราษฎร์ ผลปรากฏว่าสาวงามจากระยองคนนี้ชนะใจกรรมการแบบเอกฉันท์ เธอแจ้งเกิดกลายเป็นนางงามในกรุงเทพฯ เมืองฟ้าอมร

มิตร ชัยบัญชา เป็นพระเอกดาวรุ่งเกิดใหม่ที่คนไทยปลื้มมาก ผู้สร้างภาพยนตร์มองเห็นเงินลอยอยู่ตรงหน้ากองมหึมา ถ้าจับมิตรประกบเพชราในภาพยนตร์ไทย

“บันทึกรักของพิมพ์ฉวี” เป็นภาพยนตร์เรื่องแรกที่มิตร-เพชราโคจรมาพบกันในปี พ.ศ.๒๕๐๕ โดย ดอกดิน กัญญามาลย์ และศิริ ศิริจินดา คุณเพชราตอนนั้น เธออายุ ๑๙ ปี ดอกดินเป็นผู้ตั้งชื่อให้ใหม่ว่า “เพชรา เชาวราษฎร์” โดยให้เหตุผลว่าชื่อ “ปัทมา” ไม่โดนใจ ส่วนเจน จำรัสศิลป์ ได้ตั้งฉายาให้ว่า “นางเอกสาวนัยน์ตาหยาดน้ำผึ้ง”

เพชรามาแจ้งเกิดตูมตามจากภาพยนตร์เรื่องที่สอง คือเรื่องดอกแก้ว แล้วตามด้วย หนึ่งในทรวง อ้อมอกสวรรค์ และได้แสดงคู่กับมิตร ชัยบัญชา รับบทคู่รักในภาพยนตร์อีกหลายเรื่องจนเป็นที่ชื่นชอบของแฟนภาพยนตร์ คนไทยเรียกกันติดปากทั้งเมืองว่า มิตร-เพชรา

ยุคที่เธอโด่งดังมากๆ แต่ละเดือนมีคิวถ่ายหนังประมาณ ๑๒-๑๘ เรื่อง แต่ละวันต้องถ่ายทำภาพยนตร์วันละ ๓-๔ เรื่อง ในปี พ.ศ.๒๕๐๘ คุณเพชราเข้ารับพระราชทานรางวัลตุ๊กตาทองจากพระหัตถ์ของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ซึ่งถือเป็นความภาคภูมิใจสูงสุด

คุณเพชรา เชาวราษฎร์ ได้รับฉายาว่า “ราชินีจอเงิน”

แฟนภาพยนตร์คนไทยมักเข้าใจว่าทั้งสองเป็นคู่รัก ถึงไม่ใช่ก็ภาวนาให้เป็นเช่นนั้น แต่ในความเป็นจริงแล้วมิตร-เพชรามีความสนิทสนมจริงใจ เป็นเพื่อนร่วมงานที่ดี มิตรดูแลเพชราเหมือนน้องสาว คอยปกป้องและเป็นที่ปรึกษาให้เพชรา แต่ก็เคยโกรธกันอยู่บ่อยๆ บางครั้งไม่พูดกันเป็นช่วงๆ ทั้งๆ ที่แสดงหนังด้วยกันอยู่ เพชราเคยปรารภว่า มิตรเป็นคนขี้ใจน้อย

พ.ศ.๒๕๐๖ เมื่อชีวิตของหนุ่มหล่อ มิตรรุ่งโรจน์เจิดจรัสแสดงหนังรับเงินแทบไม่มีเวลาหายใจ ในที่สุด จ่าโทพิเชษฐ์ พุ่มเหม จึงตัดสินใจลาออกจากกองทัพอากาศ เป็นมิตร ชัยบัญชา เต็มพิกัด

มิตร-เพชราเล่นหนังแบบไหน เล่นบทอะไร คนดูชอบไปหมด ชีวิตส่วนตัวนอกจอของดาวค้างฟ้าคู่นี้ไม่เคยมีข่าวในทางลบ ทั้งสองคนมีวินัยในการทำงาน นิสัยและอัธยาศัยต่อเพื่อนร่วมงานเป็นที่กล่าวขวัญในด้านบวกเสมอ คุณกิ่งดาว ดารณี เคยให้สัมภาษณ์ว่า มิตร ชัยบัญชา มีภาพยนตร์ต้องถ่ายทำเดือนละประมาณ ๓๐ เรื่อง ภาพยนตร์เรื่องต่อมาที่สร้างชื่อเสียงให้กับมิตร ชัยบัญชา ได้แก่ ใจเดียว ใจเพชร จำเลยรัก เพลิงทรนง อวสานอินทรีแดง นางสาวโพระดก เก้ามหากาฬ ชายชาตรี ร้อยป่า สมิงบ้านไร่ หัวใจเถื่อน สาวเครือฟ้า ทับเทวา สิงห์ล่าสิงห์ ๕ พยัคฆ์ร้าย ทาสผยอง อินทรีมหากาฬ เดือนร้าว ดาวพระศุกร์ มือนาง พนาสวรรค์ ลมหนาว แสงเทียน พระอภัยมณี ปีศาจดำ พระลอ ทรชนคนสวย ๗ พระกาฬ พยัคฆ์ร้ายใต้สมุทร ชุมทางเขาชุมทอง ไฟเสน่หา ฟ้าเพียงดิน เงิน เงิน เงิน เพชรตัดเพชร มนต์รักลูกทุ่ง ฯลฯ กล่าวกันว่าในช่วงนั้นมิตรมีรายได้เข้าบัญชีธนาคารเฉลี่ยสัปดาห์ละ ๑ แสนกว่าบาท มิตรไปชำระภาษีเงินได้เป็นตัวอย่างที่ดีแก่สังคม

“ค่านิยม” ในสมัยโน้นหรือแม้ในปัจจุบัน การเป็นดาราขวัญใจประชาชนต้องเป็นคนของประชาชนเท่านั้น การมีคู่ครอง การเป็นผัว เป็นเมียในชีวิตจริง ถือเป็นเรื่องที่คอขาดบาดตาย ดารายอดนิยมทั้งหลายจะต้องปกปิดซ่อนเร้นคู่ชีวิตจริงอย่างมิดชิด กระแสความนิยมจะตกลงทันทีถ้ามีข่าวระแคะระคายว่าพระเอกคนนี้มีเมียแล้ว หรือนางเอกคนนี้มีสามีแล้ว

ปลาย พ.ศ.๒๕๑๑ ไม่ทราบว่าปีศาจร้ายตัวไหนดลใจให้มิตรตัดสินใจเข้าสู่การเมืองโดยการลงสมัครรับเลือกตั้งเป็นสมาชิกสภาเทศบาล ในนามกลุ่มหนุ่ม เมื่อ ๑ กันยายน พ.ศ.๒๕๑๑ มิตรหาเสียงในเขตบางรัก ยานนาวา สัมพันธวงศ์ ป้อมปราบศัตรูพ่าย มิตรไม่ได้รับเลือก เสียใจมาก หลบไปเลียแผลพักผ่อนในป่าไทรโยค กาญจนบุรีพักใหญ่

เมื่อ พ.ศ.๒๕๑๒ มิตรขอพิสูจน์ความนิยมในตัวเองอีกครั้งตามคำขอของเพื่อนๆ โดยขยับขึ้นไปสมัคร ส.ส.เขตพระนคร เพื่อต้องการเข้าไปในสภา จะช่วยเป็นปากเสียงสนับสนุนกิจการภาพยนตร์ไทย ช่วยนักแสดงไทยให้เป็นอาชีพที่มั่นคง มีสวัสดิการ และได้รับการดูแล

คู่แข่ง ส.ส.ของมิตรในเขตไปหาเสียงกับประชาชนว่า ถ้ามิตร ชัยบัญชา ได้รับเลือกตั้งเป็น ส.ส.เข้าสภา มิตรจะต้องเลิกแสดงหนัง มิตรเลยแพ้การเลือกตั้งอีกเป็นครั้งที่ ๒ ทรัพย์สินเงินทองของมิตรละลายไปมากโข พร้อมกับบ้าน ๑ หลังที่จำนองกับธนาคาร พระเอกมิตรเสียใจแบบซ้ำซาก

พ.ศ.๒๕๑๓ มิตรลงทุนสร้างภาพยนตร์ที่แสดงนำและกำกับการแสดงเองเป็นเรื่องแรก เรื่องอินทรีทอง ซึ่งเป็นภาพยนตร์ชุด “อินทรีแดง” เรื่องที่ ๖ ที่มิตรแสดงในบท โรม ฤทธิไกร หรืออินทรีแดง โดยแสดงร่วมกับเพชรา ที่รับบทเป็น “วาสนา”

๘ ตุลาคม ๒๕๑๓ การถ่ายทำอินทรีทองดำเนินไปอย่างราบรื่น จนกระทั่งมาถึงฉากสุดท้าย ซึ่งถ่ายทำที่หาดดงตาล พัทยาใต้ ชลบุรี ในบทภาพยนตร์ อินทรีแดงจะต้องหนีออกจากรังของคนร้าย โดยการโหนบันไดเชือกจากเฮลิคอปเตอร์

มิตรตัดสินใจว่าจะแสดงฉากนี้ด้วยตัวเอง มิตรเกาะที่บันไดลิงของเฮลิคอปเตอร์ที่ต้องบินขึ้น โดยที่มิตรยังไม่ได้ใช้เท้าเหยียบบนบันไดลิง พระเอกตัวจริงต้องโหนตัวอยู่กับบันไดด้วยแรงแขนเท่านั้น มิตรกระเสือกกระสนหนีตายด้วยการตบเท้าเข้าหากันขณะเกาะบันไดลิงแกว่งในอากาศ แต่กองถ่ายทำไม่เข้าใจ นักบินเองก็มองไม่เห็นและยังดึงเครื่องขึ้นต่อไป ในจังหวะที่เครื่องเลี้ยวกลับเกิดแรงเหวี่ยงมหาศาล นาทีนั้นเชือกบาดข้อมือพระเอกจนเกือบขาด มิตรทนความเจ็บไม่ไหว ปล่อยตัวลงมาจากความสูง ๓๐๐ ฟุต ร่างของพระเอกยอดนิยมขวัญใจชาวไทยกระแทกกับพื้นดินเลือดท่วมตัว

ผลการชันสูตรศพจากโรงพยาบาลศรีราชายืนยันว่าเขาเสียชีวิตทันที เพราะร่างกายเหลวน่วมไม่มีชิ้นดี เชือกบาดข้อมือเป็นแผลลึก ๒ ซม. ยาว ๘ ซม. กระดูกขากรรไกรข้างขวาหัก กระดูกโหนกแก้มซ้ายขวาหัก มีเลือดออกทางหูขวา กระดูกซี่โครงขวาหัก ๕ ซี่ กระดูกโคนขาขวาหัก กระดูกต้นคอหัก โดยเสียชีวิตเมื่อเวลาประมาณ ๑๖.๑๓ น.

๙ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๑๓ สื่อไทยและต่างประเทศทุกแขนงพาดหัวการเสียชีวิตของมิตร ชัยบัญชา โดยตั้งสวดศพที่วัดแคนางเลิ้ง หลังจากครบ ๑๐๐ วัน พิธีพระราชทานเพลิงศพจัดเมื่อ ๒๑ มกราคม พ.ศ.๒๕๑๔ ซึ่งต้องย้ายจากวัดไปเผาที่วัดเทพศิรินทร์ เพราะสถานที่กว้างขวางกว่า

หลังจากมิตรเสียชีวิตในการถ่ายทำภาพยนตร์เรื่องอินทรีทอง คุณเพชราก็ยังรับบทนางเอกภาพยนตร์ต่อเนื่องมาอีกหลายปี คู่กับสมบัติ เมทะนี, ไชยา สุริยัน, ลือชัย นฤนาท และพระเอกใหม่ ครรชิต ขวัญประชา, นาท ภูวนัย, ยอดชาย เมฆสุวรรณ, กรุง ศรีวิไล

ประมาณ พ.ศ.๒๕๑๕ คุณเพชราเธอเริ่มมีปัญหาเรื่องสายตา จักษุแพทย์รักษานัยน์ตาที่แสนหวานจนสุดความสามารถ และในที่สุดตาของเธอบอดสนิททั้งสองข้าง เมื่อราว พ.ศ.๒๕๒๐ ภาพยนตร์เรื่องสุดท้ายที่เธอแสดงคือเรื่อง ไอ้ขุนทอง หลังจากนั้นเธอก็ไม่ปรากฏตัวที่ไหนอีก หากแต่ทุกกิจกรรมที่เธอมีส่วนร่วมเล็กๆ น้อยๆ ในเวลาต่อมาล้วนแล้วแต่เป็นไปเพื่อการกุศลทั้งสิ้น ล่าสุด ๑๓ กันยายน ๒๕๕๙ เธอไปเป็นพรีเซ็นเตอร์ให้โรงพยาบาลจุฬาฯ ในเรื่องของการดูแลสุขภาพพร้อมกับคุณชรินทร์ นันทนาคร สามีที่ให้การดูแลเธอมาตลอด

เรื่องชีวิตส่วนตัวของคุณมิตร-เพชรา ผู้เขียนให้ความเคารพในสิทธิส่วนบุคคล ไม่ขอล่วงเกินครับ ที่ย้อนอดีตเรียบเรียงมาเล่าสู่กันฟังก็ด้วยชื่นชมท่านทั้งสองเป็นแบบอย่างของชีวิตที่ดีงาม มีเมตตา กรุณา มีไมตรีจิตกับสังคมมาโดยตลอด มีแต่คนยกย่องสรรเสริญครับ




ภายใต้วัฒนธรรมหลากหลายที่ผู้คนในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มีร่วมกัน ก็คือ “สงกรานต์” ที่ไม่ได้มีแค่ในไทย หากแต่มีทั่วไปในแทบทุกประเทศในเขตแดนอุษาคเนย์

สงกรานต์ปีนี้ เพจดังของ สปป.ลาว อย่าง “Laos 1,000,000 SHARE” ได้ประมวลภาพถ่ายเก่างานฉลองสงกรานต์ตั้งแต่อดีต หรือ “บุนปีใหม่” ในยุคภาพขาวดำซึ่งคาดว่ามีอายุเฉียดร้อยปี หรือมากกว่านั้น ไล่มาจนถึงภาพสีที่ให้อารมณ์วินเทจ  เหตุการณ์ในภาพ สะท้อนวิถีอันงดงาม ทั้งในวัดวาอารามที่ภิกษุสามเณรร่วมกันสร้างหัตถศิลป์พื้นถิ่นเพื่อใช้ในงานดังกล่าว , ภาพของชาวบ้านนั่งเรียงแถวสองข้างทาง รอสรงน้ำพระพุทธรูปในกระบวนแห่, นาฏยศิลปินลาวร่ายรำทำท่าฟ้อนอย่างงดงาม

นี่คือสงกรานต์ในความทรงจำวันวานของประเทศเพื่อนบ้านที่กลายเป็นส่วนหนึ่งของภาพประวัติศาสตร์เอเชียตะวันออกเฉียงใต้

ที่มา ภาพ-ข้อมูล : มติชนออนไลน์ (ขอขอบคุณมา ณ ที่นี้ค่ะ)