พระบูชาพระพนัสบดี

http://img-95.uamulet.com/uauctions/AU285/2012/10/16/6348599638130200001.JPG

พระบูชาพระพนัสบดี

พระบูชาพระพนัสบดี
ขอขอบคุณภาพจาก : uauction3.uamulet.com

พระบูชาพระพนัสบดี

ประติมากรรมกลุ่มหนึ่งในศิลปะทวารวดี ที่มีลักษณะพิเศษ ส่วนใหญ่ทำเป็นพระพุทธรูปยืน ปางทรงแสดงธรรมทั้งสองพระหัตถ์ ยกพระหัตถ์สองข้างขึ้นระดับพระอุระ นิ้วพระหัตถ์จีบเป็นวง ประทับเหนือสัตว์ผสมหลายชนิด เรียกกันว่า “พนัสบดี”

ศ.ดร.ศักดิ์ชัย สายสิงห์ อธิบายไว้ในหนังสือ พระพุทธรูปสำคัญ และพุทธศิลป์ในดินแดนไทย (สำนักพิมพ์เมืองโบราณ) ว่า ตามความเข้าใจเดิม สัตว์ผสมเหล่านี้ มีเขาและหูแบบโค มีปากเป็นครุฑ และมีปีกเป็นหงส์

แต่ก็ยังมีสัตว์ผสมอื่น เช่น สิงห์มีปีกและเขา ครุฑ หน้ากาล หรือเกียรติมุข และเป็นตัวบุคคล

องค์ประกอบโดยรวมของพระพุทธรูปปางนี้ ที่เหมือนกัน คือ พระพุทธเจ้าอยู่ตรงกลาง มีบุคคลถือแส้ประกอบอยู่ทั้งสองข้าง บุคคลอาจยืนอยู่บนดอกบัว หรือบนปีกของเขาสัตว์

บุคคลถือแส้ สองข้างพระพุทธเจ้า อาจหมายถึงพระโพธิสัตว์ พระอินทร์ หรือพระพรหม

สังเกตจากองค์หนึ่ง ทรงมงกุฎแบบนักบวช คือใช้ผมถักเป็นมงกุฎ (ชฎามงกุฎ) หมายถึงพระพรหม ส่วนอีกองค์หนึ่ง เป็นมงกุฎแบบประดิษฐ์ (กีรตมงกุฎ) หมายถึงพระอินทร์

ตัวอย่าง เช่น องค์ที่พบในเมืองโบราณซับจำปา จังหวัดลพบุรี ด้านขวาพระพุทธเจ้า น่าจะเป็นพระพรหม ด้านซ้ายน่าจะเป็นพระอินทร์

ส่วนสัตว์ผสม และบุคคลที่รองรับอยู่เบื้องล่าง เท่าที่พบหลักฐานแล้ว อาจแยกได้เป็น ๒ กลุ่ม

กลุ่มที่ ๑ สิงห์มีปีกและเขา

ลักษณะสำคัญ หน้ากลมใหญ่ มีจมูกใหญ่แบนยาวลงมาจดขอบคาง ไม่มีริมฝีปาก มีแนวเส้นหนวดโค้งขึ้น

ลักษณะโดยทั่วไปของจมูก ใกล้เคียงกับกลุ่มที่มีปากเป็นครุฑ มีเขาตั้งขึ้นบิดเป็นเกลียวคล้ายเขาแพะ มีหู ปีก และขา มีเล็บเท้าของสัตว์ในตระกูลสิงห์

ลักษณะของสิงห์ปีกนี้ ศ.ฌอง บวชเซอลิเยร์ เคยบอกว่า เปรียบเทียบกับสัตว์มีปีกที่ประดับฐานอาคาร พบที่เมืองโคกไม้เดน จังหวัดนครสวรรค์ น่าจะมีความสัมพันธ์กับศิลปะของพวกอัสซีเลียน ที่นิยมทำเป็นสิงโตมีปีกขนาดใหญ่

สิงห์มีปีก อาจเป็นสัตว์ในวรรณกรรมท้องถิ่นของอินเดีย และพบโดยทั่วไปในศิลปะเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ซึ่งมีรูปแบบใกล้เคียงกับศิลปะอินเดียในสมัยคุปตะ

กลุ่มที่ ๒ กลุ่มครุฑ แบ่งเป็น ๒ รูปแบบ

๑. ครุฑผสม มีปากเป็นแบบนก มีปีก หู เขา และขา

กลุ่มนี้เองที่เรียกกันโดยทั่วไปว่า“พนัสบดี” เชื่อว่า เป็นสัตว์ผสมที่เกิดจากการนำเอาพาหนะของเทพเจ้าสามองค์ ในศาสนาพราหมณ์มาสร้าง ได้แก่ ปากจากครุฑ พาหนะของพระนารายณ์ มีหูและเขาจากโค พาหนะของพระอิศวร และมีปีกจากหงส์ พาหนะของพระพรหม

ตีความว่า เป็นการแสดงให้เห็นถึงศาสนาพุทธ อยู่เหนือศาสนาพราหมณ์ โดยโยงความเข้ากับภาพสลักที่ถ้ำพระโพธิสัตว์ จังหวัดสระบุรี ที่แสดงถึงพระพุทธเจ้าแสดงธรรมต่อเทพเจ้าสูงสุดของศาสนาพราหมณ์

๒. ครุฑที่เป็นรูปมนุษย์ ทำเป็นรูปบุคคลครึ่งท่อนบน มีปีกและถือดอกบัว ๒ ข้าง รองรับพระพุทธเจ้าและบุคคลประกอบ สันนิษฐานว่าเป็นครุฑที่เป็นรูปมนุษย์ เพราะมีปีกออกมาทั้งสองข้าง

ได้พบอีกชิ้นหนึ่ง เป็นรูปบุคคลมีปีกถือดอกบัวทั้งสองข้าง ซึ่งน่าจะเป็นครุฑ ปัจจุบันอยู่ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระปฐมเจดีย์

ศ.ดร.ศักดิ์ชัย สายสิงห์ วิเคราะห์รูปแบบ พนัสบดี ว่า คำนี้หมายถึงเจ้าป่า พบหลักฐานดั้งเดิมว่า มีการสร้างในศิลปะอานธระของอินเดีย การสร้างประติมากรรมลักษณะนี้ สื่อความหมายถึงพระพุทธเจ้า ได้รับการยอมรับนับถือในหมู่สรรพสัตว์

เคยมีผู้ตีความ พนัสบดี เป็นพุทธประวัติตอนเสด็จจากดาวดึงส์ แต่ ศ.ฌอง บวชเซอลิเยร์ไม่เห็นด้วย เพราะไม่พบในงานศิลปกรรมสมัยอินเดียโบราณ เช่นภาพสลักที่สถูปสาญจี หรือภารหุต

ในความเห็นที่แตกต่าง มีผู้เสนอแนวคิดหนึ่ง พนัสบดีสร้างขึ้นในลัทธิมหายาน นิกายสุขาวดี ที่พบในประเทศจีน

กล่าวคือ ภาพบุคคลประกอบทั้งสองข้าง เป็นพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร และพระโพธิสัตว์สถามาปราปตะ พระพุทธเจ้าประทับเหนือครุฑ เพื่อเสด็จลงมารับดวงวิญญาณของผู้ที่พ้นทุกข์

ศ.ดร.ศักดิ์ชัย บอกว่า ข้อเสนอเกี่ยวกับนิกายสุขาวดีนี้ คงต้องมีการทบทวนใหม่ เพราะในลัทธินี้ไม่เคยปรากฏพระพุทธเจ้าประทับอยู่เหนือสัตว์ที่เป็นพาหนะใดๆเลย ส่วนใหญ่ประทับเหนือก้อนเมฆ

และที่กล่าวว่าภาพบุคคลด้านข้าง เป็นพระอวโลกิเตศวร และพระโพธิสัตว์สถามาปรา-ปตะ ก็ไม่ปรากฏสัญลักษณ์ที่แสดงว่า เป็นพระโพธิสัตว์ทั้งสององค์ สัญลักษณ์พระโพธิสัตว์สถามาปราปตะ ถือหม้อน้ำ ก็ไม่เคยปรากฏในสมัยทวารวดี

อีกประการ การแสดงปางวิตรรกทั้งสองพระหัตถ์นั้น พบเฉพาะในสมัยทวารวดี รวมทั้งไม่เคยพบหลักฐานใดๆในศิลปะทวารวดี ที่แสดงความเกี่ยวข้องกับลัทธิสุขาวดี

ประติมากรรมพระพุทธเจ้าแสดงธรรมเหนือสัตว์ผสม ที่เรียกว่า พนัสบดี น่าจะมาจากตำนานพื้นเมืองของอินเดีย การที่พระพุทธเจ้าประทับอยู่เหนือสัตว์ผสม แสดงถึงพระพุทธองค์แสดงธรรมอยู่เหนือสัตว์ทั้งหลาย

ทั้งยังได้มีการค้นคว้าเพิ่มเติมว่า สัตว์ผสมบางชิ้น ได้ผนวกเอาหน้าเกียรติมุข (หน้ากาล) เข้าไว้ด้วย เมื่อมาผสมกับการที่มีพระอาทิตย์ หรือสุริยเทพ (พระอรุณทิตย์) จึงอาจหมายถึงเทพเจ้าแห่งแสงสว่างได้....นสพ.ไทยรัฐ

ภาพจาก : โอเคเนชั่นดอทเน็ต