บัตรอวยพรในวันสำคัญของไทย

ถามมา-ตอบไป
บัตรอวยพรในวันสำคัญของไทย
เรื่อง-ภาพ : นัยนา แย้มสาขา ผู้อำนวยการสำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ
พิมพ์เผยแพร่ในนิตยสารศิลปากร

การเผยแพร่เอกสารจดหมายเหตุเพื่อให้คนไทยทุกคนตระหนักถึงคุณค่าและความสำคัญของมรดกอันล้ำค่าทางวัฒนธรรมของชาติ เป็นหน้าที่ของหอจดหมายเหตุแห่งชาติที่จะต้องดำเนินการควบคู่ไปกับการรวบรวม แสวงหา ทำเครื่องมือช่วยค้นคว้า บันทึกเหตุการณ์สำคัญ ให้บริการข้อมูล และอนุรักษ์เพื่อคงไว้ให้เป็นหลักฐานสำคัญ ด้วยความหลากหลายของข้อมูลที่สามารถสะท้อนและบอกเล่าเรื่องราวได้สารพัด ไม่ว่าจะเป็นแนวความคิดในการบริหารบ้านเมือง วิวัฒนาการของสังคมด้านเศรษฐกิจ การเมือง การปกครองของประเทศ ตลอดจนขนบธรรมเนียมสำคัญของบรรพชนในอดีต เอกสารจดหมายเหตุที่เก็บรักษาไว้ในหอจดหมายเหตุแห่งชาติ จึงมีหลากหลายรูปแบบและคงคุณค่าความเป็นมรดกทางวัฒนธรรมของชาติอยู่เสมอ

มีผู้สอบถามข้อมูล ว่า “นอกจากบัตรอวยพรในวันขึ้นปีใหม่แล้ว สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ มีบัตรอวยพรในวันสำคัญหรือโอกาสอื่นๆ ของไทย เก็บรักษาไว้อีกหรือไม่?”

นอกจากบัตรอวยพรในวันขึ้นปีใหม่แล้ว สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติยังมี “บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา” เก็บรักษาอยู่จำนวนหนึ่งด้วย
“บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา” เป็นเอกสารจดหมายเหตุ ที่อยู่ในชุดหอวชิรญาณ (ภ ๐๐๔ หวญ.,ภอ ๐๐๔) ซึ่งสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงรวบรวมไว้

“บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา” ที่เก็บรักษาไว้ในหอจดหมายเหตุแห่งชาตินี้ เป็นบัตรอวยพรที่พระบรมวงศานุวงศ์ เจ้านาย ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ และข้าราชการชั้นผู้น้อย เช่น สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้าสุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามาลินีนพดารา กรมขุนศรีสัชนาลัยสุรกัญญา สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้านิภานภดล กรมขุนอู่ทองเขตขัตติยนารี สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าฯ กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ พระนางเธอลักษมีลาวัณ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประเวศวรสมัย หม่อมเจ้าพงศ์ทินเทพ เทวกุล หม่อมเจ้าพิจิตรจิราภา เทวกุล เจ้าพระยาสุธรรมมนตรี เมื่อครั้งดำรงตำแหน่งพระยาพิเชตพิเศษพิสัย วินิจฉัยโกศล เจ้าพระยารามราฆพ เจ้าพระยาภาสกรวงศ์ พระยามโนปกรณนิติธาดา นางอำพัน จิตรกร ฯลฯ ส่งมาทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ ตามจารีตประเพณีของไทยแต่โบราณมา บัตรอวยพรเหล่านี้อยู่ในช่วงเวลาระหว่างพุทธศักราช ๒๔๖๓-๒๔๖๕ รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

“บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา” ส่วนใหญ่เก็บรวมกันอยู่ในรูปเล่มของอัลบั้ม รูปแบบและลักษณะของบัตรอวยพรวันวิสาขบูชาคล้ายๆ กับบัตรอวยพรวันขึ้นปีใหม่ในรัชกาลที่ ๖ เนื่องด้วยเป็นเอกสารร่วมสมัยกันคือ ทำด้วยกระดาษชนิดต่างๆ ที่มีทั้งขนาดเล็ก และขนาดใหญ่ หรือขนาดเท่าโปสการ์ด เป็นบัตรใบเดียว บัตรพับคู่ หรือบัตรหลายใบเย็บรวมกัน มีทั้งขอบธรรมดา ขอบเหลี่ยม ขอบมน และขอบเป็นสีทอง ตัวบัตรงดงามด้วยลายเส้น ลวดลายไทย ภาพประกอบต่างๆ เช่น ภาพบรมราชาภิเษกพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ภาพพระพุทธรูปปางต่างๆ ภาพธรรมจักร ภาพเทพยดา ภาพเทวดาบูชาพระบรมธาตุเจดีย์ ภาพคนถวายบังคม ภาพเรือรบ ภาพเครื่องบิน ภาพท้องฟ้า ภาพธงชาติ ภาพเครื่องราชูปโภค ภาพตราแผ่นดิน ภาพดอกบัว ภาพดอกไม้ในพุทธประวัติ ภาพสถานที่สำคัญทางศาสนาสังเวชนีย์สี่ตำบล ภาพเหตุการณ์สำคัญในพุทธประวัติตอนต่างๆ เช่น ตอนประสูติ เสด็จออกทรงผนวช ตรัสรู้ ทรงแสดงปฐมเทศนา เสด็จปรินิพพาน ภาพธรรมจักร ภาพนางปชาบดีถวายข้าวมธุปายาส ฯลฯ ที่มีสีสันสวยงาม ภาพประกอบบางแผ่นผู้ทูลเกล้าฯ ถวายบรรจงวาดภาพและระบายสีน้ำและสีอื่นๆ ด้วยตนเอง บางแผ่นเป็นภาพพิมพ์สำเร็จที่ผู้ทูลเกล้าฯ ถวายนำมาระบายสีสันเอง บางแผ่นเป็นภาพพิมพ์นำเข้ามาจากต่างประเทศ บางแผ่นเป็นภาพอัดลงบนบัตร

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๔
เจ้าพระยาสุธรรมมนตรี เมื่อครั้งดำรงตำแหน่งพระยาพิเชตพิเศษพิสัยวินิจฉัยโกศล
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๕
เจ้าพระยารามราฆพ ทูลเกล้าฯ ถวาย
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๕
พระยามโนปกรณนิติธาดา ทูลเกล้าฯ ถวาย
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๕
พระนางเธอลักษมีลาวัณ ทูลเกล้าฯ ถวาย
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๕
หม่อมเจ้าพิจิตรจิราภา ทูลเกล้าฯ ถวาย
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๓
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจุฑาธุชธราดิลก
กรมขุนเพ็ชรบูรณ์อินทราชัย ทูลเกล้าฯ ถวาย
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๕
สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้าสุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าฯ กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร และ
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๓
พระวิมาดาเธอ พระองค์เจ้าสายสวลีภิรมย์ กรมพระสุทธาสินีนาฏ
ปิยมหาราชปดิวรัดา สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามาลินีนพดารา
กรมขุนศรีสัชนาลัยสุรกัญญา และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ
เจ้าฟ้านิภานภดล กรมขุนอู่ทองเขตขัตติยนารี
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

มีต่อ

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๓
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

“บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา” นอกจากความงามวิจิตรของภาพและสีสันแล้ว ภาษาและถ้อยคำถวายชัยมงคลที่ใช้ในสมัยนั้น ที่ใช้น้ำหมึกเขียนด้วยลายมือ หรือเป็นตัวอักษรพิมพ์สำเร็จรูป ตัวอักษรแบบปัจจุบัน ตัวอักษรแบบเก่าทั้งที่เป็นตัวอักษรภาษาบาลี ลายสือไทยภาษาบาลี บางแผ่นเป็นคาถาภาษาบาลีอย่างเดียว บางแผ่นเป็นคาถาภาษาบาลีพร้อมการเรียงร้อยเป็นข้อความแปลคาถาภาษาบาลีนั้น ทั้งร้อยแก้วและร้อยกรอง และบางแผ่นเป็นถ้อยคำธรรมดาที่มีเนื้อหาแตกต่างกันไป ซึ่งภาษาและถ้อยคำเหล่านั้นล้วนงดงาม สละสลวย มีความหมายในการถ่ายทอดความรู้สึกที่ดีของผู้ทูลเกล้าฯ ถวายผ่านแผ่นกระดาษของบัตรอวยพร ทรงคุณค่า และมีความหมายอย่างมากสำหรับผู้ที่ได้รับและได้อ่านข้อความบนบัตรอวยพรวันวิสาขบูชา

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๓
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

ใน “บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา” นอกจากภาพประกอบ ถ้อยคำถวายชัยมงคลแล้วยังมีพระนามหรือนามของผู้ทูลเกล้าฯ ถวายบัตรอวยพรนั้น บัตรอวยพรบางแผ่นมีข้อความระบุพุทธศักกราชของวันวิสาขบูชา แต่บางแผ่นก็ไม่ระบุพุทธศักราชของวันวิสาขบูชา

ในพุทธศักราช ๒๕๒๙ และพุทธศักราช ๒๕๓๑ ศูนย์วัฒนธรรมแห่งประเทศไทยและกรมศิลปากร โดยกองจดหมายเหตุแห่งชาติ ร่วมกันจัดพิมพ์บัตรอวยพรเนื่องในวันวิสาขบูชาขึ้นตามแนวพระราชดำริของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ที่จะทรงฟื้นฟูและอนุรักษ์ประเพณีการส่งบัตรอวยพรเนื่องในวันวิสาขบูชา บัตรอวยพรชุดวันวิสาขบูชาตามแนวพระราชดำริของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี นี้ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ได้พระราชทานภาพถ่ายฝีพระหัตถ์ชุดภาพพระอุโบสถ พระพุทธรูป เจดีย์ และลวดลายศิลปะ ที่งดงามของวัดเบญจมบพิตรสถิตมหาสีมาราม ซึ่งทรงถ่ายเมื่อวันที่ ๑๘ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๒๙ พร้อมพระราชทานนิพนธ์บทพุทธศาสนสุภาษิต เช่น
   “สจฺเจน ทิตตึ ปปฺโปติ
   คนได้เกียรติ เพราะความสัตย์
   สํ ส.๑๕/๓๑๖ ชุ.สุ.๒๕/๓๖๑
   ชนใดมีจิตพร้อม คุณธรรม
   ประพฤติซื่อถือคำ เชื่อได้
   ย่อมเป็นที่นิยมดำ รงเกียรติ ตนนา
   ก็เพราะตั้งสัตย์ให้ โลกซร้องสรรเสริญ”

   “สีลํ โลเก อนุตฺตรํ
   ศีลเป็นเยี่ยมในโลก
   ชุ.ชา.เอก ๒๗/๒๘
   ประพฤติตนเรียบร้อย กายวา จาแฮ
   อีกจิตครองธรรมา ยิ่งล้ำ
   เป็นเอกทั่วโลกา ดับทุกข์
   ข้าศึกมิอาจกล้ำ แก่ผู้ทรงศีล”
   ฯลฯ

นอกจากบัตรอวยพรในวันขึ้นปีใหม่ บัตรอวยพรวันวิสาขบูชาแล้ว สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ ยังมีบัตรอวยพร หรือบัตรอื่นๆ เก็บรักษาไว้อีกด้วย ได้แก่ บัตรอวยพรวันเกิด บัตรเชิญ บัตรเชิญงานเลี้ยง บัตรเชิญเข้าเฝ้าฯ บัตรเชิญงานแต่งงาน ฯลฯ

บัตรอวยพรวันสำคัญหรือโอกาสต่างๆ รวมทั้งบัตรเชิญต่างๆ ของไทย เป็นเอกสารจดหมายเหตุที่สำคัญและมีคุณค่าเช่นเดียวกับเอกสารประเภทอื่น ที่สามารถบอกเล่าเรื่องราวในอดีต สะท้อนขนบธรรมเนียมของสังคมแต่ละยุคสมัย รวมทั้งความวิจิตรบรรจงของการใช้ภาษา จึงมีความหมาย ไม่เฉพาะสำหรับผู้ที่ได้รับเท่านั้น แต่ยังทรงคุณค่า เป็นมรดกทางวัฒนธรรมของชาติตลอดไป

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๓
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๓
หม่อมเจ้าพงศ์ทินเทพ เทวกุล
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๔
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ ทูลเกล้าฯ ถวาย
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๓
พระยาอาทรธุรศิลป์ (ม.ล.ช่วง กุญชร ณ อยุธยา)
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๓
พระยาจินดารักษ์ (จำลอง สวัสดิชูโต) ทูลเกล้าฯ ถวาย
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๔
พระยามโนปกรณนิติธาดา ทูลเกล้าฯ ถวาย
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๔
เจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี (สนั่น เทพหัสดิน ณ อยุธยา)
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๔
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๕
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๔
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประเวศวรสมัย
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๔
พระวิมาดาเธอ พระองค์เจ้าสายสวลีภิรมย์ กรมพระสุทธาสินีนาฏ ปิยมหาราชปดิวรัดา
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามาลินีนพดารา กรมขุนศรีสัชนาลัยสุรกัญญา และ
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้านิภานภดล กรมขุนอู่ทองเขตขัตติยนารี
ทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๓

บัตรอวยพรวันวิสาขบูชา พุทธศักราช ๒๔๖๓
พระยาอนุศาสนจิตรกร ทูลเกล้าฯ ถวาย
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว