มูลเหตุอันมาเป็น “วัดนิเวศน์ธรรมประวัติ” (จบ) บทพระนิพนธ์ ใน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ
เมื่อเจ้าคุณอมราฯ ครองวัดนิเวศน์ฯ ดูเหมือนท่านถือการ ๓ อย่างเป็นหลัก อย่างหนึ่งในระเบียบการสงฆ์ ท่านรักษาแบบแผนของวัดราชประดิษฐ์ฯ มิให้เคลื่อนคลาด อนุโลมตามพระราชประสงค์ ซึ่งสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงปรารถนาจะให้วัดนิเวศน์ฯ เป็นสาขาของวัดราชประดิษฐ์ฯ อีกอย่างหนึ่งท่านเอาใจใส่ในการบำรุงรักษาวัดให้เรียบร้อยสะอาดสะอ้าน เฉลิมพระราชศรัทธามิให้สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงติเตียนได้ ใครไปก็ออกปากชมว่าวัดนิเวศน์ฯ รักษาสะอาดดี กับอีกอย่างหนึ่งท่านพยายามสั่งสอนสงเคราะห์บริษัทไม่เลือกหน้า ส่วนตัวท่านเองก็ไว้วางอัธยาศัยสุภาพไม่ดุร้ายหรือถือตัวทำภูมิแก่ใครๆ ชอบสนทนาสมาคมกับบุคคลทุกชั้น แต่ถึงกระนั้นก็ไม่เหลาะแหละหย่อนตัวแก่ใครให้ลวนลาม อีกประการหนึ่งท่านประพฤติกิจวัตรสม่ำเสมอ ดูเหมือนจะตั้งใจให้เป็นเยี่ยงอย่างแก่พระภิกษุสามเณรในวัดนั้น โดยปกติท่านลงโบสถ์นำทำวัตรสวดมนต์เช้าครั้ง ๑ ค่ำครั้ง ๑ เป็นนิจ ถึงวันพระท่านนำพระสงฆ์รับสาธารณะที่การเปรียญ แล้วลงโบสถ์ให้ศีลแก่พวกสัปปุรุษและแสดงพระธรรมเทศนาให้ฟังในตอนเช้ากัณฑ์ ๑ แต่ตอนบ่ายท่านให้พระองค์อื่นที่เป็นฐานานุกรมหรือเปรียญเทศน์ (เคยให้ข้าพเจ้าเทศน์ครั้งหนึ่ง) การสวดปาฏิโมกข์ที่วัดราชประดิษฐ์ฯ ดูเหมือนสมเด็จพระสังฆราชทรงสวดเองเป็นนิจ แต่ที่วัดนิเวศน์ฯ เจ้าคุณอมรมฯ สวดเองบ้าง บางครั้งก็ให้พระองค์อื่นสวด เห็นจะเป็นการฝึกหัดพระในวัดนั้น ส่วนที่เกี่ยวกับตัวข้าพเจ้าท่านคงรู้สึกเกรงใจมาก ด้วยเป็นเจ้านายองค์แรกที่เป็นศิษย์ของท่าน ทั้งเมื่อก่อนบวชข้าพเจ้าก็เป็นราชองครักษ์ และเป็นนายพันตรี ผู้บังคับการกรมทหารมหาดเล็ก อย่างว่า “เป็นคนโต” อยู่บ้างแล้ว ถึงกระนั้นท่านก็ประพฤติอย่างเป็นอาจารย์มิได้ลดหย่อนอย่างไร เว้นแต่ไม่ให้เข้าเวรปฏิบัติท่านเหมือนกับพระบวชใหม่องค์อื่น และไม่เรียกไปหาที่กุฏิของท่าน เพราะพบกันที่ในโบสถ์วันละ ๒ ครั้งเสมอ ถ้าท่านมีกิจธุระจะไต่ถามหรือบอกเล่าแก่ข้าพเจ้า ท่านก็มักพูดที่ในโบสถ์ ท่านให้ทอดอาสนะของข้าพเจ้าไว้ใกล้กับอาสนะของท่านทางข้างหลัง มิได้นั่งปะปนกับพระองค์อื่น นานๆ ท่านจะมายังตำหนักที่ข้าพเจ้าอยู่สักครั้งหนึ่ง และดูเหมือนท่านจะคอยระวังมิให้ข้าพเจ้ารู้สึกรำคาญที่ตัวท่าน เป็นต้นว่าเวลาข้าพเจ้าไปสำราญอิริยาบถอยู่ที่ใด เช่นข้าพเจ้าไปนั่งเล่นที่ศาลาริมน้ำในเวลาเย็นๆ เวลานั้นท่านก็มักออกเดินตรวจวัด แต่ไม่เคยเห็นท่านเดินมาใกล้ศาลาที่ข้าพเจ้านั่งอยู่สักครั้งหนึ่ง ข้าพเจ้าสังเกตเห็นท่านเกรงใจเช่นนั้น จึงมักหาเหตุไปหาท่านที่กุฏิเนืองๆ ไปถามข้ออรรถธรรมะบ้าง ไปเรียนเรื่องอื่นๆ บ้าง ดูท่านก็ยินดีชี้แจงให้ทราบ และสนทนาปราศรัยฉันอาจารย์กับศิษย์ที่สนิทสนมกัน
พระบรมฉายาลักษณ์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๕)
ทำจากกระจกสี ประดิษฐานเหนือประตูเข้าพระอุโบสถวัดนิเวศธรรมประวัติ
มีการอย่างหนึ่งซึ่งเกิดขึ้นที่โรงเรียนวัดนิเวศน์ฯ เมื่อปีที่ข้าพเจ้าบวชแล้ว จึงแพร่หลายไปถึงโรงเรียนทั้งปวง คือให้นักเรียนสวดคำนมัสการคุณานุคุณ ข้าพเจ้าไปสังเกตเห็นว่าในโรงเรียนยังขาดสอนคดีธรรม แต่จะให้เทศน์ให้เด็กฟังก็ไม่เข้าใจ เห็นว่าถ้าแต่งเป็นคำกลอนให้เด็กท่องสวดจะดีกว่า ข้าพเจ้าบอกความที่ปรารภไปยังพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจาริยางกูร) ขอให้ท่านช่วยแต่งคำนมัสการส่งขึ้นไปให้ ท่านก็แต่งให้ตามประสงค์ เป็นคำนมัสการ ๗ บท ขึ้นต้นด้วยบทบาลีแล้วมีกาพย์กลอนเป็นภาษาไทยทุกบทนมัสการพระพุทธเจ้าขึ้นว่า “องค์ใดพระสัมพุทธ สุวิสุทธสันดาน” เป็นต้นบท ๑ นมัสการพระธรรมเจ้าบท ๑ นมัสการพระสงฆ์เจ้าบท ๑ สามบทนี้ให้เด็กสวดเมื่อเริ่มเรียนตอนเช้า มีคำบูชาคุณบิดามารดาบท ๑ บูชาคุณครูบท ๑ สำหรับให้สวดเมื่อเริ่มเรียนตอนบ่าย และมีคำบูชาพระคุณพระมหากษัตริย์บท ๑ คำขอพรเทวดาบท ๑ สำหรับให้สวดเมื่อจะเลิกเรียน เริ่มสวดกันในโรงเรียนวัดนิเวศน์ฯ ตั้งแต่ข้าพเจ้ายังบวชอยู่
มีการอีกอย่างหนึ่งซึ่งเริ่มเกิดขึ้นที่วัดนิเวศน์ฯ เมื่อปีข้าพเจ้าบวช ด้วยข้าพเจ้าไปทราบว่าในฤดูน้ำเมื่อว่างการทำนา และสามารถใช้เรือไปไหนๆ ได้สะดวก เป็นเวลาสำหรับราษฎรเที่ยวเตร่หาความสนุกสบายตลอดแขวงจังหวัดอยุธยา พอออกพรรษาก็พากันเที่ยวไหว้พระตามวัดต่างๆ และแข่งเรือกันเล่นที่หน้าวัดเป็นประเพณีมีมาแต่โบราณ จนถือกันเหมือนนัดหมายว่าวันนั้นประชุมกันที่วัดนั้นเป็นแน่นอน เริ่มตั้งแต่เดือน ๑๑ แรมค่ำ ๑ ไปจนสิ้นเดือน ตั้งแต่สร้างวัดนิเวศน์ฯ พวกราษฎรอยากนัดกันไหว้พระที่วัดนิเวศน์ฯ แต่ยังเกรงกลัวด้วยมิได้พระราชทานพระบรมราชานุญาต ข้าพเจ้าทูลความตามที่ได้ทราบ ลงมายังสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง ก็ทรงยินดี ดำรัสสั่งให้ข้าพเจ้าจัดการให้ราษฎรไหว้พระ ณ วัดนิเวศน์ฯ ในปีนั้น จึงเอาวันแรม ๑๒ ค่ำเป็นกำหนดมิให้พ้องกับวันไหว้พระที่วัดอื่น แล้วชักชวนพวกกรมการกับพวกคฤหบดี ให้ช่วยกันตกแต่งวัดและมีการมหรสพ ประกาศพระบรมราชานุญาตให้ราษฎรรู้กันแพร่หลาย ก็เลยมีประเพณีไหว้พระวัดนิเวศน์ฯ แต่ปีนั้นต่อมาทุกปีจนบัดนี้
พระศรีมหาโพธิ์
Ficus religiosa เมล็ดพันธุ์จากเมืองพุทธคยา ประเทศอินเดีย
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงปลูก เมื่อวันที่ ๖ กันยายน พ.ศ.๒๔๒๐
โพธิ์ต้นนี้สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงโปรดมาก ด้วยทรงเพาะเมล็ดเอง เมื่อก่อนเสวยราชย์
เมื่อเวลาข้าพเจ้าบวช สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเสด็จขึ้นไปประทับที่พระราชวังบางปะอิน ๓ ครั้ง ครั้งแรกเสด็จไปถวายพุ่มเมื่อแรกเข้าพรรษา ครั้งหลังเสด็จไปพระราชทานพระกฐินเมื่อออกพรรษาแล้ว โปรดฯ ให้นิมนต์พระสงฆ์วัดนิเวศน์ฯ กับวัดชุมพลนิกายาราม เข้าไปรับบิณฑบาตที่ในพระราชวังทั้ง ๒ ครั้ง ครั้งแรกรับบิณฑบาตทางบก ใช้สะพายบาตรมีสายโยคตามอย่างโบราณ อยู่ข้างจะลำบากแก่พระธรรมยุตเพราะเคยแต่อุ้มบาตร เจ้าคุณอมราฯ ท่านสั่งให้ฝึกหัดซักซ้อมรับบาตรสะพายสายโยค ด้วยเกรงว่าฝาบาตรหรือแม้ตัวบาตรจะไปพลัดตกลง แต่เมื่อคราวพระราชทานพระกฐินเป็นฤดูน้ำ เข้าไปรับบิณฑบาตทางเรือ มีเรือสำปั้นฝีพายหลวงไปรับสมเด็จพระสังฆราช เจ้าคุณอมราฯ และตัวข้าพเจ้ากับพระและเจ้าเณรที่บวชขึ้นไปด้วยกัน เราเป็นแต่นั่งไป ไม่ต้องทำอะไรนอกจากคอยเปิดฝาบาตรรับอาหาร แต่พระสงฆ์ในท้องถิ่นองค์อื่นต้องลงเรือสำปั้นเล็ก ซึ่งเรียกกันว่า “เรือรับบิณฑบาตร” มีบาตรตั้งข้างหน้าพายไปเองอย่างไปเที่ยวรับบิณฑบาตโดยปกติ พระสงฆ์บางองค์ไม่ชำนาญการพายเรือเพราะโดยปกติไม่ใคร่ออกรับบาตร ไปได้ความลำบากก็มี ในปีข้าพเจ้าบวชนั้น ได้ยินว่าเรือพระครูธรรมทิวากร (โห้) เจ้าอาวาสวัดชุมพลฯ เข้าไปล่มที่ในพระราชวังต้องช่วยกันเอะอะ
เมื่อข้าพเจ้าบวชอยู่วัดนิเวศน์ฯ ประจวบกับมีเหตุสำคัญเกิดขึ้นอย่างหนึ่งซึ่งควรจะเล่า เพราะคนภายหลังยังไม่มีใครได้เคยพบเหตุเช่นนั้น เมื่อเดือนสิงหาคมจะเป็นวันใดข้าพเจ้าไม่ได้จดไว้ แต่อยู่ในระว่างวันที่ ๒๗ จนถึงวันที่ ๓๐ เวลาบ่าย ข้าพเจ้านั่งอยู่ตำหนักได้ยินเสียงดังเหมือนยิงปืนใหญ่ไกลๆ หลายนัด นึกในใจว่าคงยิงสลุตรับแขกเมืองที่เข้ามากรุงเทพฯ ครั้นเวลาเย็นลงไปนั่งเล่นที่สะพานท่าน้ำตามเคย ไปพูดขึ้นกับพระที่อยู่มาก่อน ท่านบอกว่าที่วัดนิเวศน์ฯ ไม่เคยได้ยินเสียงปืนใหญ่ยิงในกรุงเทพฯ ข้าพเจ้าไม่เห็นเป็นการสำคัญก็ไม่ค้นหาเหตุต่อไป ครั้นรุ่งขึ้นอีกวันหนึ่งเห็นแสงแดดเป็นสีเขียวตลอดวัน คนทั้งหลายพากันพิศวงทั่วไปในท้องถิ่น ที่ตื่นตกใจก็มี แต่ในวันต่อมาก็กลับเป็นปกติตามเดิม เป็นหลายวันจึงได้ทราบข่าวว่า ภูเขาไฟระเบิดที่เกาะกระกะเตา ซึ่งอยู่ระหว่างเกาะชวากับเกาะสุมาตรา คนตายหลายหมื่น เสียงภูเขาไฟระเบิดและไอที่ออกบังแสงแดด ทั้งระลอกน้ำในท้องทะเล แผ่ไปถึงนานาประเทศไกลกว่าที่เคยปรากฏมาแต่ก่อน เรื่องที่ข้าพเจ้าเล่านี้ถ้าใครจะใคร่รู้โดยพิสดารจงไปดูในหนังสือเอนไซโคลปีเดีย บริแตนิคะ ตรงอธิบายเรื่องเกาะกระกะเตาก็จะรู้ชัดเจน
อนุสาวรีย์คุณปลัดเสงี่ยมพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าเป็นพิเศษ
ให้ประดิษฐานเจดีย์อัฐิธาตุ คุณหญิงเสน่หามนตรี ตำแหน่งคุณปลัดเสงี่ยม
ราชนัดดา ใน สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี สายนครศรีธรรมราช
ณ วัดนิเวศธรรมประวัติ พระราชวังบางปะอินพระนครศรีอยุธยา เมื่อประมาณปีพระพุทธศักราช ๒๔๒๑
อนุสาวรีย์สร้างด้วยศิลาอ่อนแกะสลักสวยงาม มีกำแพงล้อมรอบ ประดับเสากำแพงด้วยกระถางศิลาอ่อน
หลังคามุงกระเบื้องหินชนวนแบบโบราณ ซึ่งเป็นวัสดุมุงดั้งเดิมของพระอุโบสถ
ภายในประดิษฐานเจดีย์ทรงระฆังลงรักปิดทองบรรจุอัฐิ พระเสน่หามนตรี หรือคุณปลัดเสงี่ยม
พระพี่เลี้ยงในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ทรงโปรดปรานมาก
ตั้งแต่สึกแล้วข้าพเจ้าก็ห่างกับเจ้าคุณอมราฯ มาหลายปี เพราะนานๆ ท่านจึงลงมากรุงเทพฯ ครั้งหนึ่ง แต่เวลาข้าพเจ้าขึ้นไปบางปะอินคราวใดก็ไปหาท่านเสมอ นอกจากตัวข้าพเจ้า ในเจ้านายมีกรมพระสมมตฯ อีกพระองค์หนึ่ง ซึ่งสนิทชิดชอบกับท่าน เพราะทรงผนวชอยู่วัดราชประดิษฐ์ฯ เมื่อท่านยังอยู่วัดนั้น มักไปหาท่านเหมือนกับข้าพเจ้า เรื่องเนื่องกับประวัติของท่านในระยะนี้ดูเหมือนขุนปฏิบัติชินบุตร บิดาของท่านถึงแก่กรรม (หรือจะถึงแก่กรรมก่อนข้าพเจ้าบวชก็จำไม่ได้แน่) และทรงพระกรุณาโปรดฯ พระราชทานฐานานุศักดิ์ให้ท่านตั้งพระวินัยธร กับพระวินัยธรรมได้อีก ๒ รูป เสมอยศเจ้าคณะจังหวัด นอกจากนั้นก็ที่มีคนศรัทธามาบวชเรียนในวัดนิเวศน์ฯ มากขึ้นจนต้องสร้างกุฏิคณะนอกเพิ่มเติมดังกล่าวมาแล้ว มามีเหตุสำคัญเกิดขึ้นฯ เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๑ ในปีนั้นข้าพเจ้าตามเสด็จขึ้นไปบางปะอินเมื่อเข้าพรรษา ไปถวายพุ่มตามเคยเห็นท่านผ่ายผอมและผิวพรรณหม่นหมองผิดกับแต่ก่อน ถามอาการท่านตอบแต่ว่าไม่ใคร่สบาย ไม่บอกว่าป่วยเจ็บอย่างไร กรมพระสมมตฯ ก็ทรงสังเกตเห็นเช่นนั้นเหมือนกัน ครั้นเมื่อออกพรรษาตามเสด็จขึ้นไปทอดพระกฐิน ไปหาเจ้าคุณอมราฯ อีก ดูท่านก็ยังหม่นหมองอยู่เช่นนั้น แต่คราวนี้ถามท่าน ท่านบอกให้ทราบว่า ความเบื่อหน่ายสมณเพศเกิดขึ้นแก่ท่านมาหลายเดือนแล้ว เพียรระงับสักเท่าใดก็ไม่ระงับได้ เห็นจะต้องลาสิกขาเป็นสิ้นวาสนาเพียงนั้น กรมพระสมมตฯ กับข้าพเจ้าไม่อยากให้ท่านสึก ต่างอ้อนวอนห้ามปรามท่านก็ไม่ยอม พูดจาชี้แจงแก่ท่านอย่างไรท่านก็โต้แย้ง ประหลาดใจในคำโต้แย้งของท่านนั้น มักยกเอากลอนในเรื่องพระอภัยมณีมาท่องอ้าง ตั้งแต่ข้าพเจ้ารู้จักกับท่านมา ไม่เคยได้ยินท่านพูดถึงเรื่องประโลมโลก หรือได้ยินว่าท่านอ่านหนังสือเรื่องใด ซึ่งในทางศาสนาปรับว่าเป็น “ติรัจฉานกถา” มาแต่ก่อน เห็นจะจับอ่านหนังสือพระอภัยมณีเมื่อเกิดไม่สบายนั่นเอง เป็นอันรู้ว่าท่านเป็นโรคซึ่งชาววัดเรียกว่า “โรคกระสัน” อันเป็นเหตุที่พระราชาคณะและเปรียญสึกมาแต่ก่อนโดยมาก ที่จริงพระภิกษุเป็นโรคอย่างนี้มีมาแต่ในพุทธกาล ปรากฏอยู่ในหนังสือเก่าเช่นนิบาตชาดก เป็นต้น หลายเรื่อง แต่พระคันถรจนาจารย์เห็นจะยกมาแสดงเฉพาะเรื่องที่พระพุทธองค์ทรงสามารถแสดงพระธรรมเทศนาให้กลับใจได้ ในเรื่องเจ้าคุณอมราฯ กรมพระสมมตฯ กับข้าพเจ้าปรึกษากันเห็นว่าอาการโรคหนักเสียแล้วยังมีแต่สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงองค์เดียวที่จะทรงห้ามปรามได้ด้วยเจ้าคุณอมราฯ มีความกตัญญูมาก แต่เมื่อไปกราบทูลให้ทรงทราบ มีพระราชดำรัสว่า โรคอาการถึงเช่นพระอมราฯ ยอมให้สึกเสียดีกว่า ถ้าขืนใจให้บวชอยู่ต่อไปอาจจะให้โทษแก่ตัว เมื่อท่านได้ทราบว่า สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงจะไม่ทรงขัดขวางก็ถวายพระพรลาสึก เมื่อต้น พ.ศ.๒๔๓๒ เมื่อสึกนั้นอายุได้ ๓๗ ปี บวชเป็นพระภิกษุ ๑๖ พรรษา
พลับพลาที่ประทับ รัชกาลที่ ๕ ในพระอุโบสถวัดนิเวศธรรมประวัติ
สุสานสวนหินดิศกุลอนุสรณ์ที่บรรจุอัษฐิธาตุท่านผู้เป็นบุรพการี - เจ้าจอมมารดาชุ่ม พระสนมเอกรัชกาลที่ ๔
เจ้าจอมมารดา ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร กรมพระยาดำรงราชานุภาพ
ท่านอุบัติเมื่อ พ.ศ.๒๓๘๗ ถึงอสัญกรรมเมื่อ พ.ศ.๒๔๖๖
บริเวณหน้าพระราชวังบางปะอิน เป็นจุดขึ้นกระเช้าข้ามแม่น้ำไปยังวัดนิเวศธรรมประวัติ
กระเช้าข้ามฟาก ไปยังวัดนิเวศธรรมประวัติ
![[ สุขใจ ดอท คอม บ้านหลังเล็กอันแสนอบอุ่น ] ธรรมะ พุทธประวัติ ฟังธรรม ดูหนัง ฟังเพลง เกมส์ เบาสมอง ดูดวง สุขภาพ สารพันความรู้](http://www.sookjai.com/external/Black-Ribbon.png)
