อรรถกถาฌานโสธนชาดก - ความสุขอันเกิดจากสมาบัติ

ภาพฝีมือจิตรกรล้านนา "ศาลหลักเมืองเชียงใหม่" อำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่
กุมภาพันธ์ ๒๕๖๓

• ฌานโสธนชาดก
เย สญฺญิโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สงฺกสฺสนคร ทฺวาเร อตฺตนา
สงฺขิตฺเตน ปุจฺฉิตปญฺหสฺส ธมฺมเสนาปตินา วิตฺถาร พฺยากรณํ อารพฺภ กเถสิ ฯ

พระศาสดา เมื่อเสด็จประทับ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงพระปรารภการที่พระธรรมเสนาบดีพยากรณ์ปัญหาที่พระองค์ตรัสถามโดยย่ออย่างพิสดาร ณ ประตูนครสังกัส ตรัสเรื่องนี้ มีคำเริ่มต้นว่า เย สญฺญิโน ดังนี้ ฯ

ต่อไปนี้เป็นเรื่องอดีตในการพยากรณ์ปัญหานั้น.

อตีเต กิร พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เรื่องมีว่า ในอดีตกาลครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติ ณ พระนครพาราณสี พระโพธิสัตว์กำลังจะมรณภาพที่ชายป่า ถูกพวกอันเตวาสิกถาม ก็กล่าวว่า เนวสญฺญีนาสญฺญี มีสัญญาก็มิใช่ ไม่มีสัญญาก็มิใช่ ฯลฯ (เหมือนกับเรื่องปโรสหัสสชาดก) พวกดาบสไม่เชื่อถ้อยคำของอันเตวาสิกผู้ใหญ่ พระโพธิสัตว์จึงมาแต่ชั้นอาภัสสร ยืนอยู่ในอากาศกล่าวคาถานี้ว่า

เย สญฺญิโน เตปิ ทุคฺคตา
เยปิ อสญฺญิโน เตปิ ทุคฺคตา
เอตํ อุภยํ วิวชฺชย
ตํ สมาปตฺติสุขํ อนงฺคณํ

แปลว่า ชนเหล่าใดยังมีสัญญา ชนเหล่านั้นก็ยังเป็นทุคตะแท้ ถึงเหล่าใดไม่มีสัญญา เหล่านั้นก็ยังเป็นทุคตะ ท่านจงเว้นทั้งสองอย่างนั้นเสียเถิด สมาบัติสุขนั้น (หมายถึงสุขในเนวสัญญานาสัญญายตนฌาน) เป็นอนังคณะ ฯ

มีอรรถาธิบายว่า ชนเหล่าใดที่มีสัญญา หมายถึง หมู่สัตว์ที่มีจิตที่เหลือ เว้นท่านผู้ได้เนวสัญญานาสัญญายตนฌาน เพราะมิได้เนวสัญญานาสัญญายตนฌาน ชนเหล่านั้นจึงยังเป็นผู้ชื่อว่าทุคคตะ ฝ่ายชนเหล่าใดที่เป็นผู้หาสัญญามิได้ หมายถึง หมู่สัตว์ที่ไม่มีจิตอันเกิดในอสัญญีภาพ ถึงชนเหล่านั้นก็ยังคงเป็นทุคคตะอยู่เหมือนกันเพราะไม่ได้สมาบัตินั้นแหละ พระโพธิสัตว์ให้โอวาทแก่อันเตวาสิกต่อไปว่า เธอจงเว้นเสีย ละเสีย แม้ทั้งสองอย่างนั้น คือ สัญญีภาวะและอสัญญีภาวะ ความสุขในฌานนั้น คือที่นับว่าความสุข โดยเป็นธรรมชาติสงบระงับของท่านผู้ได้เนวสัญญานาสัญญายตนสมาบัติ เป็นอนังคณะ คือปราศจากโทษ แม้เพราะมีความเป็นธรรมชาติมีอารมณ์เอกแห่งจิตอันมีกำลังเป็นสภาวะ ความสุขนั้นก็เป็นธรรมชาติปราศจากโทษแล้ว ฯ

พระโพธิสัตว์แสดงธรรมสรรเสริญกล่าวคุณของอันเตวาสิกด้วยประการฉะนี้แล้ว ก็ได้กลับคืนพรหมโลก ครั้งนั้นดาบสที่เหลือต่างพากันเชื่อต่ออันเตวาสิกผู้ใหญ่ ฯ

พระศาสดาทรงนำพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ตรัสประชุมชาดกว่า อันเตวาสิกผู้ใหญ่ในครั้งนั้น ได้มาเป็นพระสารีบุตร ส่วนท้าวมหาพรหม ได้มาเป็น เราแล

จบ อรรถกถาฌานโสธนชาดก