กากชาดก • พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติในกำเนิดกา

ภาพชาดก "ปาจิตตกุมารชาดก" จิตรกรรมฝาผนัง วัดยางทวงวราราม อำเภอบรบือ จังหวัดมหาสารคาม
ขอขอบคุณภาพจาก กลุ่มอนุรักษ์จิตรกรรมและประติมากรรม กองโบราณคดี กรมศิลปากร

• กากชาดก
นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ญาตตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิ ฯ

พระศาสดาเมื่อเสด็จประทับ ณ พระเชตวันวิหาร ทรงพระปรารภการประพฤติประโยชน์แก่พระญาติ ตรัสเรื่องนี้ มีคำเริ่มต้นว่า นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยา ดังนี้ ฯ

เรื่องปัจจุบันจักมีแจ้ง ในภัททสาลชาดก ทวาทสนิบาต

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ในอดีตกาลครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติ ณ พระนครพาราณสี พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติในกำเนิดกา ครั้นวันหนึ่ง ปุโรหิตของพระราชาอาบน้ำในแม่น้ำนอกพระนคร ประแป้งแต่งกาย ประดับดอกไม้ นุ่งผ้าอย่างภาคภูมิ กำลังเดินเข้าพระนคร ที่ยอดเสาไต้ใกล้ประตูพระนคร กาสองตัวกำลังจับอยู่ เจ้าตัวหนึ่งพูดกะอีกตัวหนึ่ง ว่า สหายเอ๋ย ข้าจักขี้รดหัวพราหมณ์นี้ อีกตัวหนึ่งท้วงว่า แกอย่าพอใจอย่างนั้นเลยน่ะ พราหมณ์นี้เป็นคนใหญ่โต ขึ้นชื่อว่าการก่อเวรกับอิสรชนละก็ชั่วร้ายนัก แม้แกโกรธแล้วพึงทำให้กาแม้ทั้งหมดฉิบหายได้ เจ้าตัวนั้นพูดว่า ข้าไม่อาจที่ไม่ขี้รดแกเสียแล้วละ อีกตัวจึงกล่าวว่า ถ้าเช่นนั้นเจ้าคงจักได้รู้ดอก แล้วบินหนีไปเสีย กานั้นเวลาพราหมณ์ลอดส่วนล่างแห่งเสาไต้ ก็ทำเป็นย่อตัวลงขี้รดหัวพราหมณ์นั้น พราหมณ์โกรธผูกเวรในฝูงกา

ครั้งนั้นมีหญิงทาสรับจ้างซ้อมข้าวคนหนึ่ง เอาข้าวเปลือกผึ่งแดดไว้ที่ประตูเรือน นั่งคอยเฝ้าอยู่นั่นแหละหลับไป แพะขนยาวตัวหนึ่งรู้ว่าหญิงนั้นประมาทมากินข้าวเปลือกเสีย แกตื่นเห็นมันก็ไล่ไป แพะคอยมากินข้าวเปลือกในเวลาที่แกหลับอย่างนั้นแหละสองสามครั้ง แกก็ไล่มันไปทั้งสามครั้ง แล้วคิดว่า เมื่อมันกินบ่อยๆ จักกินข้าวเปลือกเข้าไปตั้งครึ่งจำนวน เราต้องเข้าเนื้อไปมากมาย คราวนี้ ต้องกระทำมิให้มันมาอีกเด็ดขาด แล้วแกก็ถือไต้นั่งทำเป็นหลับ เมื่อแพะเข้ามากินข้าวเปลือก ก็ลุกขึ้นขว้างแพะด้วยไต้ ขนทั้งหลายก็ติดไฟ มันเมื่อร่างกายไหม้อยู่ คิดจักให้ไฟดับ วิ่งไปโดยเร็ว เอาตัวสีที่กระท่อมหญ้าแห่งหนึ่งใกล้โรงช้าง กระท่อมนั้นก็ลุกโพลงไป เปลวไฟที่เกิดจากกระท่อมนั้นจับโรงช้างไหม้ เมื่อโรงช้างไหม้ หลังช้างก็พลอยไหม้ ช้างเป็นอันมากต่างมีตัวเป็นแผลไปตามๆ กัน พวกหมอไม่สามารถจะรักษาช้างให้หายโรคได้ พากันกราบทูลพระราชา พระราชาจึงตรัสกับปุโรหิตว่า ท่านอาจารย์ พวกหมอช้างหมดฝีมือที่จะรักษาฝูงช้าง ท่านยังจะพอรู้ยาอะไรๆ บ้างเล่า ปุโรหิตกราบทูลว่า ข้าพระองค์ทราบเกล้าฯ อยู่ พระเจ้าค่ะ รับสั่งถามว่า ได้อะไรถึงจะถูก กราบทูลว่า น้ำมันกาลิ พระเจ้าค่ะ รับสั่งว่า ถ้าเช่นนั้น ท่านช่วยสั่งให้คนฆ่ากาเอาน้ำมันมาเถิด ตั้งแต่นั้นฝูงชนก็พากันฆ่าฝูงกา ไม่ได้น้ำมันต่างทิ้งไว้เป็นกองๆ ในที่นั้นๆ มหาภัยเกิดแก่ฝูงกาแล้ว

ครั้งนั้น พระโพธิสัตว์มีฝูงกาแปดหมื่นเป็นบริวาร อาศัยอยู่ในป่าช้าใหญ่ มีกาตัวหนึ่งมาบอกแก่พระโพธิสัตว์ถึงภัยที่เกิดขึ้นแก่ฝูงกา พระโพธิสัตว์นั้นจึงดำริว่า ยกเว้นเราเสียแล้ว ผู้อื่นที่จะสามารถบำบัดภัยที่กำลังเกิดขึ้นแก่หมู่ญาติของเราได้ ไม่มีเลย เราต้องบำบัดภัยนั้นแล้วรำลึกถึงบารมี ๑๐ ประการ กระทำเมตตาบารมีให้เป็นเบื้องหน้าบินรวดเดียวเท่านั้น เข้าไปในช่องพระแกลใหญ่ที่เปิดไว้ เข้าไปซุกอยู่ใต้พระราชอาสน์ ครั้งนั้น มีคนหนึ่งทำท่าจะไปจับพระโพธิสัตว์ พระราชาตรัสห้ามไว้ว่า มันเข้าหาที่พึ่ง อย่าจับเลย พระมหาสัตว์พักหน่อยหนึ่ง แล้วรำลึกพระบารมี ออกจากใต้อาสนะ กราบทูลพระราชาว่า ข้าแต่พระมหาราชเจ้า ธรรมดาพระราชา ต้องไม่ลุอำนาจอคติมีฉันทาคติเป็นต้น จึงจะชอบ กรรมใดๆ ที่ต้องทรงกระทำ กรรมนั้นๆ ต้องทรงพิจารณาให้ถี่ถ้วนแล้วทรงกระทำ จึงจะชอบ อนึ่งกรรมใด ที่กระทำสำเร็จผล กรรมนั้นเท่านั้นที่ควรจะทรงกระทำ นอกนี้ไม่ควรจะทรงกระทำ ก็ถ้าพระราชาทั้งหลายมาทรงกระทำกรรมที่ทำไปไม่สำเร็จผลเลยอยู่ไซร้ มหาภัยมีมรณภัยเป็นที่สุด ย่อมบังเกิดแก่มหาชน ปุโรหิตตกอยู่ในอำนาจเวร ได้กล่าวมุสาวาทแล้ว ขึ้นชื่อว่ามันเหลวของฝูงกา ไม่มีเลย ฟังคำนั้นแล้ว พระราชามีพระหทัยเลื่อมใส ให้พระโพธิสัตว์เกาะที่พระภัทรบิฐทองคำ ให้คนทาช่องปีกด้วยน้ำมันที่หุงแล้วได้แสนครั้ง ให้บริโภคโภชนะอย่างสะอาด สมควรเป็นพระกระยาหาร ให้ดื่มน้ำ พอพระมหาสัตว์สบายหายความเหน็ดเหนื่อยแล้วจึงได้ตรัสคำนี้ว่า พ่อบัณฑิต เธอกล่าวว่า ขึ้นชื่อว่ามันเหลวของฝูงกาไม่มี ด้วยเหตุไรเล่า มันเหลวของฝูงกาจึงไม่มี พระโพธิสัตว์เมื่อจะกราบทูลชี้แจงว่า ด้วยเหตุนี้ๆ พระเจ้าข้า กระทำพระราชวังทั้งสิ้นให้เป็นเสียงเดียว แสดงธรรม กล่าวคาถานี้ว่า

นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยา		สพฺพโลกวิเหสกา
ตสฺมา เนสํ วสา นตฺถิ		กากนมฺหาก ญาตินํ

แปลว่า ฝูงกามีหัวใจหวาดสดุ้งเป็นนิจ ชอบเบียดเบียนชาวโลกทั้งมวล เหตุนั้นมันเหลวของฝูงกาผู้เป็นญาติของข้าพระองค์เหล่านั้น จึงไม่มี ฯ

มีอรรถาธิบายว่า ข้าแต่พระมหาราชเจ้า ธรรมดาฝูงกามีหัวใจสดุ้ง คือ คอยแต่หวาดกลัวอยู่เป็นนิจทีเดียว เที่ยวเบียดเบียนข่มเหงมนุษย์ที่เป็นใหญ่มีกษัตริย์เป็นต้นบ้าง หญิงชายทั่วไปบ้าง เด็กชายเด็กหญิงเป็นต้นบ้าง เหตุนั้น คือด้วยเหตุสองประการนี้ ขึ้นชื่อมันเหลวของฝูงกาผู้เป็นญาติของข้าพระองค์เหล่านั้นจึงไม่มี แม้ในอดีตก็ไม่เคยมี แม้ในอนาคตก็จักไม่มี ฯ

พระโพธิสัตว์เปิดเผยเหตุนี้ด้วยประการฉะนี้ แล้วทูลเตือนพระราชาว่า ข้าแต่พระมหาราชเจ้า ธรรมดาพระราชามิได้ทรงพิจารณาใคร่ครวญแล้ว ไม่พึงทรงกระทำพระราชกิจ พระราชาทรงพอพระทัยบูชาพระโพธิสัตว์ด้วยราชสมบัติ พระโพธิสัตว์ถวายคืนราชสมบัติแด่พระราชาดังเดิม ขอให้ทรงดำรงในเบญจศีล ทูลขอพระราชทานอภัยแก่สัตว์ทั้งปวง พระราชาทรงสดับธรรมเทศนาแล้ว โปรดประทานอภัยแก่สรรพสัตว์ ทรงตั้งนิพัทธทานแก่ฝูงกา ให้หุงข้าวประมาณวันละถังหนึ่ง คลุกด้วยรสเลิศต่างๆ พระราชทานให้แก่กาทุกๆ วัน ส่วนพระมหาสัตว์ได้รับพระราชทานพระกระยาหารทีเดียวฯ

พระศาสดาทรงนำพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดกว่า พระเจ้าพาราณสีในครั้งนั้น ได้มาเป็นอานนท์ ส่วนพญากาได้มาเป็น เราแล ฯ

จบ กากชาดก
จบอสัมปทานวรรคที่ ๑๔