ประวัติความเป็นมาของการรำกลองยาว

การแสดงรำกลองยาว นับวันจะหาชมได้ยาก
ภาพโดย Mckaforce

ประวัติความเป็นมาของการรำกลองยาว

รำกลองยาว เป็นการแสดงที่ประยุกต์มาจากการเล่น “เทิ้งบ้องกลองยาว” ของชาวบ้านโดยนำเอาจังหวะต่างๆ ของกลองยาวมาเรียบเรียงใหม่ และประดิษฐ์ท่ารำประกอบจังหวะให้เป็นมาตรฐานและดัดแปลงเครื่องแต่งกายจากชาวบ้านธรรมดาให้มีความประณีตมากขึ้น นอกจากนี้ยังเพิ่มเครื่องประดับตกแต่งให้มีสีสันสวยงามยิ่งขึ้นอีกด้วย การแสดงชุดเถิดเทิงนี้มีประวัติความเป็นมา คือ ในสมัยนายธนิต อยู่โพธิ์ เป็นอธิบดีกรมศิลปากร ได้มีการอนุรักษ์และเผยแพร่ดนตรีและนาฏศิลป์ไทยอย่างกว้างขวางทั้งในและต่างประเทศ เมื่อราวปี พ.ศ.๒๕๐๐ ประเทศสหรัฐอเมริกาได้ติดต่อมายังกรมศิลปากรให้นำดนตรีและนาฏศิลป์ไทยไปแสดง ดังนั้นกรมศิลปากรจึงได้ปรับปรุงลักษณะการแสดงนาฏศิลป์ไทยมาตรฐานแบบเก่าที่มีรูปแบบประณีตงดงาม และค่อนข้างจะเชื่องช้า จึงปรับปรุงให้มีความรวดเร็ว คล่องตัว สนุกสนาน เร้าใจผู้ชม โดยจัดชุดเถิดเทิง ซัดชาตรี ไตรภาคี ตรีลีลา โขนชุด “หนุมานจับนางสุพรรณมัจฉา” และการแสดงกระบี่ กระบอง ด้วยเหตุนี้ จากเดิมที่กลองยาวเป็นการละเล่นของชาวบ้านที่มีรูปแบบการละเล่นเป็นอิสระเฉพาะตัว กรมศิลปากรจึงได้คิดประดิษฐ์ท่ารำและจังหวะการตีกลองยาวขึ้นใหม่ เช่น การรำของผู้ชายให้มีการกระโดดใช้เข่ากระทุ้งหน้ากลอง ส่วนนางรำจะใช้ศอกลงถองหน้ากลอง เป็นต้น ซึ่งนับเป็นท่ารำที่แปลกใหม่และสวยงามจนเป็นบรรทัดฐานของการละเล่นจนถึงปัจจุบัน

กลองยาว เป็นอีกภูมิปัญญาหนึ่งของชนชาติไทย การเล่นกลองยาวไม่ปรากฏหลักฐานเป็นที่แน่ชัดว่าใครเป็นผู้ประดิษฐ์ขึ้นมาก่อน ได้แต่กล่าวกันต่อๆ มาว่าเป็นกลองที่ได้รับแบบอย่างมาจากพม่าในสมัยธนบุรี หรือตอนต้นกรุงรัตนโกสินทร์ สมัยที่ไทยกับพม่าทำสงครามกัน โดยในระหว่างพักรบ ทหารพม่าจะนำกลองยาวมาเล่นกันด้วยความรื่นเริง คนไทยในสมัยนั้นได้เห็นการละเล่นกลองยาวดังกล่าว จึงได้จดจำแบบอย่างมาเล่นบ้าง บางท่านกล่าวว่ากลองยาวของพม่านี้มีชาวพม่าพวกหนึ่งเข้ามาเผยแพร่ในประเทศไทย เมื่อครั้งสมัยรัชกาลที่ ๔ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ นิยมแสดงในงานเทศกาลตรุษสงกรานต์และงานรื่นเริงทั่วไป แต่เดิมใช้ผู้แสดง ๑๖ คน แต่ถ้ามีการต่อกลองก็ต้องใช้ผู้แสดงมากกว่านี้ พวกตีกลองยืนจะเป็นผู้ชาย ส่วนพวกรำมักจะใช้ผู้หญิงล้วน มีผู้ตีกลองยืน ๓ คน โดยใช้เครื่องดนตรีประกอบจังหวะ ได้แก่ ฉิ่ง ฉาบ กลับ โหม่ง ปี่ และกลองยาว สมัยก่อนเวลาจะเปลี่ยนท่าจะใช้นกหวีดเป็นสัญญาณในการเปลี่ยนท่าทุกครั้ง

จังหวะกลองที่ตีนั้นมีหลายจังหวะแล้วแต่ผู้ตี ผู้รำก็จะใส่ท่ารำให้เข้ากับจังหวะกลอง โดยให้ผู้รำสะพายกลองยาว มีท่ารำประกอบการตีกลองของผู้แสดง เช่น ท่ารำส่าย ท่าพรหมสี่หน้า ท่าสอดสร้อยมาลา ท่าผาลาเพียงไหล่ ฯลฯ ต่อมามีการดัดแปลงการเล่นและท่ารำให้แปลกกว่าของเดิมที่แห่กันแบบธรรมดา ให้มีลีลาการรำที่ตื่นเต้นเร้าใจ เช่น มีการต่อตัว ต่อกลอง โยนกลอง คาบกลองในขณะที่รำ เป็นต้น ผู้แสดงจะต้องฝึกหัดการต่อตัว ต่อกลอง ให้คล้องจองได้จังหวะ การต่อกลองก็จะต่อตั้งแต่กลอง ๑ ใบ ๒ ใบ ต่อขึ้นไปเรื่อยๆ จนสูงสุดเท่าที่คนรำและต่อตัวจะสามารถจับกลองได้

ในการละเล่นกลองยาว มีความเชื่อว่ากลองยาวมีครูบาอาจารย์ เนื่องจากดนตรีไทย เป็นเครื่องดนตรีที่มีความศักดิ์สิทธิ์ ก่อนจะเริ่มเล่นและหลังเล่นต้องมีการกราบไหว้ สาเหตุที่ไหว้ไม่ใช่เพราะว่ามีครูสิงอยู่ในเครื่องดนตรีนั้น แต่ที่ต้องกราบไหว้นั้นเพราะเนื่องจากเคารพในตัวครูบาอาจารย์ที่ได้สั่งสอนกันต่อๆ มา จึงแสดงออกมาด้วยการไหว้ การไหว้ครูดนตรีไทยจึงรวมการไหว้ครูที่ล่วงลับไปแล้ว และที่ยังมีชีวิตอยู่ในปัจจุบันด้วย ทั้งยังเป็นการสร้างขวัญและกำลังใจให้กับผู้แสดงอีกด้วย

ท่ารำที่ใช้ในการแสดง ได้แก่ ท่าเท้าและท่ามือ
ท่าเท้า ยำตามจังหวะ เท้าซ้ายก้าวไขว้หน้า เท้าขวาวางหลังเปิดส้นเท้า ย่ำธรรมดาตามจังหวะกลองโดยตลอด เป็นท่าย่ำเท้าพื้นฐาน บางท่ากระดกเท้า โย้ตัว แตะปลายเท้า

ท่าขึ้นกลอง ๑ เอาหน้ากลองคว่ำกับพื้นแล้วขึ้นไปยืนรำบนปากกลอง

ท่าขึ้นกลอง ๒ หงายหน้ากลองขึ้นแล้วนำกลองใบที่ ๒ มาวางซ้อน คนจับกลองจะต้องปักหลักให้ดีโดยเท้าหนึ่งเหยียบปากกลองใบล่างไว้ อีกเท้าหนึ่งปักหลักให้มั่น มือรวบเชือกลองทั้ง ๒ ใบ แล้วดึงกดให้ตึง อีกมือหนึ่งจับกลองให้แน่นโดยใช้ไหล่ช่วย คนขึ้นจะเหยียบหน้าขาปีนไหล่แล้วขึ้นไปยืนบนปากกลองใบที่ ๒ ทำท่ารำ

ท่าขึ้นกลอง ๓ และท่าขึ้นกลอง ๔ ท่านี้ไม่เป็นที่นิยมแสดงเพราะต้องใช้คนถึง ๑๒ คน ผู้ที่ขึ้นไปยืนรำอยู่บนกลอง ๓ กลอง ๔ ต้องมีความกล้าและฝึกหัดจนชำนาญ ต้องมีการประสานกันให้ดีทั้งวง เชือกผูกกลองต้องแน่น หน้ากลองที่วางซ้อนกันทั้ง ๔ ใบต้องไม่เหลื่อมกัน มิฉะนั้นอาจเป็นอันตรายกับผู้แสดงได้

ท่ามือ ท่าพื้นฐานคือมือซ้ายจังปากกลอง มือขวาแกว่งแขนแล้วตีหน้ากลอง ท่าปกติที่ใช้คือ ท่าพรหมที่หน้า ท่าสอดสร้อยมาลา ท่าชักแป้งผัดหน้า ท่าเฉิดฉิน ท่าจันทร์ทรงกลด เป็นต้น

นอกจากนั้นยังมีท่าเหยียบเข่า นั่งไหล่ โยนกลอง คาบกลอง และท่าสะพานโค้งคาบเงิน ซึ่งเป็นท่าของการแสดงกลองยาว

ที่มาข้อมูล :
- สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคกลาง เล่ม ๑๒ จัดพิมพ์โดยมูลนิธิสารานุกรมไทย ธนาคารไทยพาณิชย์
- เว็บไซท์ มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม