ผางลาง : เครื่องทำเสียงสัญญาณวางไว้บนหลังวัวควาย

ผางลาง

เครื่องทำเสียงสัญญาณ ทำด้วยโลหะ ลักษณะคล้ายระฆังแต่เป็นสี่เหลี่ยมแบนแคบ ด้านบนโค้งมน มีหูสำรับสอดไม้แขวนลอยอยู่ระหว่างขาไม้โค้ง ซึ่งตั้งอยู่บนฐานไม้ ลูกผางลางหรือลูกตีจะมัดห้อยอยู่ในโพรงกลวงนั้น

ผางลางใช้วางไว้บนหลังวัวหรือเกวียนเล่มแรกของขบวนขนส่งสินค้า เพื่อให้เกิดเสียงดัง เช่นเดียวกับกระดิ่งหรือกะลอที่แขวนคอวัว แต่ผางลางจะมีเสียงก้องกังวานไปไกล เป็นสัญญาณให้ขบวนวัวที่อยู่ถัดไปตามได้ถูกทางและรู้ตำแหน่งของหัวหน้าขบวนหรือผู้นำทางของตน ไม้ยึดพางลางให้วางบนหลังสัตว์ได้ โดยการตีไม้ยึดให้ขนานกัน ๒ ท่อน ตัดเส้นหวาย ๒ เส้น สอดไปในรูไม้ที่เจาะไว้โน้มให้โค้งงอเท่ากับความสูงของพางลาง เส้นหวายโค้งทั้ง ๒ เส้นนี้จะขนานกับพางลางให้แน่น ใช้เชือกร้อยหูพางลางแล้วมัดกับเส้นหวายขนานกัน นำพางลางไปตั้งวางบนหลังสัตว์ ใช้เชือกผูกมัดรอบตัวสัตว์แล้วกลับมามัดตัวไม้รองพางลางอีกครั้งหนึ่ง การใช้ผางลางคงพัฒนามาจากการใช้กระดิ่งแขวนคอวัว คอควาย แต่เสียงกระดิ่งจะแหลมเล็กเหมือนๆ กัน จนไม่สามารถแยกสัญญาณได้ว่า เสียงที่ดังนั้นเป็นฝูงวัว ควาย ของตนหรือไม่ การทำให้เสียงดังและเสียงใหญ่จำเป็นต้องทำโพรงเหล็ก กว้าง มีลูกตีใหญ่ เมื่อพางลางมีขนาดใหญ่จึงไม่เหมาะที่จะใช้ผูกคอสัตว์ จึงได้นำมาวางบนหลังสัตว์แทน ชาวบ้านและชาวเขามักนิยมใช้พางลาง ต่างบนหลังวัว ม้า ลา และล่อ ในขณะต่างสิ่งของหรือบรรทุก เช่น ข้าว ผัก ผลไม้ เนื้อสัตว์ เพื่อนำไปกินหรือไปขาย หนทางที่สัตว์เดินในระยะทางไกลเป็นกองคาราวาน อาจมีป่าไม้ ภูเขาสลับซับซ้อนทำให้หลงทางแตกกระบวนได้ง่าย เสียงสัญญาณของผางลางจะบอกทิศทาง ให้คนเดินคุมกระบวนตามหลังมาติดตามไปได้ถูกต้อง

ในกองคาราวานของพ่อค้าวัวต่างมักประกอบด้วยพ่อค้าวัวต่าง ๓-๕ คน พ่อค้าแต่ละคนอาจมีวัวต่างของตัวเอง ๑๐-๖๐ ตัวโดยอาจว่าจ้างคนในหมู่บ้านหรือพี่น้องเครือญาติช่วยควบคุมวัวของตนเอง ในการเดินทางขบวนวัวต่างมักเดินตามกันเป็นแถว โดยวัวตัวที่นำหน้าอาจมีผางลางวางบนหลัง หรือมีกระดิ่งแขวนไว้ที่คอ เพื่อเป็นสัญญาณให้ทราบว่ากองคาราวานเดินทางไปถึงไหน และยังเป็นสัญญาณให้ทราบว่ากองคาราวานได้เดินทางมาถึงหมู่บ้านแล้ว หลังเสร็จสิ้นภารกิจในการเดินทางแต่ละวัน พ่อค้าวัวต่างต้องหยุดพักที่ปาง โดยต้องเลือกทำเลที่มีหญ้า มีน้ำ อุดมสมบูรณ์ เป็นที่ราบหรือพื้นที่ที่ค่อนข้างโล่งปลอดภัยจากโจรผู้ร้ายและสัตว์ป่า มีการจัดเวรยามเพื่อเฝ้าระวังอันตราย

ขอขอบคุณ
- ศูนย์ข้อมูลกลางทางวัฒนธูรรม กระทรวงวัฒนธํรรม (ข้อมูล)
- กรมศิลปากร พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ น่าน (ข้อมูล/ภาพประกอบ)