เว็จกุฎี หรือ วัจกุฎี

เว็จกุฎี วัดพระบรมธาตุ อำเภอบ้านตาก จังหวัดตาก
โครงสร้างสร้างอย่างแข็งแรง ก่ออิฐถือปูน เว้นช่องลมให้ระบายอากาศได้ดี โครงหลังคาทำจากไม้เนื้อแข็ง
หลังคามุงกระเบื้องแผ่นเรียบ (กระเบื้องกาบู) แบ่งเป็นสองห้อง ประตูและวงกบทำจากไม้แผ่นเรียบ

• เว็จกุฎี หรือ วัจกุฎี (ป. วจฺจกุฏิ)

เว็จกุฎี หรือ วัจกุฎี (ป. วจฺจกุฏิ) หมายถึง ที่ถ่ายอุจจาระ (ใช้สำหรับ ภิกษุสามเณร)

คนในสมัยก่อนยังไม่รู้จักการสร้างส้วม เมื่อจะถ่ายอุจจาระ จึงเป็นการสะดวกที่จะไปทุ่งกัน โดยไปนั่งหลบถ่ายตามสุมทุมพุ่มไม้ หรือไปทุ่งไปนาไปสวน แต่ถ้ามีอันจะกินก็ขุดหลุมส้วม โดยให้ไกลตัวบ้านพอสมควรเพราะมีกลิ่นเหม็น เมื่อหลุมเริ่มเต็มก็กลบหลุมส้วม ย้ายไปขุดที่ใหม่ และบางคนอาจขุดหลุมตื้นๆ เพื่อถ่ายแล้วกลบฝังเป็นการเฉพาะกิจ ต่อมามีการสร้างส้วมขึ้นเป็นส้วมหลุม ทำผนังกำบังง่ายๆ เป็นไม้ไผ่สาน ไม่มีประตู บ้างก็มีหลังคา บ้างก็ไม่มี บางแห่งใช้ไม้ทำผนัง มีประตู

ซึ่งนั่นไม่ใช่วิธีที่เหมาะสมสำหรับพระสงฆ์ พระสงฆ์จำเป็นต้องมีที่ขับถ่ายที่มิดชิดมากกว่าคนทั่วไป

ในพระวินัยปิฎก เสขิยวัตร (พระวินัยข้อที่ ๒๑๘-๒๒๐) ได้บัญญัติให้ภิกษุพึงฝึกฝนปฏิบัติ สำรวมกายที่เหมาะสมแก่สมณเพศ ที่เกี่ยวกับการขับถ่ายอุจจาระหรือปัสสาวะไว้ว่า “เราไม่เป็นไข้ จักไม่ยืนถ่ายอุจจาระ หรือปัสสาวะ... เราไม่เป็นไข้จักไม่ยืนถ่ายอุจจาระหรือปัสสาวะ หรือบ้วนเขฬะ ลงบนของสดเขียว… เราไม่เป็นไข้จักไม่ยืนถ่ายอุจจาระ หรือปัสสาวะ ลงในน้ำ...”

ชื่อว่า “ของสดเขียว” หมายถึง ต้นไม้ แม้รากของต้นไม้ที่ยังเป็น (ยังไม่ตาย) ชอนไปบนพื้นดิน ปรากฏให้เห็นก็ดี กิ่งไม้เลื้อยระไปบนพื้นดินก็ดี ทั้งหมดเรียกว่าของสดเขียวทั้งนั้น

ในขุททกวัตถุขันธกะ กล่าวไว้ว่า แต่เดิมพระภิกษุต่างพากันขับถ่ายไม่เป็นที่เป็นทาง ทำให้อารามสกปรกและมีกลิ่นเหม็น ด้วยเหตุนี้ สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า จึงทรงกำหนดให้ภิกษุสงฆ์อุจจาระหรือปัสสาวะให้เป็นที่เป็นทางเป็นการเฉพาะ และอนุญาตให้ใช้หม้อมีฝาปิดรับปัสสาวะ แต่การนั่งปัสสาวะลงในหม้อก็เป็นไปด้วยความยากลำบาก พระพุทธองค์จึงทรงอนุญาตให้ใช้เขียงหรือแผ่นรองรับเท้าเพื่อถ่ายปัสสาวะ ส่วนการถ่ายอุจจาระอนุญาตให้ทำส้วมหลุมสำหรับถ่าย โดยขุดหลุมดิน มีตัวเรือนสร้างครอบคลุมส้วมไว้ให้มิดชิด เพื่อป้องกันปากหลุมพังลง จึงทรงให้กรุผนังและปากหลุมด้วยอิฐ หิน หรือไม้ และเพื่อป้องกันไม่ให้มีการพลัดตกลงไปในหลุม จึงอนุญาตให้ทำเขียงหรือใช้ไม้มาพาดเหยียบเวลาถ่ายไว้เหนือปากหลุม หรือใช้ไม้กระดานมาปิดแล้วเจาะช่องสําหรับถ่าย

ด้วยเหตุนี้ เวจกุฎี หรือส้วมของพระจึงเป็นสิ่งจำเป็น และพระสงฆ์รู้จักใช้กันมาตั้งแต่สมัยพุทธกาล

เว็จกุฎี วัดพระบรมธาตุ อำเภอบ้านตาก จังหวัดตาก