พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ เรื่องที่ เรื่องที่ ๕๑ ตัณฑุลนาฬิชาดก : พระโพธิสัตว์กับคนโง่

พระเจ้า ๕๐๐ ชาติ เรื่องที่ ๕๑ ตัณฑุลนาฬิชาดก
พระโพธิสัตว์กับคนโง่

ในสมัยที่พระเจ้าพรหมทัตครองราชย์สมบัติอยู่ในเมืองพาราณสี แคว้นกาสี
ในครั้งนั้น พระโพธิสัตว์ได้รับราชการอยู่ในวังหลวง ดำรงตำแหน่งเจ้าหน้าที่จัดซื้อของหลวง ในการนี้ต้องทำหน้าที่ตีราคาแลกเปลี่ยนสินค้าด้วยความยุติธรรม
แรกๆ ก็ไม่มีปัญหาอะไร แต่ต่อมาพระเจ้าพรหมทัตเกิดความโลภ จึงมีพระราชดำริว่า “ถ้าฝ่ายเจ้าหน้าที่จัดซื้อยังจัดซื้อและเปลี่ยนตีราคาด้วยความยุติธรรมอยู่อย่างนี้ อีกไม่นานทรัพย์สินในท้องพระคลังจักหมดสิ้นไปอย่างแน่นอน อย่ากระนั้นเลย เรามาแต่งตั้งคนโง่สักคนหนึ่งมาทำหน้าที่แทนเจ้าหน้าที่คนปัจจุบันจะดีกว่า”
จากนั้นก็ทรงสั่งปลดพระโพธิสัตว์ แล้วทรงแต่งตั้งคนโง่เขลาเป็นเจ้าหน้าที่จัดซื้อของหลวงแทน
นับแต่นั้นมา พระเจ้าพรหมทัตก็ทรงทำตัวอยู่เบื้องหลังการจัดซื้อของหลวงตลอดมา และทรงทำการตามอำเภอใจ ให้ตีราคาแลกเปลี่ยนซื้อหาด้วยการเอารัดเอาเปรียบทุกประการ
อยู่มาวันหนึ่ง พ่อค้าม้าต้อนม้า ๕๐๐ ตัว จากแคว้นอุตราปถะมาแลกเปลี่ยนสินค้า เจ้าหน้าที่จัดซื้อของหลวงผู้โง่เขลา ได้ตีราคาม้าทั้งหมดเป็นราคาข้าวสาร ๑ ทะนาน พ่อค้าม้าทั้งไม่พอใจทั้งเสียใจที่ถูกกดราคาเช่นนั้น จึงไปหาพระโพธิสัตว์ถึงที่บ้าน เพื่อขอความช่วยเหลือ
พระโพธิสัตว์รู้ว่าเจ้าหน้าที่ซื้อของหลวงเป็นคนโง่และเห็นแก่ได้ จึงแนะนำให้พ่อค้าติดสินบนเจ้าหน้าที่ บอกให้เขาตีราคาใหม่ พอพ่อค้าม้าติดสินบนเจ้าหน้าที่เรียบร้อยแล้ว พระโพธิสัตว์ก็ชวนเขาไปเฝ้าพระราชาที่ท้องพระโรง ซึ่งในขณะนั้นมีเหล่าอำมาตย์ ขุนนาง ข้าราชการ และประชาชนมาเข้าเฝ้ากันเป็นจำนวนมาก ถึงกำหนดเวลา เจ้าหน้าที่จัดซื้อของหลวงก็ออกมาปฏิบัติหน้าที่ของตน พ่อค้าม้าได้กราบทูลถามพระราชาว่า “ใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท ข้าพระองค์ทราบว่า ม้า ๕๐๐ ตัว มีราคาข้าวสาร ๑ ทะนาน แต่ไม่ทราบว่าข้าวสาร ๑ ทะนาน มีราคาเท่าไร พระเจ้าข้า ขอพระองค์ทรงถามเจ้าหน้าที่ดูเถิดพระเจ้าข้า
ครั้นพระราชาตรัสถามแล้ว เจ้าหน้าที่ก็กราบทูลว่า “ข้าวสาร ๑ ทะนาน มีราคาเท่ากับเมืองพาราณสีทั้งเมือง พระเจ้าข้า”
พระโพธิสัตว์ฟังเช่นนั้นก็ทูลถามว่า “ใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท พระองค์ตรัสว่า ข้าวสาร ๑ ทะนานมีราคาเท่ากับม้า ๕๐๐ ตัวเชียวหรือ และข้าวสารเพียงทะนานเดียวมีค่าเท่ากับเมืองพาราณสีทั้งเมืองเชียวหรือ พระเจ้าข้า”
ผู้คนในที่ประชุมได้ยินเช่นนั้นก็พากันส่งเสียงหัวเราะตบมือขึ้นด้วยความชอบใจ พร้อมกับกล่าวว่า “พวกเราเคยเข้าใจว่า แผ่นดินและราชสมบัติเมืองพาราณสี จะมีค่าหาประมาณมิได้ แต่วันนี้กลับรู้แล้วว่ามีค่าเพียงข้าวสาร ๑ ทะนานเท่านั้น”
“โอ! เจ้าหน้าที่คนนี้มีความคู่ควรกับพระราชา”
พระเจ้าพรหมทัตทรงละอายพระทัยและทรงพระพิโรธมาก ถึงกับทรงสั่งปลดเจ้าหน้าที่คนนั้น และรับสั่งให้ขับไล่ออกไปให้พ้นเมือง แล้วทรงแต่งตั้งพระโพธิสัตว์ให้เข้ามารับตำแหน่งเจ้าหน้าที่จัดซื้อของหลวงตามเดิม

ธรรมนิทานชาดกเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า
“แต่งตั้งคนโง่ให้มีอำนาจ ก็รังแต่จะทำประโยชน์ให้เสียไป”

พุทธศาสนสุภาษิตประจำเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า
หา เปติ อตฺถํ ทุมฺเมโธ
คนโง่เขลา ย่อมทำลายประโยชน์ให้เสียไป (๒๗/๑๕)
ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ
โลภเข้าแล้วมองไม่เห็นธรรม (๒๕/๒๖๘)
อนฺธตมํ ตทา โหติ ยํ โลโภ สหเต นรํ
เมื่อความโลภเข้าครอบงำคน เวลานั้นมีแต่ความมืดตื้อ (๒๕/๒๗๓)