[ สุขใจ ดอท คอม บ้านหลังเล็กอันแสนอบอุ่น ] ธรรมะ พุทธประวัติ ฟังธรรม ดูหนัง ฟังเพลง เกมส์ เบาสมอง ดูดวง สุขภาพ สารพันความรู้

[Kimleng]

Tweet

พระรถคำฉันท์

 คำนำ

บรรพชนไทยได้สร้างสรรค์วรรณกรรมร้อยกรองจำนวนมากไว้เป็นมรดกทางวัฒนธรรมของชาติ วรรณกรรมดังกล่าวย่อมสะท้อนถึงความคิด ความเชื่อ วิถีชีวิตและความเป็นไปของสังคมในยุคสมัยที่แต่งเรื่องนั้นๆ อาจกล่าวได้ว่าวรรณกรรมเป็นจดหมายเหตุรูปแบบหนึ่งซึ่งกวีเป็นผู้บันทึก ดังนั้นข้อมูลต่างๆ ที่สอดแทรกอยู่ในแต่ละเรื่อง จึงมีประโยชน์อย่างยิ่งต่อการศึกษาสืบค้นเรื่องราวในอดีต

สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ได้ตรวจสอบชำระและจัดพิมพ์เผยแพร่วรรณกรรมของชาติมาอย่างต่อเนื่อง แต่ก็ยังมีวรรณกรรมโบราณอีกหลายเรื่องที่ยังไม่ได้ดำเนินการ วรรณกรรมเหล่านี้บันทึกไว้ในเอกสารสมุดไทยซึ่งนับวันจะชำรุดสูญสลายไปตามกาลเวลา หลายเรื่องสูงด้วยคุณค่าในเชิงวรรณศิลป์สมควรที่จะเผยแพร่และรักษาสืบทอดให้คงอยู่เป็นสมบัติของชาติสืบไป

เรื่อง พระรถคำฉันท์ นี้สันนิษฐานว่าน่าจะแต่งขึ้นในสมัยอยุธยาตอนปลาย มีสำนวนโวหารไพเราะ กรมศิลปากรยังไม่เคยจัดพิมพ์มาก่อน ต้นฉบับเป็นเอกสารสมุดไทย เก็บรักษาไว้ที่กลุ่มหนังสือตัวเขียนและจารึก สำนักหอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากรพิจารณาเห็นว่า เรื่องดังกล่าวมีคุณค่าต่อการศึกษาด้านวรรณกรรมและอักษรศาสตร์ จึงมอบให้นายบุญเตือน ศรีวรพจน์ นักอักษรศาสตร์ ๘ ว. ข้าราชการสำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์เป็นผู้ตรวจสอบชำระและจัดพิมพ์เผยแพร่

อนึ่ง เรื่อง พระรถเสนหรือที่ชาวไทยรู้จักในชื่อ พระรถเมรี เป็นนิทานที่ได้รับความนิยมตั้งแต่สมัยอยุธยาสืบเนื่องมาจนถึงปัจจุบัน กวีไทยนำมาสร้างสรรค์เป็นวรรณกรรมร้อยกรองหลายรูปแบบ เช่น กาพย์ขับไม้ คำกลอนและบทละครซึ่งสำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์กำลังตรวจสอบชำระเพื่อจัดพิมพ์ในโอกาสต่อไป

กรมศิลปากรหวังว่าหนังสือ พระรถคำฉันท์นี้ จะอำนวยประโยชน์ต่อนักเรียน นักศึกษาและผู้สนใจวรรณกรรมไทยโดยทั่วกัน

อธิบดีกรมศิลปากร

สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์
๘ เมษายน ๒๕๔๘

อธิบายเรื่อง พระรถคำฉันท์

^[๑]เรื่องพระรถเมรี หรือ เรื่องนางสิบสอง เป็นนิทานพี้นบ้านที่ชาวไทยรู้จักแพร่หลายมาตั้งแต่สมัยอยุธยาหรือก่อนหน้านั้นแล้ว เมื่อพระเถระชาวเชียงใหม่รจนาคัมภีร์ปัญญาสชาดกได้นำเรื่องนี้ไปปรับเป็นชาดกด้วยเรื่องหนึ่ง วรรณคดีสำคัญๆ หลายเรื่องที่แต่งในสมัยอยุธยาอ้างถึงเรื่องพระรถเมรีไว้เช่น

โคลงนิราศหริภุญไชย

กังรีนิราศร้าง		รถเสน
หวานหว่านในดินเดน		ด่านนํ้า
นางยักษ์ผูกพันเวร		มรโมฐ วันนา
อันพี่พลัดน้องซํ้า		เร่งร้ายระเหระหน ฯ
กาพย์ห่อโคลงพระศรีมโหสถ		.
เกลือกเหมือนเงื่อนบพิตร		รถสิทธิสนิทนนทา
รุกริบสิบสองพะงา		ควักตาให้ใส่ขุมขัง
เกลือกเหมือนเงื่อนท้าวผ่าน		สากล
กักมารดาลมัวมนท		ข่าวไข้
สิบสองจองทัณฑ์อน		สิบสองจองทัณฑ์อน
แล้วส่งลงขุมให้		ร่ำร้อนฤๅเสบย ฯ

กวีไทยสมัยอยุธยานิยมนำเรื่องพระรถเสน มาแต่งเป็นคำประพันธ์หลายรูปแบบ เช่น กาพย์ขับไม้ คำฉันท์และบทละคร เป็นต้น กาพย์ขับไม้เรื่องพระรถเสนนั้นสันนิษฐานว่า น่าจะแต่งขึ้นในสมัยอยุธยาตอนต้น คำศัพท์ที่ปรากฏมีลักษณะใกล้เคียงกับลิลิตพระลอ เนื้อหาเท่าที่พบเป็นตอนอภิเษกพระรถเสนกับนางเมรี กาพย์ขับไม้สำนวนนี้ใช้เป็นบทสำหรับ “ขับไม้” ในพระราชพิธีสมโภชมาตั้งแต่สมัยอยุธยา สืบมาจนถึงสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น

หนังสือจินดามณีของพระโหราธิบดีซึ่งเชื่อกันว่าแต่งขึ้นใน รัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ตอนที่ว่าด้วยการแต่งคำประพันธ์ “สุรางคณาปทุมฉันท์” นำข้อความจากเรื่องนางสิบสองมาเป็นตัวอย่าง ดังนี้

....		๏ โอ้อกกูเอ๋ย
เมื่อก่อนกูเคย		สมบัติครามครัน
ทำบุญบ่เบื่อ		เชื่อชอบทุกอัน
จึงได้จอมขวัญ		ลูกน้อยนงพาล
		๏ ถึงบุญเราถอย
สิ่งสินยับย่อย		ยากพ้นประมาณ
บาปใดมาให้		พ่อเจ้าบันดาล
กำจัดสงสาร		สิบสองเสียไกล ฯ

ตัวอย่างที่ปรากฏในหนังสือจินดามณี ไม่พบฉบับที่เป็นเรื่องยาวหรือเอกสารอื่นๆ คำประพันธ์ดังกล่าวน่าจะตัดมาจากตอนต้นของเรื่องพระรถเมรีซึ่งสันนิษฐานว่าต้นฉบับน่าจะสูญไปแล้ว

บทละครนอกสมัยอยุธยาเรื่องพระรถเสนนั้น พระยาปริยัติธรรมธาดา (แพ ตาละลักษมณ์) ได้ต้นฉบับมาแต่เมืองเพชรบุรี แล้วคัดลอกถวายสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เนื้อหาในบทละครสำนวนนี้เป็นตอนพระรถเสนกับนางเมรี “ลงสวน” ดำเนินเรื่องไปจนถึงพระรถเสนเตรียมที่จะหนี

ส่วน เรื่อง พระรถคำฉันท์ เท่าที่พบในการตรวจสอบชำระครั้งนี้มีหลายสำนวน สำนวนที่พิมพ์อยู่ในหนังสือนี้ เริ่มเนื้อความตั้งแต่นางเมรีบรรทมตื่นไม่พบพระรถเสนก็ออกติดตาม ดำเนินไปจนจบเรื่อง สันนิษฐานว่า คำฉันท์สำนวนนี้น่าจะแต่งขึ้นในสมัยอยุธยาตอนปลาย ดังจะอธิบายรายละเอียดต่อไปข้างหน้า

เรื่องย่อ

เนื่องจากกวีนิพนธ์คำฉันท์เรื่องพระรถเสนทุกสำนวนมิได้ดำเนินเรื่องตั้งแต่ต้นไปจนจบบริบูรณ์ ในที่นี้จึงขอนำเรื่องย่อจากรถเสนชาดกในปัญญาสชาดกมาประกอบดังนี้

ครั้งศาสนาของพระกัสสปสัมมาสัมพุทธเจ้า มีเศรษฐีผู้หนึ่งนามว่านนท์ได้นำกล้วยน้ำว้า ๑๒ ผล ไปถวายพระพุทธเจ้าแล้วอธิษฐานขอให้มีบุตรธิดาไว้สืบสกุล อยู่มาภรรยาก็ตั้งครรภ์ไห้กำเนิดธิดา ๑๒ คน โดยลำดับ ตั้งแต่นางสิบสองเกิดมาเศรษฐีก็เริ่มยากจนลง กระทั่งไม่มีอาหารพอเพียงที่จะเลี้ยง จึงพาธิดาทั้งหมดขึ้นเกวียนนำไปปล่อยเสียในป่า นางพากันเดินหลงทางไปจนถึงสวนเมืองคชปุรนครของนางยักขิณีสันธมาร นางยักษ์พบเข้าก็เมตตานำไปเลี้ยงไว้ อยู่มานางสิบสองรู้ว่านางสันธมารเป็นยักขิณี จึงหนีไปจนถึงเมืองกุตารนครของพระราชารถสิทธิ์ พากันขึ้นไปอยู่บนต้นไทรริมสระ นางทาสีไปตักนํ้าสรงพบเข้าจึงมาทูลท้าวรถสิทธ์ๆ จึงรับนางทั้งสิบสองไว้เป็นมเหสี ฝ่ายนางสันธมารมีความโกรธแค้นยิ่ง ครั้นทราบข่าวว่านางสิบสองไปเป็นมเหสีของท้าวรถสิทธ์จึงออกติดตามไปจนถึงกุตารนคร แปลงร่างเป็นนางงามนั่งอยู่บนต้นไทรริมสระน้ำเช่นเดียวกับนางสิบสอง เมื่อท้าวรถสิทธิ์ทราบจึงให้รับนางมาตั้งเป็นอัครมเหสี คราวหนึ่งนางสันธมารแปลงแกล้งทำเป็นป่วยแล้วทูลท้าวรถสิทธ์ว่า หากควักดวงตานางสิบสองเสียจึงจะหายจากโรค ท้าวรถสิทธ์ต้องเสน่ห์จึงยอมให้นางยักษ์ควักดวงตานางสิบสองเสียทั้งสองข้าง เว้นแต่นางน้องสุดท้องนั้นควักตาออกเพียงข้างเดียว แล้วฝากกองลมให้นำดวงตาทั้งหมดไปส่งให้นางกังรีผู้เป็นธิดาเก็บรักษาไว้ที่เมืองคชปุรนคร ขณะนั้นพี่สาวทั้งสิบเอ็ดคนกำลังตั้งครรภ์ ท้าวสักกเทวราชจึงอาราธนาพระโพธิสัตว์ให้มาปฏิสนธิในครรภ์ของน้องคนสุดท้อง ท้าวรถสิทธิ์ให้ขังนางสิบสองไว้ในอุโมงค์

เมื่อครบกำหนดนางผู้พี่ทั้งสิบเอ็ดคนก็คลอดบุตร ด้วยความอดอยากจึงฉีกเนื้อบุตรแบ่งกันกิน ภายหลังพระโพธิสัตว์จึงคลอดจากครรภ์มารดา นางน้องสุดท้องเฝ้าถนอมเลี้ยงดูจนเจริญวัยให้นามว่า “รถเสน” อยู่มารถเสนกุมารก็ออกมาจากอุโมงค์ได้ด้วยอำนาจบารมี เที่ยวเล่นชนไก่พนันแลกอาหารมาเลี้ยงมารดากับฟ้า ไก่ของพระรถเสนชนะพนันทุกคราวจนความเลื่องลือไปถึงท้าวรถสิทธิ์ จึงให้นำตัวไปเฝ้า เมื่อทราบว่าเป็นโอรสก็มีความรักใคร่ นางสันธมารทราบเข้าก็คิดหาอุบายที่จะกำจัดพระรถเสน นางแสร้งทำเป็นป่วยหนัก ทูลท้าวรถสิทธิ์ว่า ยาที่จะรักษาได้มีอยู่ที่เมีองคชปุรนคร ขอให้พระรถเสนไปนำมาให้ พระรถเสนทูลอาสาแล้วเลือกม้าพระที่นั่งตัวหนึ่งเป็นพาหนะสำหรับเดินทาง นางสันธมารแปลงเขียนจดหมายฉบับหนึ่งผูกคอม้าไปเป็นความว่า ถ้าพระรถเสนไปถึงเมืองยักษ์เมื่อไรให้ฆ่าเสีย ม้าพาพระรถเสนเหาะไปถึงกลางทางก็พากันแวะพักที่อาศรมของพระฤๅษี พระฤๅษีมีความเมตตาจึง “แปลงสาร” เปลี่ยนข้อความในจดหมายเสียใหม่

ครั้นถึงเมืองคชปุรนครพบไพร่พลยักษ์ขวางอยู่เป็นจำนวนมาก จึงแก้จดหมายที่คอม้าทิ้งลงไป เสนายักษ์อ่านข้อความแล้วก็จัดการต้อนรับอย่างเอิกเกริกและขัดการอภิเษกกับนางกังรีให้ครอบครองบ้านเมืองตามความในจดหมาย เวลาล่วงไป ๗ เดือน ม้าทูลเตือนให้พระรถเสนกลับไปหามารดา พระรถเสนจึงออกอุบายขอให้นางกังรีพาไปประพาสอุทยานเพื่อนำต้นบุนนากและคิรีบุนนาก^[๒]ไปให้นางสันธมาร เมื่อได้สมปรารถนาแล้วก็กลับมายังตำหนัก ลวงให้นางกังรีดื่มสุราจนลืมสติแล้วพระรถเสนก็ถามถึงที่เก็บดวงตานางสิบสองและสรรพคุณยาวิเศษทั้ง ๗ ห่อ นางกังรีหลงกลก็บอกให้ทั้งหมด

ครั้นนางกังรีหลับพระรถเสนก็ฉวยห่อดวงตาและห่อยาทั้งหมดขึ้นหลังม้าหนีไปกลางดึก ตอนเช้านางตื่นขึ้นไม่เห็นสามีก็รีบยกไพร่พลออกติดตามไป พระรถเสนก็โปรยยาห่อหนึ่งเป็นมหาสมุทรขวางหน้าไว้ นางกังรีรำพันขอร้องให้พระรถเสนกลับมาก็ไม่เป็นผล ในที่สุดนางเสียใจจนดวงหทัยแตกออกเป็น ๗ ภาค สิ้นชีวิตอยู่ริมฝั่งมหาสมุทรนั้น ฝ่ายพระรถเสนกลับมาถึงกุตารนครโดยสวัสดิภาพ นางสันธมารทราบว่า ถูกพระรถเสนซ้อนกลก็เสียใจจนถึงแก่ความตาย พระรถเสนรีบนำยาไปรักษาดวงตาให้แม่และป้าจนหายเป็นปกติ ท้าวรถสิทธิ์จึงตั้งนางสิบสองเป็นมเหสีดังเดิมและอภิเษกให้พระรถเสนครอบครองบ้านเมืองต่อไป

การชำระต้นฉบับ

การตรวจสอบชำระเรื่องพระรถคำฉันท์เพื่อพิมพ์เผยแพร่ครั้งนี้ ใช้สำเนาเอกสารซึ่งถ่ายจากต้นฉบับสมุดไทยที่เก็บรักษาไว้ ณ หอสมุดแห่งชาติ จำนวน ๗ ฉบับ ได้แก่

เอกสารเลขที่ ๑๑ หมวดวรรณคดี หมู่ฉันท์ เรื่องพระรถ (รถเสน - เมรี) ประวัติ หอพระสมุดฯ ซื้อ พุทธศักราช ๒๔๕๐ มีข้อความในหน้าต้นว่า “หน้าต้นพระรถคำหวนณท่านเอย เล่ม ๑ ฯะ”

เอกสารเลขที่ ๑๒ หมวดวรรณคดี หมู่ฉันท์ เรื่องพระรถ (รถเสน - เมรี) ประวัติ พระวิเชียรธรรมคุณาธาร (โสด) วัดโมลีโลกยาราม ให้หอพระสมุดฯ เมื่อพุทธศักราช ๒๔๕๐ มี ข้อความในหน้าต้นว่า “สมุดพระรฐนิราชคำฉันท์ เล่ม ๑”

เอกสารเลขที่ ๑๓ หมวดวรรณคดี หมู่ฉันท์ เรื่องพระรถ (รถเสน - เมรี) ประวัติ หลวงธรรมาภิมณฑ์ (ถึก จิตรกถึก) ให้หอพระสมุดฯ พุทธศักราช ๒๔๕๐ มีข้อความในหน้าต้นว่า “ต้นเมรีย ฯะ”

เอกสารเลขที่ ๑๔ หมวดวรรณคดี หมู่ฉันท์ เรื่องพระรถ (รถเสน - เมรี) ประวัติ หอพระสมุดฯ ซื้อ พุทธศักราช ๒๔๕๐

เอกสารเลขที่ ๑๕ หมวดวรรณคดี หมู่ฉันท์ เรื่องพระรถ (รถเสน - เมรี) ประวัติ พระองค์เจ้าหญิงพิมพับศรสร้อย ประทานเมื่อ พุทธศักราช ๒๔๖๐ (ตอนต้นและตอนปลายสมุดชำรุด)

เอกสารเลขที่ ๑๖ หมวดวรรณคดี หมู่ฉันท์ เรื่องพระรถ (รถเสน - เมรี) ประวัติ ได้มาจากวัดอนงคาราม เมื่อวันที่ ๑๕ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๗๔ มีข้อความในหน้าต้นว่า “หน้าต้น หนังสือพระรทคำฉันท์ เล่ม ๑”

เอกสารเลขที่ ๑๗ หมวดวรรณคดี หมู่ฉันท์ เรื่องพระรถ (รถเสน - เมรี) ประวัติ หอพระสมุดฯ ซื้อ พุทธศักราช ๒๔๕๐ (มีตำรายาไทยอยู่ตอนต้น)

เอกสารทั้ง ๗ ฉบับดังกล่าวจำแนกออกได้เป็น ๓ สำรับคือ

เอกสารสำรับที่ ๑ ได้แก่ เอกสารเลขที่ ๑๒ เอกสารเลขที่ ๑๓ และเอกสารเลขที่ ๑๔ เอกสารสำรับนี้เป็นเรื่องพระรถคำฉันท์สำนวนที่เมื่อตรวจสอบชำระแล้วนำมาประมวลเข้าด้วยกันได้เนื้อความสมบูรณ์ตั้งแต่ต้นจนจบ (พิมพ์อยู่ในหนังสือนี้ ตั้งแต่หน้า ๒๑ ถึงหน้า ๗๒) ในจำนวนเอกสารทั้ง ๓ ฉบับดังกล่าว เอกสารเลขที่ ๑๔ มีเนื้อความบริบูรณ์ที่สุดเพียงฉบับเดียว (ดำเนินเนื้อความตั้งแต่บทนมัสการไปจนจบเรื่อง) ขาดหายไปเพียงบทนมัสการตอนต้นซึ่งแต่งเป็นอินทรวิเชียร ฉันท์ ๑๑ จำนวน ๑๐ บท เอกสารฉบับดังกล่าวเริ่มต้นตั้งแต่คำประพันธ์บทที่ ๑๑ คือ
  

๏ ขอจงนฤทุกขแลโศก		นฤโรคแลพยา
ธินินทาครหา		จงอย่าได้มาแผ้วพาน
๏ จะกล่าวนิพันธ์ฉันท์		แสดงโดยอนุมาน
อันมีในนิทาน		วรปัญญาสพาหิรา
๏ พระรถเรื่องเมรีรัตน์		วรราชชายา
ชาเยนทรมรณา		มรณังริมฝั่งชล ฯะ

ในการตรวจสอบชำระได้นำเนื้อหาจากเอกสารเลขที่ ๑๒ และเอกสารเลขที่ ๑๓ มาเติมไว้จนได้ความครบบริบูรณ์ เอกสารเลขที่ ๑๒ เริ่มเนื้อความตั้งแต่บทนมัสการต้นเรื่อง แต่งเป็นอินทรวิเชียร ฉันท์ ๑๑ ดังนี้

๏ นโมข้าประนมหัตถ์		โสมนัสสุเบญจางค์
เหนือเศียรสุบาทาง		คชิเนนทรทรงญาณ
๏ อันพระองค์เสด็จขจัด		ปรปักขเบญจมาร
นำสัตว์ออกจากสงสาร		เข้าสู่ห้องพระศีวา
๏ แล้วข้าชุลีกร		นวโลกุตรธรรมา
อันโปรดสัตวโลกา		ให้พ้นภัยอันเดือดร้อน
๏ หนึ่งข้าประนมน้อม		กฤษดาญชุลีกร
แก่สงฆสังวร		วรพุทธเวไนย
๏ ผู้ทรงสำรวมศีล		สละบาปให้ขาดไกล
จำเริญศรัทธาไท		ให้สัมฤทธิ์สำราญผล
๏ แล้วข้าก็อภิวันท์		วรเทพยเบื้องบน
แต่พื้นเมทนีดล		ตลอดล่วงฉกามา
๏ อนึ่งข้าก็บังคม		บรมกรุงกระษัตรา
ผู้ผ่านไอศวรรยา		นครเทพยธาตรี
๏ แล้วข้าก็อภิวาท		วรบาทชนนี
พระคุณอยู่เกศี		สุดจะร่ำจะรำพัน
๏ ทั้งคุณพระบิดา		จะพรรณนาก็มหันต์
สิ่งใดจะเทียมทัน		แลจะเท่าก็ไป่มี
๏ ด้วยเดชข้าประณาม		กรนบประนมศรี
สรรเพชญโมลี		แลพระสงฆธรรมา

เอกสารเลขที่ ๑๒ หมดหน้าสมุดลงตรงคำประพันธ์บทที่ ๓๑๕ ตอนนางขุชชาค่อมโต้ตอบกับนางเมรี แต่งเป็นสุรางคนางค์ กาพย์ ๒๘ ว่า “มิรู้เป็นโทษ กลับทรงพระโกรธ ด่าเล่นเปล่าเปล่า” ในหน้าต้นของสมุดไทยเล่มนี้มีข้อความว่า “สมุดพระรฐนิราชคำฉันท์ เล่ม ๑” แสดงว่ายังมีเล่ม ๒ ต่อไปอีกแต่ไม่พบต้นฉบับ

เอกสารเลขที่ ๑๓ เริ่มต้นตั้งแต่บทนมัสการ เนื้อความตรงกับเอกสารเลขที่ ๑๒ หมดหน้าสมุดลงตรงคำประพันธ์บทที่ ๓๔๔ คือ

๏ แล่นโลดไล่โดนโจนคะนอง		สัตว์สิงลำพอง
ละพวกก็เทาถิ่นตน

วรรคสุดท้ายของคำประพันธ์บทดังกล่าวต่างจากเอกสารฉบับที่ ๑๔ ซึ่งพิมพ์อยู่ในหนังสือนี้ และมีข้อความบอกว่า “สิ้นฉบับ”

เนื่องจากเอกสารต้นฉบับสมุดไทยคัดลอกด้วยลายมือ แต่ละฉบับจึงมีความลักลั่นทั้งด้านอักขรวิธีและการคัดลอกตกหล่น ในการตรวจสอบชำระได้นำข้อความจากฉบับที่สมบูรณ์มาเติมลงในฉบับที่บกพร่อง อนึ่ง ตั้งแต่คำประพันธ์บทที่ ๓๔๕ เป็นต้นไปปรากฏในเอกสารเลขที่ ๑๔ เพียงฉบับเดียว จึงไม่สามารถสอบทานกับฉบับอื่นได้

เรื่องพระรถคำฉันท์ตามเอกสารสำรับที่ ๑ นี้ไม่มีข้อความตอนใดระบุถึงยุคสมัยที่แต่ง แต่จากข้อมูลที่ปรากฏ สันนิษฐานว่าน่าจะแต่งขึ้นในสมัยอยุธยาตอนปลาย ระหว่างรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราชถึงรัชกาลสมเด็จพระเพทราชา ทั้งนี้พิจารณาจากสมมุติฐาน ๔ ประเด็น ได้แก่

ประเด็นที่ ๑ เนื้อความในคำฉันท์ตอนนางเมรียกไพร่พลออกจากเมืองเพื่อติดตามพระรถเสนตั้งแต่คำประพันธ์บทที่ ๑๑๔-๑๒๒ กล่าวถึงสถานที่ต่าง ๆ ดังนี้

๏ เสียดายปรางค์มาศรจนา		สัตตรัตน์รมยา
มณีวิจิตรดำเกิง
๏ ที่นั่งร้อนที่นั่งเย็นสำเริง		สำราญบันเทิง
บรรเทาภิรมย์เปรมปรีดิ์
๏ เปรมปราสองสุขเกษมศรี		ศรีสวัสดิควรนี
นีราศร้างแรมไกล
๏ ไกลทั้งสระแก้วน้ำใส		ใสสุทธิอำไพ
ไพบูลย์ดั่งแก้วแพรวพราย
๏ พรายเพริศสัตตบงกชหลาย		หลายเล่ห์กำจาย
กำจรตรลบเสาวคนธ์
๏ เสาวภาคย์เคยสรงสนานชล		ชลเอ๋ยจะร้างหน
หนใดจะกลับคืนสถาน
๏ สถานที่พิจิตรหน้าพระลาน		ลานเลี่ยนสุริย์กานต์
สุริยาจำรัสรังสรรค์
๏ สรรค์แสร้งแกล้งไว้เฉลิมขวัญ		ขวัญเมืองจรัล
จะรานิราศร้างศรี
๏ สีทองก็หมองเป็นราคี		ราคินเศร้าศรี
สีแก้วบแววเห็นโฉม

“ที่นั่งเย็น” ที่กล่าวในคำประพันธ์ข้างต้นน่าจะมีความหมายโดยนัยถึง “พระที่นั่งเย็น” หรือ “พระที่นั่งไกรสรสีหราช” ซึ่งสมเด็จพระนารายณ์มหาราชโปรดฯ ให้สร้างขึ้นสำหรับประทับสำราญพระราชอิริยาบถ บนเกาะกลางทะเลชุบศร เมืองลพบุรี พระที่นั่งองค์นี้อยู่ห่างจากพระราชวังนารายณ์ราชนิเวศ ประมาณ ๓ กิโลเมตร ในบันทึกของคณะราชทูตฝรั่งเศสระบุว่า สมเด็จพระนารายณ์มหาราชทรงใช้เป็นที่ประทับเวลาเสด็จประพาสจับช้างป่าและเคยเป็นที่ประทับทอดพระเนตรจันทรุปราคาร่วมกับคณะราชทูตฝรั่งเศส เมื่อวันที่ ๑๑ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๒๒๘ “ไกลทั้งสระแก้วนํ้าใส” น่าจะมีความหมายโดยนัยถึง “สระแก้ว” ซึ่งสมเด็จพระนารายณ์มหาราชโปรดฯ ให้สร้างขึ้นนอกเมือง เป็นที่พักนํ้าจากทะเลชุบศรและห้วยซับเหล็กแล้วต่อท่อเข้ามาใช้ในพระราชวังเมืองลพบุรีตามที่กล่าวในพระราชพงศาวดาร ซึ่งสอดคล้องกับโคลงเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนารายณ์มหาราชของพระศรีมโหสถที่ว่า

มีสินธุ์สายสีตซึ้ง		ชลใส
เติมแต่เศขรใน		ซอกซั้น
พุพวยหลั่งลงไหล		เซ็งซ่าน
วางท่อทางด้นดั้น		สู่ท้องวังเวียง ฯ
ขึ้นเขาในเงื้อมแง่		เศขร
พุ่งผุดโชนเซาะซอน		คล่าวแคล้ว
ออกมุขแห่งไกรสร		สีหราช
ลงสระอัญจลแก้ว		ซ่านซ้องชลถวาย ฯ
สรงเสร็จเล็ดลอดดั้น		โดยทาง
ท่อหลั่งไหลเวียนวาง		วิ่งนํ้า
ฉวัดเฉวียนชำเนียนฉวาง		วารีศ
ขึ้นออกเกสรกลํ้า		กลีบแก้วโกมล ฯ

โคลงทั้ง ๓ บทดังกล่าว สอดคล้องกับคำฉันท์ตอนนางเมรี เดินทางผ่านสระน้ำนอกเมืองว่า “ไกลทั้งสระแก้วนํ้าใส” และในคำฉันท์อีกตอนหนึ่งที่ว่า

๏ ครวญพลางนางเร่งจรลี		ถึงสร้อยสระศรี
สโรชพิศาลโสภณ
๏ โกมุทบุษบันอุบล		เบิกสร้อยเสาวคนธ์
ขจรเลวงเวหา
		ฯลฯ

ประเด็นที่ ๒ การแต่งฉบัง กาพย์ ๑๖ เป็นกลบทนาคบริพันธ์ในพระรถคำฉันท์ตั้งแต่คำประพันธ์บทที่ ๑๑๕ - ๑๒๖ เป็นลักษณะที่นิยมในสมัยอยุธยา ดังมีตัวอย่างอยู่ในเรื่องราชาพิลาปคำฉันท์และหนังสือจินดามณีของพระโหราธิบดีนำมาเป็นตัวอย่างการประพันธ์ซึ่งน่าจะมีอิทธิพลต่อกวีผู้แต่งคำฉันท์เรื่องนี้ด้วย

ประเด็นที่ ๓ บทพรรณนาในคำฉันท์ตอนนางเมรีถึงแก่มรณกรรม มีนัยประหวัดถึงเหตุการณ์ตอนปลายรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ได้แก่

		๏ พระศอแหบแห้ง
สุดสิ้นกระแสง
หิวโหยโรยรา		พักตราสลดไสล
พักตร์ผิดเผือดไป		สิ้นไห้รำพัน
		๏ ดังลำกล้วยทอง
อันเกิดในห้อง		ฟากฟ้าสวนสวรรค์
มีชายผู้หนึ่ง		เข้มขึงแข็งขัน
จิตใจมักกะสัน		ฤทธิ์แรงราวี
		๏ ได้ดาบคมกล้า
แปลบปลาบเวหา		จับแสงสุรีย์ศรี
กวัดแกว่งรำฉวาง		เยื้องย่างคระวี
ฟาดฟันกัทลี		ขาดเด็จเป็นสิน

ตอนปลายแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเกิด “กบฏแขกมักกะสัน” ขึ้นที่เมืองบางกอก ตามบันทึกของเชวาลิเอร์ เดอ ฟอร์บัง นายทหารฝรั่งเศส ซึ่งเดินทางเข้ามาพร้อมกับคณะราชทูตเมื่อพุทธศักราช ๒๒๒๘ และสมเด็จพระนารายณ์มหาราชทรงขอตัวไว้ใช้ในราชการตั้งเป็นขุนนางมีบรรดาศักดิ์ที่ออกพระศักดิ์สงคราม ฟอร์บังได้รับคำสั่งจากราชสำนักให้เป็นผู้ปราบปรามกบฏแขกมักกะสัน พวกกบฏครั้งนั้นมีพฤติการณ์เหี้ยมโหดต่อสู้แบบพลีชีพทำให้กองทหารชาวยุโรปล้มตายลงเป็นอันมาก การที่เรื่องพระรถคำฉันท์กล่าวเปรียบเทียบว่า “จิตใจมักกะสัน ฤทธิ์แรงราวี” นั้นน่าจะแสดงว่า ความร้ายกาจของกบฏแขกมักกะสันยังอยู่ในความทรงจำของกวีผู้แต่ง ดังนั้นคำฉันท์สำนวนนี้จึงน่าจะแต่งขึ้นหลังจากเหตุการณ์ดังกล่าวไม่นานนัก

ประเด็นที่ ๔ คำศัพท์ที่ใช้มีลักษณะร่วมสมัยกับวรรณกรรมเรื่องอื่นๆ ที่แต่งในสมัยอยุธยาเช่น ลาลด เสี่ยมสาร ภัยภิต จรล่ำ เป็นต้น คำศัพท์ดังกล่าวไม่นิยมใช้ในวรรณกรรมที่แต่งสมัยรัตนโกสินทร์

จากสมมุติฐานทั้ง ๔ ประเด็นดังกล่าว ในที่นี้จึงสันนิษฐานว่าเรื่องพระรถคำฉันท์สำนวนนี้น่าจะเป็นวรรณกรรมสมัยอยุธยา

เอกสารสำรับที่ ๒ ได้แก่เอกสารเลขที่ ๑๕ เอกสารเลขที่ ๑๖ และเอกสารเลขที่ ๑๗ เอกสารทั้ง ๓ ฉบับดังกล่าวมีเนื้อความเดียวกัน ไม่มีบทนมัสการตอนต้น

เอกสารเลขที่ ๑๕ เริ่มความตั้งแต่นางเมรีบรรทมตื่นไม่พบพระรถเสน หมดความลงในหน้าสมุดสุดท้าย ตอนพระรถเสนไปถึงอาศรมของพระฤๅษีแล้วลงสรงน้ำในสระว่า

๏ ตริแล้วก็ลงสรง		ในสระแก้ววิเชียรฉาย
ชมเบญจบัวราย		ประทุมมาศสลับสลอน ฯะ

เอกสารเลขที่ ๑๖ เริ่มความเหมือนกับเอกสารเลขที่ ๑๕ ดำเนินเรื่องไปจนหมดเล่มสมุดตอนพระรถเสนกลับไปหามารดาและป้ายังอุโมงค์ที่ถูกคุมขังแล้วเล่าความให้นางสิบสองฟังว่าได้รอดชีวิตกลับมาเพราะความช่วยเหลือของนางเมรี

๏ พระสดับพจนารถแสดงคุณ		นางหนึ่งสรรพสุน
ทเรศลํ้าสตรี ฯะ

เอกสารเลขที่ ๑๗ ตอนต้นสมุดเป็นตำรายาไทย เริ่มความในคำฉันท์เหมือนกับเอกสารเลขที่ ๑๕ ดำเนินความไปจนสิ้นสมุดเมื่อม้าพาพระรถเสนจากนางเมรีที่ริมฝั่งน้ำไปพักอยู่ที่เชิงเขาใกล้อาศรมของพระฤๅษี

๏ เปลวปล่องช่องภูผา		ศิลาแลมลังเมลือง
แสงแก้วประเทืองเรือง		จำรัสรุ่งเจริญตา ฯะ

เรื่องพระรถคำฉันท์ที่ปรากฏในเอกสารสำรับที่ ๒ นี้ เข้าใจว่าเป็นฉบับที่ปรับปรุงแก้ไขสำนวนโวหารจากสำนวนเอกสารสำรับที่ ๑ ทั้งนี้อาจเพื่อต้องการให้ตรงตามบังคับฉันทลักษณ์ตามความเห็นของกวีผู้ปรับแก้และอาจต้องการตัดส่วนที่เยิ่นเย้อในสำนวนแรกออกไปเพื่อให้การดำเนินเรื่องกระชับยิ่งขึ้น คำฉันท์ในเอกสารสำรับที่ ๒ เริ่มต้นด้วยวสันตดิลก ฉันท์ ๑๔ ดังนี้

๏ ป่างนั้นพระนุชวรนาฏ		เยาวราชนฤมล
พลิกฟื้น ธ ตื่นกระบัดก็ยล		บ่มิพบพระภัสดา
๏ ทรงกริ่งกระมลจิตรก็โศก		วิโยคแสนสหัสสา
หัสปลุกสุรางค์สุรคณา		คณะนางบำเรอเรียง
๏ ค้นหาทุกห้องทิศดำกล		ทุกไพชยนต์ประเวศเวียง
วังหลวงระลวงกลก็เทียง		ทุกถิ่นฐานละลานแด
๏ จุดเทียนประทีปชวาลาส่อง		ทุกแห่งห้องบเห็นแห
ไปหาทุกทิศชลแล		ชลาเปล่าก็เศร้าใจ
๏ โรงรถแลโรงอัศวคเชนทร์		ที่นเรนทรเคยไคล
บพบประสบพระภูวไนย		ทั้งกัณฐัศว์ก็สูญหาย
๏ กลับผังยังองค์พนิดทูล		ประมูลแจ้งคดีฉลาย
ค้นหาทุกถิ่นทิศทุกภาย		บมิพบพระภูธร
๏ เห็นแจ้งประจักษ์เป็นกลแกล้ง		ธ หากแสร้งมาโลมสมร
สมานแล้วแลละพระนุชจร		แลมาพรากไปจากองค์
๏ มิ่งม้าวลาหกอันชาญ		ที่นฤบาล ธ เคยทรง
บมิพบประสบพระวรองค์		ธเรศท้าว ธ หนีสูญ
๏ นางท้าว ธ ฟังพจนถ้อย		ยุบลสรรพ์สนมทูล
กลุ้มกลัดฤทัยทุมนพูน		ทุกขเพียงพิราลัย
๏ บ่ายพักตรทอดทัศนะบน		ก็บยลกำพดไชย
โอสถประสิทธิ์ทิพประไพ		ทั้งดวงเนตรบเห็นหาย
๏ โอ้โอ้พระยอดเยาวเสน่ห์		มาลวงเล่ห์ด้วยอุบาย
เบื่อแล้วแลละสมรสาย		สวาดิไว้ให้โหยหา
๏ เวรใดมาจองจิตประจำ		โอ้กรรมใดสนองมา
หมายใจว่าท้าวจะกรุณา		ดรุณน้องเป็นทางธรรม์

เนื้อหาคำฉันท์ตอนนางเมรีจะจากเมืองซึ่งในเอกสารสำรับที่ ๑ แต่งเป็นกลบทนาคบริพันธ์ ในคำประพันธ์บทที่ ๑๑๕ - ๑๒๖ นั้น คำฉันท์ในเอกสารสำรับที่ ๒ ได้แก้ไขใหม่โดยไม่คงกลบทไว้ดังนี้

๏ ที่ประพาสร้อนเย็นสำเริง		สำราญบันเทิง
บรรเทาภิรมย์เปรมปรีดิ์
๏ เสียดายสระสวนมาลี		เคยประพาสเกษมศรี
ภิรมย์สำราญหฤทัย
๏ เสียดายสระนํ้าเย็นใส		ชลหอมเอาใจ
ดังคนธรสรำเพย
๏ มีบุษบงกชกอเกย		แย้มกลีบระเหย
กำจัดซึ่งสร้อยเสาวคนธ์
๏ พระองค์เคยสรงสนานชล		ชลธีจะร้างหน
กี่เมื่อจะกลับคืนสถาน
๏ เสียดายสนามหน้าพระพลาน		ลาดแก้วสูริย์กาญจน์
ดังเทพบรรจงแสร้งสรรค์
๏ เป็นที่ประลองคชกรรม์		สินธพชาติอัน
ทั้งหมู่พลาอสุรี
๏ พระองค์เคยทอดทฤษฎี		ด้วยนุชเปรมปรีดิ์
บแหบห่างร้างโฉม
๏ เยียใดพระไม่อยู่โลม		ละไว้ให้โทม
นัสเปลี่ยวเปล่าใจ

[Kimleng]

การปรับแก้ไขสำนวนเรื่องพระรถคำฉันท์ในเอกสารสำรับที่ ๒ นี้ น่าจะทำในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น แต่ต้นฉบับเอกสารสมุดไทยที่พบไม่มีฉบับใดมีเนื้อหาบริบูรณ์ตั้งแต่ต้นจนจบ (โปรดดูสำเนาต้นฉบับเอกสารเลขที่ ๑๖ ซึ่งพิมพ์เป็นภาคผนวกของหนังสือนี้)

เอกสารสำรับที่ ๓ เป็นเรื่องพระรถคำฉันท์อีกสำนวนหนึ่ง ซึ่งมีเนื้อความต่างจากที่กล่าวมาแล้ว พบต้นฉบับเพียงเล่มสมุดไทยเดียว คือเอกสารเลขที่ ๑๑ มีข้อความในหน้าต้นว่า “หน้าต้นพระรถคำหวนณท่านเอย เล่ม ๑” ตอนต้นเป็นบทนมัสการ เริ่มเนื้อเรื่องตั้งแต่พระรถเสนอยู่กับนางเมรี ม้าพระที่นั่งส่งเสียงเตือนให้รีบออกเดินทาง พระรถเสนจำต้องจากนางไปทั้งยังอาลัยรัก หมดหน้าสมุดลงตรงนางเมรีคร่ำครวญอยู่ที่ริมฝั่งนํ้าตามลำพังว่า

๏ ระทวยทอดฤทัยครวญ		กันแสงสวรไม่เสื่อมสร่าง
เหน็บหนาวทั้งสารพางค์		เพียงพินาศบนรถทรง
๏ โอ้แม่มนทามาร		ดังจะลาญชีพปลดปลง
เห็นของวิเศษจง		นเรศท้าวเธอเอาไป ฯะ

ความต่อจากนี้น่าจะมีอยู่สมุดไทย เล่ม ๒ แต่ไม่พบต้นฉบับ สำนวนโวหารในเรื่องพระรถคำฉันท์หรือพระรถคำหวนสำนวนนี้จัดว่าไพเราะมีคุณค่าทางวรรณศิลป์ แต่ไม่สามารถกำหนดยุคสมัยที่แต่งได้แน่นอน

เรื่องพระรถคำฉันท์ที่พิมพ์อยู่ในหนังสือนี้ประกอบด้วย พระรถคำฉันท์สำนวนที่ตรวจสอบชำระจากเอกสารสำรับที่ ๑ พระรถคำหวนซึ่งตรวจสอบชำระจากเอกสารเลขที่ ๑๑ และสำเนาเอกสารเลขที่ ๑๖ ซึ่งเป็นฉบับหนึ่งในเอกสารสำรับที่ ๒ ทั้งนี้เพื่อให้ผู้ที่สนใจศึกษาได้เห็นความแตกต่างของเรื่องพระรถคำฉันท์ทั้ง ๓ สำนวน

^[๑]  นายบุญเตือน ศรีวรพจน์ เรียบเรียง
^[๒] ในบทละครครั้งกรุงเก่าว่า “มะงั่วหาวมะนาวโห่” แต่ในคำกลอนที่แต่งครั้งกรุงรัตนโกสินทร์ว่า “มะม่วงหาวมะนาวโห่”

อินทรวิเชียร ฉันท์ ๑๑
		[๑] ๏ นโมข้าประนมหัตถ์		โสมนัสสุเบญจางค์
		เหนือเศียรสุบาทาง		คชิเนนทรทรงญาณ
		[๒] ๏ อันพระองค์เสด็จขจัด		ปรปักขเบญจมาร
		นำสัตว์ออกจากสงสาร		เข้าสู่ห้องพระศีวา
		[๓] ๏ แล้วข้าชุลีกร		นวโลกุตรธรรมา
		อันโปรดสัตว์โลกา		ให้พ้นภัยอันเดือดร้อน
		[๔] ๏ หนึ่งข้าประนมน้อม		กฤษดาญชุลีกร
		แก่สงฆสังวร		วรพุทธเวไนย
		[๕] ๏ ผู้ทรงสำรวมศีล		สละบาปให้ขาดไกล
		จำเริญศรัทธาไท		ให้สัมฤทธิ์สำราญผล
		[๖] ๏ แล้วข้าก็อภิวันท์		วรเทพยเบื้องบน
		แต่พื้นเมทนีดล		ตลอดล่วงฉกามา
		[๗] ๏ อนึ่งข้าก็บังคม		บรมกรุงกระษัตรา
		ผู้ผ่านไอศวรรยา		นครเทพยธาตรี
		[๘] ๏ แล้วข้าก็อภิวาท		บวรบาทชนนี
		พระคุณอยู่เกศี		สุดจะร่ำจะรำพัน
		[๙] ๏ ทั้งคุณพระบิดา		จะพรรณนาก็มหันต์
		สิ่งใดจะเทียมทัน		แลจะเท่าก็ไป่มี
		[๑๐] ๏ ด้วยเดชข้าประณาม		กรนบประนมศรี
		สรรเพชญโมลี		แลพระสงฆธรรมา
		[๑๑] ๏ ขอจงนฤทุกขแลโศก		นฤโรคแลพยา
		ธินินทาครหา		จงอย่าได้มาแผ้วพาน
		[๑๒] ๏ จะกล่าวนิพันธ์ฉันท์		แสดงโดยอนุมาน
		อันมีในนิทาน		วรปัญญาสพาหิรา
		[๑๓] ๏ พระรถเรื่องเมรีรัตน์		วรราชชายา
		ชาเยนทรมรณา		มรณังริมฝั่งชล ๚ะ
วสันตดิลก ฉันท์ ๑๔
		[๑๔] ๏ ปางยอดเยาวมาลย์วิมลมาศ		สมรมั่งผู้นฤมล
		สร่างหายได้สติสมประฤดีดล		นางเขยื้อนขยับกาย
		[๑๕] ๏ ยอกรก่ายกรกระหวัด		บปะหัตถ์ก็เห็นหาย
		วาบจิตดั่งใครปลิดชีวาวาย		ตระบัดตื่นจากแท่นทอง
		[๑๖] ๏ เหลือบเล็งเพ่งพิศพระวรพักตร์		ไม่ประจักษ์ก็มลหมอง
		ดังใครเด็ดเอาดวงหทัยปอง		ไปจากกายทำลายลาญ
		[๑๗] ๏ ทรงพระกริ้วกระมลก็โศก		วิโยคด้วยภูบาลชาญ
		ปลุกนางสนมอนงคบริพาร		บริภาษสำเนียงเพียง
		[๑๘] ๏ นางดีดแลสีซอคนก็ขับ		บ้างหลับทับประเอนเอียง
		ฉับฉิ่งพริ้งเพราะเสนาะกลพิณเพียง		ที่จำเรียงบำรุงนาง [๑]
		[๑๙] ๏ ลางหลับละเมอเพ้อจิตละไล		บ้างก็ไห้คระหึมคราง
		แว่วเสียงพระยาวราชอนุชนาง		ก็ต่างตื่นตะลึงลาน
		[๒๐] ๏ ค้นหาทุกแห่งห้องทิศตำบล		ทุกไพชนตชัชวาล
		สนามน้ำฉนวนชลสนา		ตำหนักน้ำสระสรงองค์
		[๒๑] ๏ บพบพระผู้พงศขัตติย์นเรศ		เฉลิมเกศอนงค์ยง
		ก็กลับคืนยังนิเวศพระเวียงวง		ตำหนักนางที่ปรางค์จันทน์
		[๒๒] ๏ เผยรูดพระวิสูตรสุวรรณประหวัด		จรัสแจ่มจรูญจรัล
		ส่องแสงสว่างศรีรวิวรรณ		ไม่พานพบพระภูธร
		[๒๓] ๏ จุดเทียนประทีปก็ชวนกันส่อง		ทั่วแห่งห้องบนบรรจถรณ์
		ที่เกยแก้วกาญจนกุญชร		ไม่เห็นโฉมประโลมแด
		[๒๔] ๏ รองวังพระนิเวศรวรตำหนัก		ไม่พบพักตร์ก็ผันแปร
		หาทั่วทุกทิศชลชแล		ชลาเปล่าก็เศร้าใจ
		[๒๕] ๏ โรงรถคชอัศวคเชนทร์		ที่นเรนทร์เธอเคยไคล
		ค้นหามิพบพระภูวไนย		ทั้งมิ่งม้าก็สูญหาย
		[๒๖] ๏ กลับคืนชุลีกรบังคมทูล		ประมูลแจ้งคดีสาย
		ข้าหาทุกทิศแลทุกภาย		บพิพบพระภูธร
		[๒๗] ๏ เห็นแท้ประจักษ์เป็นกลแกล้ง		ฤาท้าวแสร้งมาโลมสมร
		สมานแล้วดังฤๅมาเจียรจร		นิราศร้างไปจากองค์
		[๒๘] ๏ ม้ามิ่งมงคลอัศวชาญ		ที่นฤบาลเธอเคยทรง
		สูญแล้วบเห็นบวรองค์		ธิบดินทร์ ธ หนีสูญ
		[๒๙] ๏ นางท้าว ธ ได้สวนาวัจนสดับ		พจนศัพท์ประมวลมูล
		กลุ้มกลัดมนัสหัทยพูน		ทุกขเพียงประลาญลัย
		[๓๐] ๏ บ่ายเบือนพระพักตร์ทัศนบน		ก็มิยลกำพดไชย
		โอสถบปรากฏทิพยประไพ		ทั้งดวงเนตรบเห็นโทม
		[๓๑] ๏ โอ้โอ๋พระยอดวรเสน่ห์		มาลวงเล่ห์ประลองโลม
		ลาแล้วนิฤๅพระมาร้างโฉม		สวาดิไว้ให้โหยหา
		[๓๒] ๏ เวรใดมาจองจิตมาจำ		โอ้กรรมใดนิราศา
		หมายใจว่าท้าวจะกรุณา		ดรุณน้องเป็นทางธรรม์
		[๓๓] ๏ บัดนี้ไป่เหมือนประหนึ่งว่าหมาย		มาหน่ายรักไปจากกัน
		จะร้างจรจะแรมนิราขวัญ		ชีวันน้องเพียงสิ้นชนม์
		[๓๔] ๏ ทั้งนี้เป็นต้นเพราะกลอัสดร		มันก่อก่อนจึ่งจำดล
		พาท้าวประเวศจรจากมณ		เฑียรที่ก็ดูดาย
		[๓๕] ๏ อกเอ๋ยจะอยู่ไปเยียไฉน		ให้ชนไพครหาหาย
		โหยไห้กระทุ่มกรก็ฟาย		ชลเนตรนัยน์นอง
		[๓๖] ๏ ทุ่มทอดพระอรองคลงกลาง		ระหว่างราชเรือนทอง
		สาวสนมบังคมกรประคอง		ประเคียงข้างเข้าโลมลวน
		[๓๗] ๏ อ้าแม่อย่าโศกปริเทวนัยน์		จะร่ำไห้จะหมองนวล
		โศกนักเกลือกจักทุกขรัญจวน		ประชวรแล้วจะเสียความ
		[๓๘] ๏ ควรเราจะคิดกลอุบาย		จะยักย้ายไปติดตาม
		ชุมพลพหลสกลคาม		พิริย์จัตุรงค์เนืองนันต์
		[๓๙] ๏ น่าจะพบประสบเป็นแม่นแท้		พระแม่เจ้าอย่าโศกศัลย์
		มนุษย์ฤๅจะหนีฤทธิเราทัน		ด้วยพลยักษเนืองเนา
		[๔๐] ๏ นางท้าวได้สวนาพจนถ้อย		ทุกขถอยลงบางเบา
		เห็นชอบจึ่งตอบพจนเสา		วนีย์นางให้เร่งพล
		[๔๑] ๏ อย่าช้าจงฆาตไชยเภรี		อันเป็นที่ประชุมชน
		ยักษาวราฤทธิคำรน		คำรามรับพระบัญชา ๚ะ
ฉบัง กาพย์ ๑๖
		[๔๒] ๏ เอิกเกริกเร่งกันโกลา		โกลีสหัสสา
		กระบัดกระทุ่มเภรี
		[๔๓] ๏ เภรากึกก้องเสียงสีห์		สหัสแสนเสนี
		อเนกมากก่ายกอง
		[๔๔] ๏ พลมารตรับฟังเสียงกลอง		ผกผาดผันผยอง
		ระเห็จระหันเหิรหาว
		[๔๕] ๏ ลางมารตาเติบกาววาว		ขบเขี้ยวฟันขาว
		คระเครงคระครื้นสำแดง
		[๔๖] ๏ ลางมารทะมึดเมฆทะมัดทะแมง		ตาเหลือกเกลือกแขง
		กระลอกกระลับน่ากลัว		กำยำโตตัว
		[๔๗] ๏ ลางหมู่ดูพิลึกสยองหัว		กำยำโตตัว
		ก็เต้นเข้าถอนต้นตาล
		[๔๘] ๏ ฉับไวโดยใจขุนมาร		สามต้นบมินาน
		เข้าบิดตระบัดเป็นตระบอง
		[๔๙] ๏ เผ่นโผนโจนด้วยกำลอง		กำลังฤทธิ์ปอง
		จะปราบให้ย่นจนอินทร์
		[๕๐] ๏ คำแหงห้าวเหี้ยมโหดหิน		คล้ายฤทธิ์ขุนอิน
		ทรชิตบุตรเจ้าลงกา
		[๕๑] ๏ ลางเหล่าแลพิฦกเหลือตรา		แสร้งแปลงรูปา
		เป็นเสือคระหึมครึมเสียง
		[๕๒] ๏ บ้างเป็นสิงหราชไกรเกรียง		ร้องก้องสำเนียง
		สะท้านสะเทือนธรณี
		[๕๓] ๏ สิงสัตว์แดนดงพงพี		ลุกล้มแล่นลี้
		ละล้าละลังลนลาน
		[๕๔] ๏ ต่างตนต่างรณฤทธิราญ		ฮึกเหี้ยมห้าวหาญ
		ประหาตประหัตศัตรู
		[๕๕] ๏ ลางมารสังวาลคืองู		พันโพกเศียรดู
		พิฦกเสียวสยดแสยง
		[๕๖] ๏ กรกุมหอกถือเท้งแทง		ไม่ระย่อต่อแย้ง
		จะแยงจะยุทธสุริยา
		[๕๗] ๏ ลางหมู่มุหงิดมฤจฉา		โถมถีบภูผา
		ตระเพิ่นตระพังจักรวาฬ
		[๕๘] ๏ ง้างหินเหาะระเห็จทะยาน		ฟ้าผ่าทะลักทลาย
		ทะลุถล่มแหลกลง
		[๕๙] ๏ ดั่งเสียงอสุนีฟาดสาย		ฟ้าผ่าทะลักทลาย
		ทะลุถล่มแหลกลง
		[๖๐] ๏ เพื่อนกันตกใจไม่ดำรง		แล่นถลาล้มลง
		กระทบประทะกันอึง
		[๖๑] ๏ บ้างล้มพะพาดกันผึง		ผ้าลุ่ยแลลึงค์
		ก็ล่อนก็แล่นโล่งแล
		[๖๒] ๏ ชายหญิงวิ่งอออึงแอ		เบียดเสียดเซ็งแซ่
		บ้างตี่นตระลึงแลดู
		[๖๓] ๏ ยังยักษ์ตนหนึ่งหางหนู		เชิดขวานหมูชู
		แล้วร้องอิไหล้หลังกัน
		[๖๔] ๏ ขบเขี้ยวเคี้ยวเขี้ยวขบฟัน		ขี่หมูเขี้ยวตัน
		สำแดงนุภาพเดโช
		[๖๕] ๏ ตัวกูมีฤทธิ์อิศโร		ทรงอานุภาโว
		ไปปราบสุกรบอนเบือ
		[๖๖] ๏ พลมารลางตนชาวเหนือ		ทรหดล้นเหลือ
		แล้วกุมอิเหน็บแกว่งไกว
		[๖๗] ๏ ร้องถามภาษาเกือไก๋		ล้มสุกรกินไก่
		อาพัดสุราเคี้ยวชาม
		[๖๘] ๏ขันฤทธิ์อวดฤทธิ์ติดตาม		ท้นเข้าบมิขาม
		อิเหน็บจะแทงพุงทะลุย
		[๖๙] ๏ ขุนหนึ่งชาวละครรำซุย		ขนเคราเพราพรุย
		เป็นรกเป็นรอบขอบอก
		[๗๐] ๏ ขัดฟันงอนงอนคือกระจก		ชูกเลหวังยก
		แล้วร้องโนแนแค่ไหน
		[๗๑] ๏ภูมีหนีเมรีไป		กูจะอาสาไท
		จับท้าวจะเอารางวัล
		[๗๒] ๏ลำพองลองฤทธิ์มหันต์		ตัวเติบโตตัน
		สองตาเท่าดวงอาทิตย์
		[๗๓] ๏ ล่ำไหล่มูทูมุหงิด		กุมตระบองแบกบิด
		ตระบัดเป็นเพลิงโพลงพลาม
		[๗๔] ๏ ขบเขี้ยวกรีดเกรี้ยวเคี้ยวกราม		คิ้วย่นขนสยาม
		สยางสยุมสยองผม
		[๗๕] ๏ ตาปลิ้นลิ้นแลบร้องระงม		โถมถลายิ่งลม
		พยุหพัดเพชรหึง

โปรดติดตามตอนต่อไป

[Kimleng]

		[๗๖] ๏ ขุนหนึ่งดูถมึงคึง		ล่ำทู่ดูทะมึง
		ทะมัดทะแมงมั่นหมาย
		[๗๗] ๏ ลไพร่ไล่จับมฤคควาย		กินเล่นเป็นสบาย
		ได้ยินสำเนียงเสียงกลอง
		[๗๘] ๏ โผโผนโจนหันผันผยอง		สูงสามโยชน์ปอง
		เข้าง้างเอาเขาพระสุเมรุ
		เข้าง้างเอาเขาพระสุเมรุ [๗๙] ๏ เทพดาระอาฤทธิ์ระเนน		กลัวฤทธิ์ขุนเกรน
		ก็แล่นออกขอบจักรวาฬ
		[๘๐] ๏ พื้นพวกพหลพลมาร		กราดเกรี้ยวเกณฑ์การ
		สกอสกรรจ์กำแหง
		[๘๑] ๏ ลางตนรณฤทธิ์ราญแรง		เรืองเดชขันแขง
		จะปลิดเอาเดือนดาวราย
		[๘๒] ๏ บ้างทำสิงหนาทหลากหลาย		โผนผกยกกาย
		จะป่ายจะปล้นสุริโย
		[๘๓] ๏  สุริยาเพียงปราชัยโช		เรืองฤทธิ์วโร
		อานุภาพปราบสงคราม
		[๘๔] ๏ ลางเหล่าแลบลิ้นเพลิงลาม		กลั่นแกล้วกลางสนาม
		จะเข่นจะเคี้ยวศัตรู
		[๘๕] ๏ พลมารพรึบพร้อมพรั่งพรู		เพียบพื้นธรณู
		ธรณีเพียงจะลัยลาญ
		[๘๖] ๏ อาวุธถ้วนมือขุนมาร		กึกก้องเกณฑ์การ
		บรู้กี่โกฏิไตรตรา
		[๘๗] ๏ ต่างต่างแข็งขันอาสา		สำแดงเดชา
		ตรลบข้างพื้นทิฆัมพร
		[๘๘] ๏ เสร็จแล้วเรียบเสนากร		พลมารแลสลอน
		สะพรั่งสะพร้อมเตรียมกัน
		[๘๙] ๏ ฝ่ายนาฏมหิษีดวงจันทร์		บมิสรงชลสุคันธ์
		แต่ทรงพระโศกแสนทวี [๙๐] ๏ พร้อมเสร็จนางเสด็จจรลี		จึ่งมีเสาวนีย์
		ให้หาซึ่งพฤฒาจารย์ ๚ะ
สัททุลวิกกีฬิต ฉันท์ ๑๙
		[๙๑] ๏  โหรเฒ่าก้มเกล้าประนมกรกราบกราน
		นางจึ่งศุภสาร		โหรา
		[๙๒] ๏ เราจะกรีพลบาตรบ่ายบทจรคลา
		ไคลตามพระภัสดา		ไฉน
		[๙๓] ๏  พฤฒาทูลประมูลอรรถแจ้งคดีไข
		ฤกษ์ดีสวัสดิไป		จะทัน
		[๙๔] ๏ แต่ท้าวไม่กลับคืนคงสถิตยเหมือนพระทัยฝัน
		ฝ่ายแม่จะไห้ศัลย์		ละลาน
		[๙๕] ๏ พระเคราะห์ร้ายนักแม่จะมุ่งบมิเป็นการ
		ปิ้มชีพลัยลาญ		อย่าจร
		[๙๖] ๏ ป่างโพ้นข้าก็พร่ำกล่าวคำทูลชะอ้อนวอน
		แม่บ่เออมาราญรอน		กำจาย
		[๙๗] ๏ บัดนี้สิเหมือนคำข้าพฤฒาแกล้งทาย
		แม่ท้าวจะผันผาย		จะลาญ
		[๙๘] ๏ นางสดับพจนศุภถ้อยคดีสาร
		แม้ชีพลัยลาญ		ก็ตาม
		[๙๙] ๏ จะอยู่เยียไฉนมาได้ทุกขเหลือลาม
		ปากคนจะหยันหยาม		ประจญ
		[๑๐๐] ๏ เป็นตายแต่พอได้พบประสบบวรบาทยุคล
		แม้ชีพสุดสกนธ์		บคิด
		[๑๐๑] ๏ ตรัสพลางนางเร่งพหลสกลวิวิธ
		ล้วนมารอันเรืองฤท		ธิรณ ๚ะ
ฉบัง กาพย์ ๑๖
		[๑๐๒] ๏ เมื่อนั้นวรราชนฤมล		นฤมาณเรียบพล
		ก็พร้อมประดับสรรพสรรพ์
		[๑๐๓] ๏ จึ่งมีเสาวนีย์แถลงพลัน		แก่ขุนสิทธิกรรม์
		อันรู้กระบวนเกณฑ์การ
		[๑๐๔] ๏ ท่านผู้ทรงเวทเชี่ยวชาญ		คุมพลมารหาญ
		ไปตามจงทันจุมพล
		[๑๐๕] ๏  ทันแล้วพาท้าวจรดล		คืนสู่พระมณ
		เฑียรราชนิเวศวังเรา
		[๑๐๖] ๏ ม้าร้ายทรยศหยักเหยา		อย่าไว้จงเอา
		ประหารชีวิตให้ลาญ
		[๑๐๗] ๏ ขบเคี้ยวกินเป็นอาหาร		มันทำรำคาญ
		ลำเคืองให้เลื่องฦๅขจร
		[๑๐๘] ๏ สิทธิกรรม์ก้มเกล้าถวายกร		รับพจนสุนทร
		ให้เคลื่อนพหลโยธา
		[๑๐๙] ๏ ฝ่ายองค์อัคเรศชายา		เสด็จสู่เลียงผา
		สุรางคล้อมรายเรียง
		[๑๑๐] ๏ น้องท้าวเสด็จคลาดจากเวียง		วังเย็นสงัดเสียง
		วิเวกหวาดหวั่นทรวง
		[๑๑๑] ๏ ทรงโศกโทมนัสแดดวง		พระทัยเป็นห่วง
		ไปแล้วมิกลับมาเห็นวัง
		[๑๑๒] ๏ แสนโศกรุมรึงหน้าหลัง		โอ้เอ็นดูวัง
		นิราศร้างแรมโรย
		[๑๑๓] ๏ ที่สุขจะกลับทุกข์ร่ำโหย		รี้พลจะร่วงโรย
		บ่มีพฤนทโยธา
		[๑๑๔] ๏ เสียดายปรางค์มาศรจนา		สัตตรัตน์รมยา
		มณีวิจิตรดำเกิง
		[๑๑๕] ๏ ที่นั่งร้อนที่นั่งเย็นสำเริง		สำราญบันเทิง [๒]
		บรรเทาภิรมย์เปรมปรีดิ์
		[๑๑๖] ๏ เปรมปราสองสุขเกษมศรี		ศรีสวัสดิควรนี
		นีราศร้างแรมไกล
		[๑๑๗] ๏ ไกลทั้งสระแก้วน้ำใส		ใสสุทธิอำไพ
		ไพบูลย์ดั่งแก้วแพรวพราย
		[๑๑๘] ๏ พรายเพริศสัตตบงกชหลาย		หลายเล่ห์กำจาย
		กำจรตรลบเสาวคนธ์
		[๑๑๙] ๏  เสาวภาคย์เคยสรงสนานชล		ชลเอ๋ยจะร้างหน
		หนใดจะกลับคืนสถาน
		[๑๒๐] ๏ สถานที่พิจิตรหน้าพระลาน		ลานเลี่ยนสุริย์กานต์
		สุริยาจำรัสรังสรรค์
		[๑๒๑] ๏ สรรค์แสร้งแกล้งไว้เฉลิมขวัญ		ขวัญเมืองจรัล
		จะรานิราศร้างศรี
		[๑๒๒] ๏ สีทองก็หมองเป็นราคี		ราคินเศร้าศรี
		สีแก้วบแววเห็นโฉม
		[๑๒๓] ๏  โฉมเฉลิมบพิตรอยู่โลม		โลมแล้วจะร้างโฉม
		โฉมสวัสดิไว้อยู่แห่งใด
		[๑๒๔] ๏ ใดเอ๋ยแม้นรู้จักไป		ไปแล้วมิได้
		มิได้ไม่กลับคืนวัง
		[๑๒๕] ๏ วังเวงวิเวกสงัดเสียงสั่ง		ดั่งหมู่ชนัง
		ชนานิกรนรชน
		[๑๒๖] ๏ ชนจงอยู่สุขสถาผล		สถาพรอำพน
		ผ่องแผ้วดังแก้วแกมกาญจน์
		[๑๒๗] ๏ เราไซร้บมิได้คืนสถาน		โอ้แสนศฤงคาร
		แต่นี้จะเปล่าเปลี่ยวใจ
		[๑๒๘] ๏ สาวสนมกรมนางนอกใน		ฟังสารลานใจ
		ระทดระทวยโศกา
		[๑๒๙] ๏ กรฟายอัสสุชลธารา		เอ็นดูชายา
		ชาเยนทร์มาเศร้าโศกศรี
		[๑๓๐] ๏ ครวญพลางนางเร่งจรลี		ถึงสร้อยสระศรี
		สโรชพิศาลโสภณ
		[๑๓๑] ๏  โกมุทบุษบันอุบล		เบิกสร้อยเสาวคนธ์
		ขจรเลวงเวหา
		[๑๓๒] ๏ ภาคพื้นรื่นราบรจนา		เรี่ยรายพาลุกา
		คือแก้ววิเชียรโรยรอง
		[๑๓๓] ๏ พราวพราวพรายพรายใสส่อง		จับพักตร์ละออง
		ลออจำรัสรัศมี
		[๑๓๔] ๏ ภุมราภุมรีหวี่หวี่		เอารสเกสรี
		เข้าเฟ้นเข้าฟั้นฟานฟอน
		[๑๓๕] ๏ เกสินสิ้นซาบเกสร		ภุมรินบินจร
		ไปจากบุปผาราโรย
		[๑๓๖] ๏ เหมือนอกเมรีนี้โดย		กินทุกข์กอบโกย
		ระกำด้วยท้าวเธอจรหาย
		[๑๓๗] ๏ เหลือบแลแปรพักตร์ผันผาย		เล็งยลชลสาย
		บริสุทธิคือแก้วแพรวพรรณ
		[๑๓๘] ๏ นานามัจฉคณะต่างพันธุ์		เคล้าคู่เคลียกัน
		บ้างแอบใบบัวบังบัว
		[๑๓๙] ๏ ตะเพียนทองท่องท้องแปลนตัว		เป็นคู่เมียผัว
		แลว่ายคคลายฝั่งแฝง
		[๑๔๐] ๏ ปลากระโห้กระแหหางแดง		ปลากระดี่หนีแหนง
		เข้าแฝงริมฝั่งเล็มไคล
		[๑๔๑] ๏ ปลาหลดหลิดหลา		สลุมพรเวียรไว
		ดสลามไหล
		[๑๔๒] ๏ ทุกังตะโกกกดอินทรี		แปลงปลักหมอมี
		เขมาขมองโกรยกราย
		[๑๔๓] ๏ ยี่สนสร้อยซ่าซิวสวาย		ตระลุมพุกแล่นผาย
		เทโพเทพาหางแพน
		[๑๔๔] ๏ คางเบือนหาเพื่อนแล่น		แก้มชํ้าคล้ำแคลนแปลน
		ไปหาปลาหมอหมอดู
		[๑๔๕] ๏ปลาแมวปลาม้าปลา		ปลาเสือสู่รูหมู
		เข้าแฝงริมฝั่งพ่นฟอง
		[๑๔๖] ๏ โลมาราหูผันผยอง		โลดแล่นลำพอง
		ตระผากประพากไยไพ
		[๑๔๗] ๏ปลาเล็กแล่นแปลนปลา		หลดขุดโคลนไคลใหญ่
		ตระบัดปลาอื่นตื่นตอม
		[๑๔๘] ๏ ปลาพรมปลาพรามตาม		ปลาเป้าแป้นปลอม
		เข้าปนระคนผายผัน
		[๑๔๙] ๏ นานาวิหคาหลากพันธุ์		สุรเสียงจำนรรจ์
		จะแจ้วจ้อจับสลับสรลอน
		[๑๕๐] ๏ คู่เคียงเมียงม่ายเมียจร		ฉวยฉาบคาบเกสร
		ละอบละเอิบอาบชล
		[๑๕๑] ๏ ลอยกลาดเกลื่อนกลีบโกมล		เลวงรสเสาวคนธ์
		เสาวคันธหอมโหยหวน
		[๑๕๒] ๏ ฉุนชื่นฤทัยอนงค์นวล		ประหวัดคิดจิตหวน
		ถึงองค์พระยอดสวามี
		[๑๕๓] ๏ น้องเคยพาท้าวจรลี		โอ้พระนฤบดี
		มาหนีนุชน้องเร่งจร
		[๑๕๔] ๏ กลิ่นพระแก้วคล้ายกลิ่นเกสร		เคยแนบนุชนอน
		ยังติดอุระเมียมา
		[๑๕๕] ๏ นางเร่งทรงโทมนัสา		พลางทอดทัศนา
		พระเนตรเหลือบเล็งยล
		[๑๕๖] ๏ เห็นโศกริมสระสาชล		สาขากิ่งกล
		ร่มรกประปรกครึมคลุม
		[๑๕๗] ๏ ชื้อชิดใบชัฏชรอุ่ม		ก้านกิ่งเข้าประชุม
		เป็นฉัตรระบายเบญจรงค์
		[๑๕๘] ๏ ภูมิภาคผ่องแผ้วบมีผง		คลีที่จะลอยลง
		จังหวัดนั้นร่มรื่นสบาย
		[๑๕๙] ๏ วายุพัดโบกโบยใบระบาย		เหมือนจะกวักกรกราย
		ให้นั่งสำราญชวนเชิญ
		[๑๖๐] ๏ นางหงส์ส่งเสียงหวนเหิร		เสนาะฟังพลางเพลิน
		บรรเลงดังเพลงขับสวรรค์
		[๑๖๑] ๏ นกหกร่อนร้องเรียงรัน		เคล้าคู่เคลียกัน
		จะจ้อจะแจ้วเจรจา
		[๑๖๒] ๏ นกแก้วจับกิ่งกรรณิการ์		เปล้าจับเปล้าหา
		สามีบเห็นก็โหยหวน
		[๑๖๓] ๏ รังนานจับไม้นางนวล		เขาจับข่อยครวญ
		แล้วส่งสำเนียงขันคู
		[๑๖๔] ๏ จากพรากพรากคู่เหมือนตู		เอองค์เดียวดู
		บมีเพื่อนพร้องสองสม
		[๑๖๕] ๏ มีแต่หมู่นางนักสนม		ไป่ชื่นชูชม
		เหมือนโฉมพระยอดยาใจ
		[๑๖๖] ๏ หอมกลิ่นภูษาผ้าสไบ		ฉุนชื่นหฤทัย
		ประทับประแทบกับถัน
		[๑๖๗] ๏ แว่วเสียงสาลิกาจำนรรจ์		พระทัยสำคัญ
		ว่าเสียงภูมินทร์เสด็จมา
		[๑๖๘] ๏ เหลือบแลแปรพระพักตรา		บ่ประสบราชา
		ชายายิ่งโศกแสนทวี
		[๑๖๙] ๏ รีบเดินเมิลมุขรุกขี		จำปาจำปี
		ประยงค์ประยอมแย้มยวน
		[๑๗๐] ๏ สายหยุดพุทธชาติโชยชวน		ดูกกล่ำลำดวน
		ฤดูระดะดอกดวง

โปรดติดตามตอนต่อไป

[Kimleng]

		[๑๗๑] ๏ อินจันผลพลับพลองพลวง		อัมพาพัวพวง
		จะย้อยจะยานโยนเยน
		[๑๗๒] ๏ หว้าหวายสวาดก้านพุมเสน		ต้องลมเอนระเนน
		ระโน้มก็น้อมไปมา
		[๑๗๓] ๏ รุกขชาติดุจมีวิญญาณ์		เหมือนจะถามพระยุพา
		ยุพินนี้ตรอมเพื่อใด
		[๑๗๔] ๏ สงสารวรนุชสุดสมัย		เทพยสิงไม้ไทร
		ก็พลอยการุญเทพินทร์
		[๑๗๕] ๏ คิดคิดจะใคร่อุ้มเมริน		ไปสมภูมินทร์
		พระรถอันเรืองภุชพล
		[๑๗๖] ๏ เทพยไทรใคร่ดูโดยกล		แจ้งในญาณยล
		ว่านางจะถึงกาลกรรม
		[๑๗๗] ๏ กูไซร้ไม่ควรจะนำ		เทพยเจ้าแต่รำ
		พึงแล้วก็เสด็จสิงไทร
		[๑๗๘] ๏ ฝ่ายองค์อัคเรศวิไล		เสด็จจรคลาไคล
		ประทับที่สระขวาพลัน
		[๑๗๙] ๏ นางมีเสาวนีย์รำพัน		โอ้แต่นี้นับวัน
		สวนขวัญจะรกแรมรา
		[๑๘๐] ๏เสียดายผลไม้นานา		มังคุดมุดสีดา
		ตระขบตระเคียนแคคาง
		[๑๘๑] ๏ ปริกปรงเปรียงปริงปรูปราง		กรูดกรดไกรกร่าง
		สล้างเสลาหลากหลาย
		[๑๘๒] ๏ อัมพาผลพะวาหว้าหวาย		ขานางย่างทราย
		สะเดากระโดนโคนเคียง
		[๑๘๓] ๏ ดูกดันกระทังหันหาดเหียง		ร่มรักรังเรียง
		เหมีอนรักมาร้างแรมรา
		[๑๘๔] ๏ ชมชวนรสเร้ามาลา		มาลัยจำปา
		จำปีประยงค์หอมขจร
		[๑๘๕] ๏ รวยรื่นรสเร้าเกสร		ภุมราเวียนจร
		เอารสตรลบอบอาย
		[๑๘๖] ๏ บุนนากรสเร้าโชยชาย		วายุพัดพาย
		รำเพยซึ่งกลิ่นรวยริน
		[๑๘๗] ๏ นางเร่งรันทดมโนถวิล		คิดถึงภูมินทร์
		ครั้นแล้วก็เคลื่อนพลจร
		[๑๘๘] ๏ หัวหน้าเคลื่อนคลาพลสลอน		เรืองฤทธิราญรอน
		สำแดงนุภาพเดชา
		[๑๘๙] ๏ โลดโผนโจนถีบภูผา		รุกโรมโถมถา
		ครครึกครเครงครางเสียง
		[๑๙๐] ๏ ไม้ไหล้ลู่ล้มเอนเอียง		อึงอื้อสำเนียง
		สนั่นดังฟ้าฟาดสาย
		[๑๙๑] ๏ สิงสัตว์จัตุบาทหลากหลาย		แรดช้างกวางทราย
		ระเนนพินาศดาษดิน
		[๑๙๒] ๏ ผงคลีกลบกลุ้มปัฐพิน		ชรอุ่มแสงทิน
		กรจรดบดบัง
		[๑๙๓] ๏ ลั่นฆ้องหึ่งหึ่งโห่ประนัง		เพียงจักรพาฬพัง
		พิภพทำลายแหลกลง
		[๑๙๔] ๏ ตั้งริ้วเรียงรายไสวธง		โบกสะบัดถวัดวง
		ไสวสว่างคัคนานต์
		[๑๙๕] ๏ พื้นทหารฮักเหี้ยมห้าวหาญ		โยนตาวเต้นทะยาน
		ไม่ท้อขยาดศัตรู
		[๑๙๖] ๏ พลมารเพรียกพร้อมพรั่งพรู		ติดตามพระภู
		ธรไกรสมเด็จภูมินทร์
		[๑๙๗] ๏ คล้ายคล้ายเคลื่อนพหลพลพฤนท์		ลัดลอดเมฆิน
		ละลับละลิ่วแลลาน
		[๑๙๘] ๏ สิทธิกรรม์รีบรันพลมาร		โผโผนโจนทะยาน
		เช้ากลุ้มรุมรบราชา ๚ะ
อินทรวิเชียร ฉันท์ ๑๑
		[๑๙๙] ๏ ป่างนั้นบรมนเรศ		บรเมศอิศรา
		อิศรภาพมหา		เธอบ่หลบบ่หลีกภัย
		[๒๐๐] ๏ ทรงทอดซึ่งโอสถ		อดิเรกเกรียงไกร
		ตระบัดเป็นเปลวไฟ		ลุกลามไหม้ทั่วหาวหน
		[๒๐๑] ๏ สิทธิกรรม์เพื่อนทรงเวท		อันเรืองเดชด้วยทิพมนตร์
		แก้ได้บัดเดี๋ยวดล		แลเพลิงนั้นก็หายแสง
		[๒๐๒] ๏ ตระบัดเป็นลมฝน		พยุพัดจรัดแรง
		เมฆหมอกออกกลุ้มแสง		ชรอุ่มชรอ่ำเย็น
		[๒๐๓] ๏ หนาวเหน็บสะท้านทั่ว		แลมืดมัวมิแลเห็น
		ขนสยองแสยงเย็น		อรุ่มรอบทั้งคัคนานต์
		[๒๐๔] ๏ ขุนยักษ์ก็ผันผาย		ด้วยกลแก้ชำนาญชาญ
		ลมฝนบทนทาน		ทั้งเมฆมืดก็เหือดหาย
		[๒๐๕] ๏ เร่งรีบติดตามไป		บ่มิได้จะคลาดคลาย
		พระองค์จึ่งโปรยปราย		ซึ่งห่อยาอันสำคัญ
		[๒๐๖] ๏ ผุดเป็นคิรีเรียง		สัตตรัตนานันต์
		อเนกอนันต์ครัน		ทั้งเจ็ดชั้นคิรีศรี
		[๒๐๗] ๏ เป็นฝั่งฟากทั้งสองข้าง		ระยะทางนัทีมี
		เต่าปลาย่อมราวี		อเนกพ้นจะสังขยา
		[๒๐๘] ๏ แม้ว่าใครจะทรงเวท		อันเรืองเดชมหิมา
		บ่มิอาจจะข้ามสา		คเรศนั้นก็ป่วยปอง
		[๒๐๙] ๏ อสุราทั้งหลายเห็น		ดูพิฦกสยดสยอง
		แสยงเกล้าโลมังพอง		ระทวยระทดสลดใจ
		[๒๑๐] ๏ สุดรู้ก็สุดฤทธิ์		สุดที่คิดจะแก้ไข
		สุดที่จะข้ามไป		ก็สุดสิ้นกำลังโดย
		[๒๑๑] ๏ บ้างก็ล้มกับฝั่งแฝง		สุดสิ้นแรงก็ราโรย
		บ้างก็ไห้ละห้อยโหย		อาหารทอนกำลังลง
		[๒๑๒] ๏ นางสนมบ่เคยยาก		มาลำบากด้วยเดินดง
		บุกป่าพนาระหง		ทุเรศกว้างหนทางไกล
		[๒๑๓] ๏ บาทาก็พุพอง		ระบุหนองโลหิตไหล
		หนามเหนี่ยวเกี่ยวสไบ		สะบัดพลัดจากกายพลัน
		[๒๑๔] ๏ บ้างก็เหนี่ยวเกี่ยวเผ้าผม		เปิดผ้าห่มจนเห็นถัน
		พักตร์ผ่องดังผลจัน		บ่รู้สึกว่าความอาย
		[๒๑๕] ๏ ฝ่ายนาฏพระเทพี		ต้องแสงศรีพระสุริย์ฉาย
		พักตร์เฉกศศิหมาย		มาเศร้าสร้อยสลดลง
		[๒๑๖] ๏  อาหารบ่พานพบ		แต่ปรารภกันแสงทรง
		โศกไห้ระทวยองค์		ประทับแทบชลาลัย
		[๒๑๗] ๏ เห็นองค์พระทรงภุช		เธอยืนหยุดมโนมัย
		เหนือเงื้อมชะง่อนไศล		สละแล้วบ่เป็นการ
		[๒๑๘] ๏ จึ่งกล่าวมธุรส		พจนารถสำเนียงหวาน
		เชิญเสด็จพระภูบาล		มาปกเกล้าบำรุงครอง
		[๒๑๙] ๏ โทษน้องบ่มีผิด		ฤๅบพิตรมาควรปอง
		หนีหน้านิราศน้อง		นุชนี้ก็ดูดาย
		[๒๒๐] ๏ เชิญพระมาดับโศก		วิโยคให้วายคลาย
		เคลื่อนแล้วจงผันผาย		กิจนั้นไป่เคืองควร ๚ะ
วสันตดิลก ฉันท์ ๑๔
		[๒๒๑] ๏ พระได้เสาวนาวรสดับ		สุรศัพท์สำเนียงนวล
		โหยไห้รันทดจิตรัญจวน		อุระร้อนดังเพลิงผลาญ
		[๒๒๒] ๏ โอ้โอ้เอ็นดูวรวิไล		ประไพภาคยเพ็ญพาล
		ผ่องพักตรเพียงศศินวาร		บูรณ์แจ่มในเมฆัง
		[๒๒๓] ๏ หาไหนจะได้เหมือนเยาวรูป		พระวิลาสเลขัง
		เลขาพระนุชรจนัง		รจนาไม่ปานปูน
		[๒๒๔] ๏ แม้กูมิตอบวัจนถ้อย		พระน้องน้อยจะเศร้าสูญ
		เสียดายสวัสดิ์วรวิบูลย์		วิมานฟ้าไม่เทียมสอง
		คิดแล้ว ธ จึ่งกล่าวมธุเรศ [๒๒๕] ๏ แก่ชาเยศประโลมลอง
		อ้าแม่อย่าโศกสุชลนอง		ณ ท่าน้ำลำเนาเขา
		[๒๒๖] ๏ อ้าแม่อย่าศัลย์จิตวิโยค		ระงับโศกแต่บางเบา
		เรียมฤๅจะร้างให้นุชเนา		อรัญเวศแต่เดียวขนาง
		[๒๒๗] ๏ อ้าพระมิร้างกลใดพ่อ		จึ่งมาล่อมาลวงนาง
		ได้แจ้งอรรถารหัสทาง		สุขุมนั้นก็หันหวน
		[๒๒๘] ๏ น้องชื่อมาเสียด้วยความเสน่ห์		พระแต่งเล่ห์มาโลมชวน
		เชิญให้เสวยไชยบานหวน		ครั้นเมาแล้วก็ได้ที
		[๒๒๙] ๏ ลวงถามยุบลกลประเภท		อันวิเศษเสมอชี
		วิตแจ้งแถลงนฤบดี		บดินทร์ได้ไม่หลอหลง
		[๒๓๐] ๏ ทั้งนี้เป็นต้นเพราะกลรัก		จึ่งทุกข์หนักมาถึงองค์
		แม้ท้าวมิโปรดดรุณทรง		ชีวาตม์น้องบ่กลับคืน
		[๒๓๑] ๏ อ้าแม่อย่ากล่าวกลแสดง		สดับถ้อยดูโหดหืน
		เรียมไปมิช้าจรจักคืน		มากล่อมแก้วอย่าโศกศัลย์
		เป็นสัจจะพี่กระนี้นะแท้ [๒๓๒] ๏		สมรแม่อย่าเดียดฉันท์
		จงคืนยังปรางค์ปราสาทจันทน์		ตำหนักรัตน์บุรีเรือง
		[๒๓๓] ๏ ครอบครองประชานิกรราษฎร์		พฤฒามาตย์อีกพลเมือง
		อย่าขุ่นรำคาญกมลเคือง		จงเปลื้องโศกให้สร่างเบา
		[๒๓๔] ๏ อันเรียมนี้เล่าเนาบมิช้า		จะกลับมาบุราเรา
		โฉมเฉกอัปสรบวรเยาว์		ยุพยอดอย่าทุกข์ทน
		[๒๓๕] ๏ สงวนองค์อนุชอย่าราคี		เป็นจามรีเสน่ห์ขน
		เจ้ายอดสมรวรวิมล		สดับเรียมที่รำพัน
		[๒๓๖] ๏ ใช่เชิงจะกลอกกลกลั่นแกล้ง		มาแต่งรักประโลมขวัญ
		มิ่งเมืองประเทืองสมรสวรรค์		จงเห็นรักที่โซมทรวง
		[๒๓๗] ๏ ที่แท้เป็นต้นด้วยอัศวเรศ		ทำก่อเหตุจึ่งใหญ่หลวง
		มันพาพี่จากนุชคือดวง		หทัยเรียมจงเห็นใจ ๚ะ
อินทรวิเชียร ฉันท์ ๑๑
		[๒๓๘] ๏ นางสดับวัจนแสดง		แถลงถ้อยคดีไข
		ควรฤๅพระภูวไนย		มาแต่งลิ้นคารมคม
		[๒๓๙] ๏ เสสรวลเอาพาชี		มิพินิจก็เห็นสม
		ชั้นเชิงชะลอลม		ผู้ใดใครจะเท่าเทียม
		[๒๔๐] ๏ วาจาช่างหวานฉ่ำ		ทุกคำเพราะแต่ล้วนเรียม
		เสนาะคมในลมเลียม		แต่พื้นรักคุ้มสิ้นชนม์
		[๒๔๑] ๏ สมดังพระวาจา		ที่ว่าไว้ก็เป็นผล
		จริงแจ้งประจักษ์จน		อุระน้องเพียงโทรมพัง
		[๒๔๒] ๏ โอ้โอ้เจ้าแนบเนื้อ		ไม่ควรเชื่อในสัจจัง
		ความรักประจักษ์หวัง		นุชพี่มิเห็นจริง
		[๒๔๓] ๏ แสนรักพี่สุดเสน่ห์		พี่ไม่ประเวประวิงหญิง
		ถึงพาราสัจจาจริง		จะคืนกลับมาสมศรี
		[๒๔๔] ๏ เสาวภาคย์อย่าไห้โหย		จงโดยกลับบุรีลี
		ลาเล่นเกษมศรี		จะทุกข์ไยให้เสียนวล
		[๒๔๕] ๏ ช่างกล่าวพระวาจา		เมื่อคิดมาก็น่าสรวล
		พระมิไปจะให้นวล		ไปครองกรุงแต่ผู้เดียว
		[๒๔๖] ๏ วิธวาอยู่เอโก		ผู้ใดใครจะแลเหลียว
		สตรีเป็นหม้ายเดียว		ผู้ใดใครจะควรยำ
		[๒๔๗] ๏  เหมือนแหวนไม่มีหัว		แลช่างผูกเป็นเรือนทำ
		แล้วด้วยสุวรรณัม		บ่ห่อนงามจำเริญตา
		[๒๔๘] ๏ เหมือนบุษราชรถ		อันปรากฏเห็นรจนา
		งอนงามแก่โลกา		ระเหิดระหงเพราะธงไชย
		[๒๔๙] ๏ หนึ่งราชพารา		หาราชาจะราชัย
		จะรุ่งเรืองมาแต่ไหน		สำหรับยับเป็นสาธารณ์
		[๒๕๐] ๏ หญิงชั่วแลผัวร้าง		ให้อางขนางอยู่แดดาล
		ทนทุกขทรมาน		อุระชํ้าระกำครวญ
		[๒๕๑] ๏ เสนาพฤฒามาตย์		จะประมาทสำรวลสรวล
		ว่าข้าพิรากวน		จึ่งไทท้าวเอาตัวหนี
		[๒๕๒] ๏ เป็นหม้ายนี้ลำบาก		ก็สุดยากนิแสนทวี
		กรมใจใช่พอดี		ดังกองเพลิงเข้าสุมทรวง
		[๒๕๓] ๏  กฤติศัพท์จะเลื่องฦๅ		ระบือทั่วทุกเมืองหลวง
		ไทท้าวทั้งปักษ์ปวง		จะเย้ยเยาะทำหยาบหยัน
		ว่าข้าอยู่เอกี [๒๕๔] ๏ สวามีเธอเหินหัน
		หญิงนี้กระลีครัน		จึ่งชายหน่ายไม่นำพา
		[๒๕๕] ๏ โอ้อกของเมรี		ก็จะมีแต่โศกา
		กินเทวษทุกเวลา		ฤๅไป่ชื่นสักวันวาร
		[๒๕๖] ๏ น้องไซร้ใช่หญิงชั่ว		ไม่เกลือกกลั้วเหมือนหญิงพาล
		ผัวร้างอยู่รำคาญ		ช่างชะเล้นยังเล่นตัว
		[๒๕๗] ๏ หน้าสดไม่มีหมอง		กระจกส่องแล้วหวีหัว
		ตั้งใจจะแต่งตัว		แสวงผัวไม่เว้นวัน
		[๒๕๘] ๏ หนุ่มหนุ่มประชุมชวน		ทำลามลวนเกษมสันต์
		ยักคิ้วหลิ่วตากัน		บ้างเข้าหยอกเข้าหยิกกร
		[๒๕๙] ๏  อุปรมาเสมือนรุ้ง		คณะกาตะลอนซอน
		ตามเต็มวะว้าว่อน		เป็นกลุ่มกลุ้มไม่เกรงใจ
		[๒๖๐] ๏ น้องนี้ไม่ขอคืน		ยังนิเวศพระเวียงไชย
		ขอตามเสด็จไป		บำเรอบาทพระภัสดา
		[๒๖๑] ๏ เป็นตายจะสู้ม้วย		ชีพด้วยพระราชา
		คำคนจะนินทา		ชนแซ่จะติฉิน
		ค่อนขิ่งว่าหญิงโหด [๒๖๒] ๏ ยกเอาโทษประมาทหมิ่น
		ขึ้นชื่อพลูเดนกิน		ผู้ใดชายจะดูดี
		[๒๖๓] ๏ โปรดเถิดพระเลิศฟ้า		เมตตาข้าผู้เมรี
		สู้ม้วยด้วยพันปี		นุชไม่มีผัวสอง
		[๒๖๔] ๏ เชิญชักพาชีกลับ		มารับข้าอันหม่นหมอง
		น้องขอเป็นบัวทอง		ฉลองบาทพระจักรี
		[๒๖๕] ๏ แม้นพระมิโปรดเล่า		มาตัดเกล้าเอาเกศี
		ไปด้วยกับพาชี		จะฝากผีพระภูวไนย
		[๒๖๖] ๏ โอ้เจ้าลำเพาพักตร์		ไม่เห็นรักมาตัดใย
		เรียมฤๅจะร้างไกล		ให้นุชเดียวอยู่เปลี่ยวปอง
		[๒๖๗] ๏ ม้วยดินแลสิ้นฟ้า		สมุทรสาชลานอง
		แสนเสนหเราสอง		ปห่อนพรากไปจากกัน
		[๒๖๘] ๏ ตราบเทาบุรีรัตน์		อมัตโมกขไกวัล
		นั้นแลจะหักหัน		เห็นว่ารักพี่แรมรา
		[๒๖๙] ๏ นางฟังพระภูเบนทร์		บริรักษนาถา
		กล่าวแกล้งแสดงมา		ก็ตอบถ้อยคดีกล
		[๒๗๐] ๏ เห็นแล้วว่าพระรัก		ประจักษ์ทั่วธราดล
		เกลื่อนกลุ้มประชุมพล		มาตามรักพระภูธร
		[๒๗๑] ๏ กฤติศัพท์ก็ฦๅทั่ว		ตรลอดโลกขจายจร
		ว่าปิ่นนรินทร		พระจอมจักรเธอรักนาง
		[๒๗๒] ๏ พระรักประจักษ์จริง		จึ่งทิ้งไว้ให้อางขนาง
		มิเสียที่ว่ารักนาง		พอได้แล้วก็เหิรหงส์
		[๒๗๓] ๏ ม้วยดินแลสิ้นฟ้า		พระว่าไยให้เมียหลง
		รักแล้วไม่เหมือนจง		ฤๅมากลับมากลอกกลาย
		[๒๗๔] ๏ เป็นหญิงนี้ใจด่วน		มาลวนลิ้นด้วยลมชาย
		เมื่อคิดมาก็น่าอาย		ช่างร้างไว้เป็นสาธารณ์
		[๒๗๕] ๏ สาสมสิน้ำใจ		ไม่วินิจพิจารณ์การ
		หลงเล่ห์ด้วยลมหวาน		แลหวานนักก็พลันรา
		[๒๗๖] ๏ อกเอยมาได้ทุกข์		เทวษไห้นิราศา
		เพราะผัวไม่นำพา		การุญน้องก็ถ้าจน
		[๒๗๗] ๏ พระไม่เอ็นดูเมีย		มาซัดเสียที่กลางหน
		ตกหล่มอยู่กลางชล		ผู้ใดใครจะอินัง
		[๒๗๘] ๏ เห็นแต่จอมกระหม่อมเมีย		ช่างละเสียไม่เหลียวหลัง
		อกข้าเพียงผ่าพัง		พินาศแน่ไม่เห็นใจ
		[๒๗๙] ๏ ดวงสมรเจ้าแนบเนื้อ		เมื่อไม่เชื่อจะทำไฉน
		ใครเลยจะเห็นใจ		ประจักษ์แจ้งในเชิงความ
		[๒๘๐] ๏ ว่าสวาดิพี่มาดมิ่ง		ไม่ทอดทิ้งพะงางาม
		จากเจ้าคือเพลิงลาม		อุระร้อนหทัยเทียม
		[๒๘๑] ๏ ถึงกระนี้เจ้าเพื่อนเข็ญ		ยังไม่เห็นอุระเรียม
		เพลิงไหม้ระกำเกรียม		ผู้ใดเลยจะเห็นรัก
		[๒๘๒] ๏  ถ้าแตระแหวะอุระได้		จะผ่าให้เห็นประจักษ์
		ว่านี่แนะความรัก		ประจักษ์แจ้งแก่ใจนวล
		[๒๘๓] ๏ พี่รำพันสักเท่าใด		พระนุชไม่มายินยวล
		โหยไห้พิไรครวญ		ว่าเรียมไซร้ไม่ดูดาย
		[๒๘๔] ๏ โลมเจ้าพี่เฝ้าปลอบ		ก็มิชอบอารมณ์สาย
		สมรพี่มิหนีหน่าย		ชะรอยว่าเวรแต่ปางหลัง
		[๒๘๕] ๏ ฤๅเราได้พรากพลัด		สัตวให้ไปจากรัง
		เวรานุเวรหลัง		นั้นตามทันมาถึงเรา
		[๒๘๖] ๏  มาเจาะจงจำนงผลาญ		ประหารรักให้โศกเศร้า
		เสาวภาคย์ลำเพาเยาว์		พธูแม่อย่าไห้โหย
		[๒๘๗] ๏ พี่คิดคำนึงหนัก		ไม่ทิ้งรักให้แรมโรย
		อ้าแม้อย่าดิ้นโดย		อุระร้อนกันแสงทรง
		[๒๘๘] ๏ เรียมร้างนิราศสวาดิ		เพียงชีวาตย์จะปลดปลง
		เรียมฤๅจะร้างอนงค์		นุชพี่อย่าเดียดฉันท์
		[๒๘๙] ๏ วรลักษณพึงคิด		วิจิตรจรัสดั่งดวงจันทร์
		เยาวรูปผู้ใดทัน		ฤๅจะทัดจะเทียมสม
		[๒๙๐] ๏ เวรใดให้จากนุช		วรลักษณ์พนมชม
		ทรวงพี่ระบมกรม		ระบุชํ้าระกำหนอง
		[๒๙๑] ๏ แม้เรียมนี้เรืองเวท		จะเพี้ยนเภทแปรเป็นสอง
		ภาคหนึ่งจะไปปอง		ด้วยมิ่งม้าอาชาชาญ
		[๒๙๒] ๏ ภาคหนึ่งจะสู่สม		ภิรมย์ร่วมสุดามาลย์
		รตินทิวาวาร		บ่ห่อนรู้จะหน่ายหนำ
		[๒๙๓] ๏ นี่สุดรู้ที่สังเกต		ไป่เรืองเวทนิรันทำ
		จิตเรียมระกำจำ		จะจากนุชพี่ขอลา ๚ะ

โปรดติดตามตอนต่อไป

[Kimleng]

สุรางคนางค์ กาพย์ ๒๘
				[๒๙๔] ๏ ป่างนั้นชาเยนทร์
		สดับสารภูเบนทร์		บพิตรภัสดา
		ว่าจักจรไกล		นางไห้โหยหา
		โอ้พระผ่านฟ้า		จะราแรมนวล
				[๒๙๕] ๏ แรกรักร่วมรส
		เมียเล่าบอกหมด		กลเล่ห์แยบยวล
		ถี่ถ้วนแถลงถวาย		บรรยายตามควร
		เสร็จสิ้นทุกกระบวน		แจ้งแจงให้เห็น
				[๒๙๖] ๏ คิดว่าพระรัก
		มาเป็นปิ่นปัก		กรุงมารรานเข็ญ
		ปักผมร่มเกล้า		น้องเล่าอยู่เย็น
		เมียคิดไม่เห็น		จักเป็นอุบาย
				[๒๙๗] ๏ วันเมื่อชมสวน
		ผลไม้ย่อมสงวน		หักยับลุยลาย
		คำหนึ่งน้องรัก		ห่อนจักให้สลาย
		พระทัยเมียหมาย		จะฝากชีวัน
				[๒๙๘] ๏ ชีวาตม์ไม่คิด
		จะฝากชีวิต		ไว้แก่ทรงธรรม์
		ควรฤๅพระแก้ว		หน่ายแล้วเหินหัน
		หนีน้องจรัล		จะราแรมไกล
				[๒๙๙] ๏ ไม่เอ็นดูน้อง
		เสียแรงพระทอง		ครอบครองพิสมัย
		น้องรักสมัครมั่น		ผูกพันภูวไนย
		ควรฤๅหาไม่		เอื้อเฟื้ออินัง
				[๓๐๐] ๏ นุชอยู่เอองค์
		ผู้เดียวโดยจง		ใครจักเหลียวหลัง
		เห็นแต่พักตร์บพิตร		ไม่คิดอนิจจัง
		พระมาเชื่อฟัง		คำม้าเดียรถีย์
				[๓๐๑] ๏ พระตอบคำน้อง
		เจ้าอย่าพร่ำพร้อง		เรียมไม่หน่ายหนี
		สู้ม้วยด้วยนุช		สุดสิ้นชีวี
		ม้าร้ายตัวนี้		มันทำจังฑาล
				[๓๐๒] ๏ พี่จักชักคืน
		มันทำขัดขืน		เคืองแค้นรำคาญ
		มิให้พี่มา		หานุชเยาวมาลย์
		อกเรียมเปรียบปาน		เพลิงไหม้ดวงแด
				[๓๐๓] ๏ จำพี่จะวิโยค
		สมรแม่อย่าโศก		เรียมฤๅจะแห
		ควรฤๅพระแก้ว		หน่ายแล้วเหินหัน
		หันห่างร้างรัก		วรพักตร์คือแข
		สัจจังจริงแม่		นุชอย่าขุ่นเคือง
				[๓๐๔] ๏ ฝ่ายนางขุชชา
		ผู้เป็นบริจา		วัลภานางเมือง
		เจ็บร้อนด้วยเจ้า		กล่าวถ้อยคำเคือง
		อ้ายม้าซองเมือง		มาทำเคืองเข็ญ
				[๓๐๕] ๏ ทำให้ระสาย
		ระส่ำทุกภาย		มิพอที่จะเป็น
		ไพร่พลได้ยาก		ลำบากยากเย็น
		อ้ายม้าเสียเช่น		ชาติเชื้อเดียรฉาน
				[๓๐๖] ๏ เนื้อมึงเท่านั้น
		ไม่พอปากมัน		คือเขี้ยวขุนมาร
		จะขบเคี้ยวเล่น		กินเป็นอาหาร
		อ้ายม้าสาธารณ์		พาท้าวเหาะพวย
				[๓๐๗] ๏ พาชีตอบสาร
		ดูดู๋อีมาร		เล่ห์ลิ้นลมชวย
		ทั้งเจ้าทั้งข้า		ไม่มาเข็ดขวย
		แร่ตามชายรวย		ไม่มาอายเหนียม
				[๓๐๗] ๏ พาชีตอบสาร
		ดูดู๋อีมาร		เล่ห์ลิ้นลมชวย
		ทั้งเจ้าทั้งข้า		ไม่มาเข็ดขวย
		แร่ตามชายรวย		ไม่มาอายเหนียม
				[๓๐๘] ๏ พระไม่เอื้อเฟื้อ
		มึงคือหยากเยื่อ		ติดเท้าท่านเทียม
		หน้าด้านร้องด่า		ไม่มาอายเหนียม
		พูดกระแซะและเลียม		จะเล่นพาชี
				[๓๐๙] ๏ สัญชาติเช่นเรา
		ไม่ขออยากเอา		อียักษ์กระลี
		อย่าฉินหมิ่นเล่น		ว่ากูพาชี
		ชู้เก่าเรามี		ดีกว่ามึงมาร
				[๓๑๐] ๏ กูไม่อยากเล่น
		อีชะล่าหน้าชะเล้น		เล่ห์ลิ้นสาละวาน
		ลอยหน้าลอยตา		คารมลมจ้าน
		กูเป็นขี้คร้าน		จะตอบพาที
				[๓๑๑] ๏ กูไม่จงรัก
		เช่นเชื้ออียักษ์		เสียศักดิ์เสื่อมศรี
		แล่นตามผู้ชาย		ความอายไม่มี
		อีค่อมหลังรี		ขุชชาลามปาม
				[๓๑๒] ๏ นางท้าวสดับฟัง
		ชลนัยน์ไหลหลั่ง		อกคือเพลิงลาม
		ดูดู๋ขุชชา		เจ้ามาทำความ
		เออสิดีงาม		ปากกล้าด่าเขา
				[๓๑๓] ๏ ไม่ถูกแต่ตัว
		พลอยมาเกลือกกลั้ว		ปะปนถึงเรา
		เป็นไรไม่ว่า		ก้มหน้าซบเซา
		พาอีนอกเจ้า		ปากไวใช่เอน
				[๓๑๔] ๏ ค่อมจึ่งทูลฉลอง
		พระแม่จงตรึกตรอง		พิจารณ์เล็งเห็น
		คิดว่าอ้ายม้า		เจรจาไม่เป็น
		จะด่ามันเล่น		ช่วยแม่นงเยาว์
				[๓๑๕] ๏ มิรู้เป็นโทษ
		กลับทรงพระโกรธ		ด่าเล่นเปล่าเปล่า
		ม้าด่ามิหนำ		แม่ซ้ำอีกเล่า
		ภักดีช่วยเจ้า		กลับเป็นคนอาย
				[๓๑๖] ๏ นางสนมกำนัล
		แลดูหน้ากัน		อดสูดูดาย
		กราบทูลโฉมยง		เชิญองค์ผันผาย
		คิดมาน่าอาย		ถ้อยคำอัสดร
				[๓๑๗] ๏ เชิญแม่อยู่หัวเจ้า
		กลับเสด็จคืนเข้า		สู่วังยั้งก่อน
		ถึงท้าวมิมา		แม่อย่าอาวรณ์
		ท้าวทุกพระนคร		ไม่ไร้จักมี
				[๓๑๘] ๏ จักมาสู่สม
		สมรแม่อย่าโศก		ร่วมรักมารศรี
		แม่อย่าร่ำไร		ทุกข์ไปไยมี
		เชิญเสด็จบุรี		เสวยสุขเปรมปรา
				[๓๑๙] ๏ นางสดับมธุรส
		ชลนัยน์ไหลหยด		จึ่งมีบัญชา
		จักกลับคืนไป		เป็นหม้ายเอกา
		สู้ตายไม่มา		ร่วมชายถึงสอง
				[๓๒๐] ๏ แม้นยากแม้นง่าย
		แม้นเป็นแม้นตาย		ไม่หน่ายพระทอง
		เกิดเป็นสัตรี		ไม่มีผัวสอง
		ความสัจจะครอง		คุ้มม้วยชีวี
				[๓๒๑] ๏ เธอไม่เมตตา
		จะทิ้งไว้ป่า		องค์เดียวเอกี
		สู้ม้วยด้วยรัก		ห่อนจักหน่ายหนี
		ตามกรรมเวรี		สร้างมาแต่หลัง
				[๓๒๒] ๏ สาวสนมทั้งปวง
		อย่าได้เป็นห่วง		จงกลับคืนวัง
		อันตัวของข้า		ไม่มากลับหลัง
		สู้ม้วยกับฝั่ง		ฟากน้ำโหยหวน
				[๓๒๓] ๏ กำนัลทั้งหลาย
		ได้ฟังอภิปราย		โศกซ้ำรำจวน
		บ้างไห้ลาลด		กำสรดแสนครวญ
		โอ้เอ็นดูนวล		นุชอยู่เดียวดาย
				[๓๒๔] ๏ ชวนประโลมปลอบ
		เสาวนีย์มิชอบ		เชิญเร่งผันผาย
		เสด็จสู่บูรี		ดีกว่าอยู่ดาย
		ตูข้าทั้งหลาย		ได้พึ่งบาทา
				[๓๒๕] ๏ เป็นจรรโลงรัตน์
		ที่พึ่งแก่สัตว์		ควรฤๅแม่มา
		สุดสิ้นเสียชนม์		กลใดยุพา
		ยุพินทรมา		จักซํ้าอาสัญ
				[๓๒๖] ๏ ปลอบเท่าใดใด
		นางไม่หวั่นไหว		ที่จะจรจรัล
		บ้างกลุ้มรุมเข้า		เล้าโลมรับขวัญ
		บ้างร่ำรำพัน		พิไรครวญคราง
				[๓๒๗] ๏ สุรเสียงเซ็งแซ่
		ระลวงดวงแด		ละห้อยด้วยนาง
		ระโหยโรยร่ำ		ระกำครวญคราง
		ระหวยด้วยนาง		จะอยู่เอองค์
				[๓๒๘] ๏ ประนมประณต
		ประน้อมบัวบท		ประดิษฐ์บรรจง
		จะขอเป็นเพื่อน		กลางเถื่อนแรมดง
		พระบ่ได้ทรง		กรุณาโปรดปราน ๚ะ

โปรดติดตามตอนต่อไป

[Kimleng]

สัทธรา ฉันท์ ๒๑
		[๓๒๙] ๏ อสุราสุรินทรหมู่มาร		ครั้นพจนบรรหาร
		ว่านางถึงกาล -		คาลัย
		[๓๓๐] ๏ ชวนกันกันแสงโทรมนัสใน		จิตสุชลนไหล
		ลาญหฤทัย -		รำพัน
		[๓๓๑] ๏ ว่าโอ้แต่นี้จะราสรรพ์		สกลพหลอนันต์
		อเนกนับพัน		จะอาดูร
		[๓๓๒] ๏  โอ้โอ้กรุงมารจะเศร้าสูญ		โทรมนัสบัดจักพูน
		ทุกขอาดูร		นิรันดร
		[๓๓๒] ๏ แสนโศกโศกามนัสธร		ประณตบทบวร
		แล้วก็จากจร		คระไลคลา
		[๓๓๓] ๏  แสนโศกโศกามนัสธร		ประณตบทบวร
		แล้วก็จากจร		คระไลคลา
		[๓๓๔] ๏ ต่างต่างเข้าสู่พนาทวา		ไล่หมู่มฤคคณา
		ปามเป็นภักษา		บทานทน
		[๓๓๕] ๏  บ้างเข้าห้วยเขาลำเนาชล		จับมัจฉกัจฉปะปน
		สัตวธารชล		พินาศเนียร
		[๓๓๖] ๏ แรดช้างกวางทรายดาษเดียร		ชีพิตจรระเมียร
		ยับประดาษเดียร		ตรลอดพง
		[๓๓๗] ๏ ต่างต่างไปโดยอิจฉาจง		จิตพิพิธประสงค์
		บ้างอยู่เฝ้าอง		คนงนุช ๚ะ
ฉบัง กาพย์ ๑๖
		[๓๓๘] ๏ ครั้นพระสุริยเทพบุตร		รีบรัดรถรุด
		จะลับพระเมรุศีขรินทร์
		[๓๓๙] ๏ ชรอ่ำชรอุ่มไพรสิณฑ์		รอนรอนแสงทิน
		กรเธออ่อนรัศมี
		[๓๔๐] ๏ สิงสัตว์ในพนัสพงพี		รื่นเริงฤๅดี
		ก็แล่นละเลิงลองเชิง
		[๓๔๑] ๏ กาสรตัวโตรดก็โดดเถกิง		กระทิงถึกเถลิง
		กำเหลาะกำลังแรงรณ
		[๓๔๒] ๏ แล่นโลดโดดทะยานชาญชน		ชะมดฉมันเม่นขน
		แหลมคือเสี้ยมเสี้ยมแสนแหลม
		[๓๔๓] ๏ พยัคฆาพยัคฆีแล่นแปม		สุนัขในไล่แนม
		ละมั่งระมาดผาดผยอง
		[๓๔๔] ๏  แล่นโลดไล่โดนโจนคะนอง		สัตว์สิงวิ่งลำพอง
		ลำพังภาษาสัตว์ไพร		โหรา
		[๓๔๕] ๏ ปักษาปักษีมีใน		ร้องก้องเพรียกไพร
		ซระซ้อซระแซ้แซ่เสียง
		[๓๔๖] ๏  เรียกคู่สู่รังรังเรียง		ผัวเมียม่ายเมียง
		เข้าคลอจะจ้อเจรจา		จะทัน
		[๓๔๗] ๏ ชะนีเหนี่ยวกิ่งไม้โผผวา		ห้อยโหนโยนหา
		สามีไม่เห็นแล้วโหยหวน		อย่าจร
		[๓๔๘] ๏  แม่ม่ายลองไนคร่ำครวญ		เรไรร้องรวน
		ระเรื่อยระรี่ปรีดา		กำจาย
		[๓๔๙] ๏ ให้สยองพองแสยงเกศา		ผีภูตคณา
		ก็ผิ่วสำเนียงเสียงสรรพ์		จะลาญ
		[๓๕๐] ๏ ฝ่ายนาฏพธูโฉมสวรรค์		โลมสวาดิพรายพรรณ
		พรายเพริศเลิศลักษณ์นารี
		[๓๕๑] ๏ อนาถองค์เดียวห่อนมี		เพื่อนพร้องสองศรี
		บมีสุรางค์นางใน
		[๓๕๒] ๏ วังเวงวิเวกหวาดหวั่นฤทัย		ชลธาราไหล
		กันแสงริมฝั่งสาคร
		[๓๕๓] ๏ นอบน้อมศิโรเพฐน์ทูลวอน		ควรฤๅภูธร
		บพิตรบได้ปรานี
		[๓๕๔] ๏ โทษน้องผิดไซ้ห่อนมี		บพิตรมาควรหนี
		นิราศไห้โหยหวน
		[๓๕๕] ๏ ยามรักพระย่อมโลมชวน		ชื่นชมสมสรวล
		แต่ล้วนเรียมไม่ให้อาย
		[๓๕๖] ๏ วันนี้เหตุใดพระฦๅสาย		สวาดิมาเด็จดาย
		บเบือนพระพักตร์มาแลเหลียว
		[๓๕๗] ๏  พระไม่การุญเกล้าจริงเจียว		สละน้องไว้เปลี่ยว
		พระทัยเธอไม่กรุณา
		[๓๕๘] ๏ พระสดับพระมธุรศัพทสารา		เสาวนีย์สุดา
		ฤดีเธอเพียงละลายลาญ
		[๓๕๙] ๏ ตระลึงแลลืมสติภูบาล		ชักอาชาชาญ
		จะกลับยังน้องมารศรี
		[๓๖๐] ๏ ม้าก็ทูลสนองนาถบดี		บดินทรวาที
		ไม่ต้องทำนองแต่หลัง
		[๓๖๑] ๏ แม่ป้าทุกข์เพียงมรณัง		กตัญญูวรัง
		วราประเสริฐเกิดผล
		[๓๖๒] ๏ นั้นฤๅเรียกชายชาญชน		ชาญสมรมิ่งผจญ
		ซึ่งราคร้ายให้เบาบาง
		[๓๖๓] ๏ ทุกเทพอ่อนน้อมอุตมางค์		สรรเสริญบาทางค์
		ประนมประณตถวายกร
		[๓๖๔] ๏ รักเมียจนเสียมารดร		ใครเลยจะอวยพร
		มีแต่จะเย้ยหยันหยาม
		[๓๖๕] ๏ ที่กิจนี้สองสถานโดยความ		ตามแต่โฉมงาม
		บพิตรชอบหฤทัย
		[๓๖๖] ๏ พระฟังคำม้าอุปรไมย		อุปรมาเปรียบไป
		ก็ได้สติคืนคง
		[๓๖๗] ๏ จึ่งตอบวรพากย์อนงค์		นุชอย่าเศร้าทรง
		กันแสงไปไยพักตร์จะหมอง
		[๓๖๘] ๏ เรียมไปไป่ช้าสักสอง		สามราตรีปอง
		จะกลับมาชมสมศรี ๚ะ
สุรางคนางค์ กาพย์ ๒๘
				[๓๖๙] ๏ ปางนั้นเทพินทร์
		สดับสารภูมินทร์		แสนโศกยิ่งทวี
		เทวษไห้ร่ำ		ฝั่งน้ำชลธี
		โอ้ว่าพระพี่		มาหนีไกลองค์
				[๓๗๐] ๏ พระไม่อาลัย
		ทอดทิ้งน้องไว้		ป่าใหญ่กลางดง
		วิเวกสงัด		สิงสัตว์ยิ่งยง
		ควรฤๅภุชพงศ์		ไม่ปรานีเลย
				[๓๗๑] ๏ พระมาทำได้
		สิ้นสุดเยื่อใย		พระทัยทำเฉย
		นุชไห้โศกา		ไม่ปรานีเลย
		พระทัยเพิกเฉย		สุดสิ้นกรุณา
				[๓๗๒] ๏ ถึงพระไม่เลี้ยง
		นุชเป็นคู่เคียง		ตามพระปัญญา
		ขอน้องเป็นทาส		เบื้องบาทบริจา
		ประฏิบัติรักษา		กว่าจะสิ้นสุดสกนธ์
				[๓๗๓] ๏ โปรดแต่เท่านี้
		เห็นว่าชีวี		น้องจักยืนยล
		สืบสนองรองบาท		วรราชจุมพล
		กว่าจะม้วยวายชนม์		ภักดีฤๅคลาย
				[๓๗๔] ๏ พระสดับสารนุช
		ไพรเพราะที่สุด		อำมฤตโปรยปราย
		ตระลึงลานจิต		เร่งคิดเสียดาย
		โอ้เอ็นดูสาย		สวาดิร้างแรมขวัญ
				[๓๗๕] ๏ จักใคร่คืนไป
		มาคิดเกรงใจ		ม้าจะเย้ยเยาะหยัน
		หยาบเหยาเราได้		ว่าไม่เป็นธรรม์
		พระทัยกระศัลย์		โศกเศร้าแสนทวี
				[๓๗๖] ๏ จึ่งตอบคำนาง
		ไมตรีพี่สร้าง		สิ้นแล้วมารศรี
		เป็นกรรมจำพราก		มาจากเทวี
		พี่ขอลาศรี		สมรเจ้าอย่าหมาง
				[๓๗๗] ๏ นางท้าวได้สดับ
		ชลนัยน์ไหลซับ		โซมทั่วสารพางค์
		โอ้โอ๋ภูมินทร์		สุดสิ้นรักนาง
		พระทัยจืดจาง		ร้างน้องเสียไกล
				[๓๗๘] ๏ โอ้ว่าพระทอง
		กลับมาสั่งน้อง		ก่อนแล้วจึ่งไป
		แต่พอน้องรัก		ยลพักตร์ภูวไนย
		แล้วจึ่งควรไป		ตามแต่ปัญญา
				[๓๗๙] ๏ เสียแรงน้องตาม
		บุกป่าฝ่าหนาม		ข้ามห้วยเหวผา
		จนมาพบองค์		ไม่ทรงกรุณา
		ตัดเยื่อใยข้า		มาราแรมศรี
				[๓๘๐] ๏ ไม่เอ็นดูแล้ว
		ขอเชิญพระแก้ว		ตัดเกล้าเกศี
		น้องไม่ขออยู่		สู้ม้วยชีวี
		ชีวาไม่หนี		ดีกว่าอยู่ดาย
				[๓๘๑] ๏ ตายด้วยความซื่อ
		ไว้ยศให้ฦๅ		ทั่วโลกยทั้งหลาย
		ตัวน้องเป็นหญิง		ความจริงมั่นหมาย
		สู้ม้วยไม่คลาย		ความรักภูธร
				[๓๘๒] ๏ พระฟังเสาวนีย์
		จึ่งตอบวาที		มีพจนสุนทร
		ใช่พี่มิรัก		จักแกล้งจากจร
		เป็นด้วยอัสดร		มันมิให้ไป
				[๓๘๓] ๏ สุดรู้สุดฤทธิ์
		ล้นเหลือความคิด		ที่จักกลับไป
		ชะรอยว่ากรรม		ทำแต่หลังไซร้
		ตามมาทันได้		ถึงเราทั้งสอง
				[๓๘๔] ๏ โต้ตอบกันไป
		ส่วนอาชาไนย		ดำริตริตรอง
		ช้าไว้บัดนี้		น่าที่พระทอง
		กลับไปหาน้อง		จะเสียท่วงที
				[๓๘๕] ๏ ครั้นตริแล้วเสร็จ
		อาชาเหิรเห็จ		ด้วยฤทธิ์พาชี
		จะลิ่วหาวหน		อัมพลวิถี
		สองกระษัตริย์ยังมี		ความรักสมัครกัน
				[๓๘๖] ๏ ต่างองค์ต่างแคล้ว
		มาพรากจากแก้ว		โศกาจาบัลย์
		สงสารพระนุช		ปิ้มสุดอาสัญ
		ร้องร่ำรำพัน		ฟากนํ้าเอกา
				[๓๘๗] ๏  แลดูภูเบศ
		จนลับนัยน์เนตร		สุดคลองนัยนา
		ดั่งใครเปลื้องปลิด		ชีวิตอาตมา
		ไปจากกายา		ยิ่งโศกาแสนทวี
				[๓๘๘] ๏ ร้องไห้ร้องหา
		ร้องเรียกราชา		ร้องหาภูมี
		สุดร้องสุดฤทธิ์		สุดจิตเทพี
		สุดไห้โศกี		สุดที่โศกา
				[๓๘๙] ๏ สุดที่จะตามติด
		สุดเหลือความคิด		สุดฤทธิ์ชายา
		สุดแรงสุดเรี่ยว		สุดเหลียวแลหา
		สุดเห็นภัสดา		สุดตาเต็มไกล
				[๓๙๐] ๏ พระศอแหบแห้ง
		สุดสิ้นกระแสง		สิ้นแรงอรไท
		หิวโหยโรยรา		พักตราสลดไสล
		พักตร์ผิดเผือดไป		สิ้นไห้รำพัน
				[๓๙๑] ๏ ดังลำกล้วยทอง
		อันเกิดในห้อง		ฟากฟ้าสวนสวรรค์
		มีชายผู้หนึ่ง		เข้มขึงแข็งขัน
		จิตใจมักกะสัน		ฤทธิ์แรงราวี
				[๓๙๒] ๏ ได้ดาบคมกล้า
		แปลบปลาบเวหา		จับแสงสุริย์ศรี
		กวัดแกว่งรำฉวาง		เยื้องย่างคระวี
		ฟาดฟันกัทลี		ขาดเด็จเป็นสิน
				[๓๙๓] ๏ ส่วนลำกล้วยทอง
		ล้มลงโดยปอง		อุปรไมยเมริน
		สุดสิ้นกำลัง		ห่อนจะตั้งกายิน
		สุดสิ้นชีวิน		ซอนซบสยบลง ๚ะ

[Kimleng]

อินทราเชียร ฉันท์ ๑๑
		[๓๙๔] ๏ ฝ่ายฝูงอมรเมศ		ศิขเรศพนัสพง
		เหลือบเล็งอนงค์ยง		ยุพเรศวิสัญญี
		[๓๙๕] ๏ บ้างเยี่ยมวิมานมาศ		สิงหช่องบัญชรศรี
		ทุกเทพยทฤษฎี		ก็สลดระทดใจ
		[๓๙๖] ๏ ด้วยโฉมพธูแม่		สนิทแน่ไม่หวั่นไหว
		ทวยเทพยมีใน		กำเสาะโศกกำสรวลครวญ
		[๓๙๗] ๏  บ้างลืมเสวยทิพย์		บ้างก็ลืมเกษมสรวล
		บ้างลืมประโลมสวน		อัปสรเทพยธิดา
		[๓๙๘] ๏ บ้างเหงาสงัดเงียบ		สรเซียบทุกเทวา
		กอดเข่าเข้าปรึกษา		ผิจะทำไฉนดี
		[๓๙๙] ๏  ด้วยโฉมพระเทพินทร์		ชีวิตสิ้นจากอินทรีย์
		สองหัตถ์ก็รุมตี		อุระมี่ตระลึงลาน
		[๔๐๐] ๏ โอ้ยอดสมรมิ่ง		ประทมกลิ้งกับดินดาน
		ปราศจากอลงก์กาญ		จนแท่นบรรจถรณ์ทรง
		[๔๐๑] ๏  ไสยาสน์อยู่เอกี		ธุลีฝุ่นแต่พื้นผง
		กลัดกลุ้มพระอรองค์		ดูอเนจอนาถกาย
		[๔๐๒] ๏ นางเคยรำเพยพัด		มาต้องซัดธุลีทราย
		ห่อนใครจะเพื่อนสาย		สมรกลิ้งอยู่กลางดง
		[๔๐๓] ๏ ผาแผ่นเป็นแท่นเขนย		นิจจาเอ๋ยน่าพิศวง
		นางเคยรำเพยองค์		รำพายพัดบำราศนาง
		[๔๐๔] ๏ เคยกั้นวิสูตรวง		เอาแต่ดงมากั้นกาง
		ไม้สูงแลยูงยาง		เป็นฉัตรรัตน์จรงค์ราย
		[๔๐๕] ๏ เคยแสงประทีปส่อง		นุชต้องศศิฉาย
		ส่องแสงดาราราย		มาไสยาสน์พินาศนอน ๚ะ
ฉบัง กาพย์ ๑๖
		[๔๐๖] ๏ สิงสัตว์คณาดงดอน		แล่นเลิงกระเจิงจร
		ผยองผยองผายผัน
		[๔๐๗] ๏ เห็นองค์ทรงโฉมประโลมขวัญ		เลิศลักษณ์วิไลวรรณ
		วิลาปไห้ซบลง
		[๔๐๘] ๏ สิงสัตว์ปักษาคณาพง		พลอยเหงางายงง
		ด้วยองค์สุมณฑาทอง
		[๔๐๙] ๏ คชสีห์คาบคชสารผยอง		สละคชโดยปอง
		บ่หมายจะเป็นภักษา
		[๔๑๐] ๏ พยัคฆีลืมไล่มฤคา		เห็นองค์สุดา
		ก็หยุดอยู่ยั้งยืนยล
		[๔๑๑] ๏ ปักษาปักษินบินบน		เห็นนาฏนฤมล
		ก็เซียบสงบซบซอน
		[๔๑๒] ๏ ไม่หาญจะบินเหิรอัมพร		เงียบสยบสยอน
		ไม่ส่งสำเนียงเสียงขัน
		[๔๑๓] ๏ ขุนหงส์ระเห็จเหิรหาวหัน		ลืมคู่เคลียกัน
		ห่อนหันหาเหล่าสาวหงส์
		[๔๑๔] ๏ ขุนยูงจับยูงสูงส่ง		สังเวชด้วยองค์
		พระนางเธอสิ้นสมประฤดี ๚ะ
สุรางคนางค์ กาพย์ ๒๘
				[๔๑๕] ๏ ฝ่ายว่าพระรถ
		โศกซํ้ากำสรด		ระทดโศกี
		กันแสงแครงคร่ำ		ร่ำไห้แสนทวี
		พระทัยภูมี		ดุจแยกแหลกลาญ
				[๔๑๖] ๏ โอ้ปานฉะนี้
		จะรํ่าโศกี		พิไรประปราน
		ใครจะเป็นเพื่อน		กลางเถื่อนกันดาร
		จะไห้ลัยลาญ		รำจวนครวญหา
				[๔๑๗] ๏ จะข้อนทรวงร่ำ
		อยู่แทบฝั่งน้ำ		แสนโศกโศกา
		ไม่เห็นพักตร์เรียม		จะเยี่ยมริมชลา
		ละห้อยโหยหา		ชลเนตรฟูมฟอง
				[๔๑๘] ๏ พระไห้ครวญคราง
		รำจวนถึงนาง		จนสว่างแสงทอง
		ผ่องแผ้วใสสี		รัศมีเรืองรอง
		ชักม้าลอยล่อง		ลงสู่ปัฐพี
				[๔๑๙] ๏ หยุดเงื้อมบรรพต
		ฉายาปรากฏ		ทราบสิ้นฤๅดี
		พระเร่งรำจวน		ครวญถึงเทวี
		แม้มาด้วยพี่		จะชี้ชมไพร ๚ะ
อินทรวิเชียร ฉันท์ ๑๑
		[๔๒๐] ๏ พักนั่งที่เพิงผา		ศิลาแลละเลื่อมไศล
		แสงแก้วประพาฬไพ		ฑูรย์รัตนบรรเจิดจง
		[๔๒๑] ๏ ชมชั้นคีรีเวียง		รุจิเรขระยับยง
		ชาดชุบระบายรง		สลับล้วนเป็นหลายสี
		[๔๒๒] ๏ ดังช่างฉลาดล้ำ		ไปเลขาศิลามี
		โสภิตขจิตขจี		ขจายจัดโมราคำ
		[๔๒๓] ๏ ที่ม่วงก็ม่วงงาม		ที่สีครามก็ครามขำ
		ที่ดำก็ดูดำ		คคลํ้าขลับเป็นหมึกมี
		[๔๒๔] ๏ แม้นเขียวก็เขียวสด		มรกตจำรัสสี
		ที่แดงดูแดงดี		ทับทิมเทียบบทัดทัน
		[๔๒๕] ๏ ลางเหลืองก็เหลืองเล่ห์		สุวรรณชมพูนุทสรรพ์
		ที่ขาวก็ขาวพรรณ		ดังดวงแก้วประกายพราย
		[๔๒๖] ๏ บัดต้องทิพากร		ก็ส่องแสงกระลอกฉาย
		วาวแวววะวาวสาย		วิเชียรช่วงจรัสเรือง
		[๔๒๗] ๏ เปลวปล่องช่องภูผา		ศิลาแหลมมลังเมลือง
		แสงแก้วประเทืองเรือง		จรัสรุ้งเจริญตา
		[๔๒๘] ๏ ง้ำเงื้อมชะโง้นโงก		เป็นเตรินโตรกกุฎาตา
		ห้วยธารละหานผา		ธารารี่ระเรื่อยเย็น
		[๔๒๙] ๏ นํ้าพุก็ดุดั้น		ศิลาหลั่นตรลอดเห็น
		พุยพุ่งกระเด็นเย็น		เป็นฟองฟุ้งกระจายปราย
		[๔๓๐] ๏ โชติช่วงดังดวงแก้ว		มณีรัตน์ขจัดขจาย
		หยดย้อยเป็นแสงสาย		จำรัสรุ้งธาราริน
		[๔๓๑] ๏ วังเวิ้งชะวากวาม		อร่ามล้วนมณีนิล
		นํ้าล้นกระทบหิน		ถูกหินหักทลายลง
		[๔๓๒] ๏ โครมครึกคระครึกเสียง		สำเนียงลั่นสนั่นดง
		ฉวัดเวียนเฉวียนวง
		[๔๓๓] ๏ ไหลซึมซะแซะเซาะ		กระเทาะหินตระเพินหัน
		โลดโดดกระเด็นดัน		ดูดุด้นกระเด็นดวง
		[๔๓๔] ๏ เต้นหยางประอย่างย้อย		พระพรอยพรูเป็นพู่พวง
		แลเล่ห์ประดุจดวง		วิเชียรช่วงอันชัชวาล
		[๔๓๕] ๏ พระทอดทัศนาใน		กระแสน้ำอันเชี่ยวฉาน
		ฉุนจิตพระภูบาล		คะนึงถึงพระเทพินทร์
		[๔๓๖] ๏ แม้ว่ามาด้วยพี่		จะชวนชี้ให้ชมสินธุ์
		ไหลมาระรินริน		ระเรื่อยเฉื่อยธาราหัน
		[๔๓๗] ๏ ชมแล้ว ธ แคล้วคลาด		วรบาทจรัลผัน
		ผายมายังเชิงบรร		พตชมพนาดร
		[๔๓๘] ๏ ทุมาคณาเนก		อนันต์แน่นสลับสลอน
		ยอดย้อยประเอียงอร		พยุพัดดูเยนโยน
		[๔๓๙] ๏ โศกสนมะสังสัก		มะกอกกักกระโดนโกรน
		ลั่นทมคนทาโทน		แลกระทดกระถินทอง
		[๔๔๐] ๏ ดูกเดื่อประดู่ดอก		ผลพลับพลับพลึงพลอง
		กะลำพอสะคร้อครอง		มะฝ่อแฝบมะเฟืองไฟ
		[๔๔๑] ๏ พวงยื่นระย้าย้อย		ฤดูดอกระดอมไพร
		ยื่นหัตถ์ประพาสไป		ธ ปลิดใส่ภูษาทรง
		[๔๔๒] ๏ เสวยพลางพระทรงนึก		ระฦกถึงยุพาพงศ์
		ปิ่นปักอนงค์ยง		ยุพราชเจ้าเมรี
		[๔๔๓] ๏ คิดถึงสะท้อนถาม		ฤทัยท้าวพระจักรี
		เสียวซาบฤดีมี		ธ ก็พร่ำกันแสงหวน
		[๔๔๔] ๏ ปานฉะนี้สมรเจ้า		จะหมองเศร้าพิไรครวญ
		จะคืนหลังยังวังนวล		ฤๅจะสิ้นชีวาวาย
		[๔๔๕] ๏ คิดคิดแล้วหักคิด		แล้วห้ามจิตพระฦๅสาย
		โศกนักจักวางวาย		ชีพม้วยบรรลัยลาญ
		[๔๔๖] ๏ ครั้นแล้ว ธ ชมนก		วิหคร้องก้องขันขาน
		เคียงคู่ประสมสาร		สุรเสียงเสนาะไพร
		[๔๔๗] ๏ เหมือนเสียงพระเทพี		นุชพี่ผู้ร่วมใจ
		ตรัสเรียกสนมใน		เสนาะเพราะดังเสียงหงส์
		[๔๔๘] ๏ ชมสัตวมฤคฝูง		จรคลาออกจากดง
		โตเต้นตามกวางหลง		ละเลิงไล่มฤคี
		[๔๔๙] ๏ เลียงผาแล่นผันผาย		กระเจิงโจนบนคีรี
		พลัดคู่อยู่เอกี		เหมือนตูไซร้อยู่เดียวดาย
		[๔๕”] ๏ ชมพลางพระทางเสด็จ		ยลเยื้องพนมพราย
		จรดลผลูคลาย		อาศรมใกล้กุฎีดง
		[๔๕๑] ๏ ภูมิพื้นประเทศสนุกนิ์		ดรุณรุกขชาติทรง
		ผลพวงผกาพง		เธอหยุดมิ่งมโนมัย
		[๔๕๒] ๏  พี่ยังจะจำจริง		นั่นโน่นอาศรมไฉน
		ที่พระผู้ทรงไตร		ภพครองศีลาจาร
		[๔๕๓] ๏ เมื่อแรกวันเรามา		ท่านกรุณาช่วยแปลงสาร
		เจ้าข้าไปเมืองมาร		จึ่งได้รอดชีวาวัง
		[๔๕๔] ๏ พระคุณท่านล้นโลก		ตลอดล่างอุทัยทัง
		ควรใส่ไว้ศิรสัง		ประนมน้อมเฉลิมชม
		[๔๕๕] ๏ ควรเราจะเข้าไป		ประนมนิ้วประสานสม
		วรบาทประนมคม		ชลีทูลทำนองลา
		[๔๕๖] ๏ แต่ว่าเพลานี้		มิควรที่ลิลาคลา
		ควรเราจะสรงสา		ครให้สำราญกาย
		[๔๕๗] ๏ ตริแล้ว ธ ลงสรง		ยังสระแก้ววิเชียรพราย
		ชมเบญจบัวราย		ประทุมมาศสลับสลอน
		[๔๕๘] ๏ บัวตูมสะพุ่มพวง		ดังดวงถันพธูสมร
		ฉุนใจพระภูธร		ตระลึงแลเร่งพิศวง
		[๔๕๙] ๏ มัจฉาคณาเนก		อนันต์มีในสระสรง
		ว่ายแหวกแถกถาลง		สู่ท้องธารพากันไป
		[๔๖๐] ๏ เป็นหมู่เป็นพวกพันธุ์		บ้างก็หันเข้าเล็มไคล
		บ้างเร้นเข้าเบียดใน		ประทุมบังบให้เห็น
		[๔๖๑] ๏ คิดมาเหมือนตัวพี่		เมื่อหนีน้องมาลำเค็ญ
		เจ้าตามมาพอเห็น		แล้วก็พรากไปจากกัน
		[๔๖๒] ๏ ชมแล้วก็แคล้วคลาด		วรบาทจรัลผัน
		ผายขึ้นจากสระพลัน		ธ ก็ผลัดภูษาทรง
		[๔๖๓] ๏ สไบของนางน้อง		เธอก็ปองสะพักองค์
		รวยรวยเหมือนกลิ่นอนงค์		นุชน้องลำเพาพาล
		[๔๖๔] ๏ เมื่อนั้นอรัญมุนี		ฤๅษีสิทธิทรงญาณ
		ทรงเวทชำนาญชาญ		ประพฤติธรรมนารมณ์
		[๔๖๕] ๏ ครั้นบ่ายทิพากร		จรจากพระอาศรม
		จะเร่จรจงกรม		บรมทัศนาแปร
		[๔๖๖] ๏ เมิลเมียงพระพักตร์เภท		นัยน์เนตรชำเลืองแล
		ทอดทัศนาแปร		วรบาท ธ เล็งยล
		[๔๖๗] ๏ เห็นองค์พระรถเสน		อิศเรนทร์ ธ ยังฉงน
		ฉงายใจผู้ใดดล		บริเวณสำนักนิ์เรา
		[๔๖๘] ๏ โนเนนะแน่งน้อย		วรรูปเฉกเฉลา
		เฉลิมโลกย์ประโลมเอา		จิตจวนคำนวรถวิล
		[๔๖๙] ๏ แต่องคกับม้า		ฤๅมาสรงในสระสินธุ์
		พิศพักตร์ลอออินทร์		วรลักษณเพ็ญพาล
		[๔๗๐] ๏ คล้ายคล้ายละม้ายเหมีอน		กุมารนี้เราแปลงสาร
		ใช้ไปสู่เมืองมาร		ชะรอยรอดมาฤๅไฉน

[Kimleng]

		[๔๗๑] ๏  แม่นแท้ประจักษ์จริง		กุมารนี้ไม่สงสัย
		ควรเราจะเข้าไป		กิจพร้องคดีดู
		[๔๗๒] ๏  ตริแล้วจึ่งพระดา		บสจรตามผลู
		มูลมัคคตามภู		ธรทัศนาองค์
		[๔๗๓] ๏ อ่อนโอนศิโรเพฐน์		มงกุฎเกศประณามทรง
		บทบาทสไบบง		กชรัตน์ ธ ทูลแถลง
		[๔๗๔] ๏ พระคุณอดุลเลิศ		อนันต์กว่านับโกฏิแสน [๓]
		ดินฟ้า บ ทดแทน		ฤๅจะปูนจะเปรียบเห็น
		[๔๗๕] ๏ มิแปลงให้ที่ไหนเลย		แลจะกลับมาคืนเป็น
		หมู่มารจะราญเข็ญ		กระดูกเนื้อไม่เหลือหลอ
		[๔๗๖] ๏ ได้พึ่งพระบาทา		พระกรุณามาจานเจือ
		เจ้าข้าจึ่งพ้นเหยื่อ		มารร้ายมันรันทำ
		[๔๗๗] ๏  มุนีได้สดับ		พจนศัพท์สนองคำ
		จงเจ้าดำเนินนำ		สำแดงแจ้งแต่บูรพา
		[๔๗๘] ๏ แรกเริ่มเมื่อเจ้าไป		สู่กรุงราชมารา
		มารทำประทุษฐ์ทา		รุณโทษเจ้าเป็นไฉน
		[๔๗๙] ๏ สุขทุกข์อย่างไรเล่า		จึ่งเจ้ารอดมาพ้นภัย
		จงกล่าวแสดงไป		แต่ตามถ้อยคดีควร
		[๔๘๐] ๏ ราชาสดับรส		พจนารถประมูลมวล
		อันมีมาโดยควร		แต่ปางหลังแสดงถวาย
		[๔๘๑] ๏ เสร็จสิ้นจนอวสาน		พระภูบาลเธอบรรยาย
		มุนินทร์ ธ เปรมปราย		วรพักตรเพียงจันทร์ ๚ะ
สัททุลวิกกีฬิต ฉันท์ ๑๙
		[๔๘๒] ๏ สรรเสริญเจริญคุณอดุลเดชมหันต์
		มหิทธิ์ฤทธิ์อนันต์		ประเสริฐ
		[๔๘๓] ๏ บุญญายิ่งล้นสกลโลกยบรรเจิด
		รอดแล้วดังกลับเกิด		สมเสก
		[๔๘๔] ๏ สมภารท่านได้สร้างแต่ปางอติเรก
		จะเป็นพุทธองค์เอก		ยอดญาณ
		[๔๘๕] ๏ จะข้ามคณาสัตว์ประวัติเวียนในสงสาร
		ให้พ้นจากกันดาร		วิบัติ
		[๔๘๖] ๏ แล้วอนุญาตประสาทพระวรพิพัฒน์
		เจ้าไปจงเป็นสวัส		ดิผลวิบัติ
		[๔๘๗] ๏ ได้ครองกรุงบำรุงประชาราษฎรมณฑล
		สนองบิตุเรศชนม์		ทีฆา
		[๔๘๘] ๏ พาลภัยประทุษฐร้ายวิบัติอย่าพาธา
		โรคโศกแสนสา		จงไกล
		[๔๘๙] ๏ ปานนี้แม่ป้าจะลาลดกำสรดซ้อนใจ
		อย่าช้าพ่อเร่งไป		อย่านาน ๚ะ
ฉบัง กาพย์ ๑๖
		[๔๙๐] ๏ ราชาก้มเกล้ากราบกราน		รับพรอาจารย์
		ประสานนขางามตรู
		[๔๙๑] ๏ สรรเสริญคุณยิ่งเมรู		ล้นเหลือใจตู
		จะแทนก็ย่อมย่อมเยา
		[๔๙๒] ๏ มีแต่อาภรณ์พรรเหา		เปลื้องจากกายเอา
		ประนมประน้อมถวายไท
		[๔๙๓] ๏ สิทธารับพลางทางไข		จงเจ้าเอาไป
		สำหรับประดับองค์อร
		[๔๙๔] ๏ เราไซร้ฤๅษีอยู่ดอน		ไม่ควรอาภรณ์
		จะครองบต้องสิกขา
		[๔๙๕] ๏ ขอบคุณอดุลเจ้าวัจนา		เช่นเชื้อเมธา
		อันประเสริฐเป็นศักดิ์ศรี
		[๔๙๖] ๏ อย่าช้าควรเจ้าจรลี		ไปแจ้งคดี
		แม่ป้าอันทนทุกขัง
		[๔๙๗] ๏ ราชารับพจนัง		คำท้าวท่านสั่ง
		ประน้อมชุลีลาจร
		[๔๙๘] ๏ ขึ้นสู่มิ่งม้าอัสดร		ลอยล่องเขจร
		เร็วรวดดังลมพัดพาน
		[๔๙๙] ๏  ไปสิ้นรตินทิวาร		ประจุสมัยฉายฉาน
		อรุณแผ้วเมฆา
		[๕๐๐] ๏ พอถึงกรุงราชรมยา		ขุมเสดาพารา
		ชักม้าลงสู่ขุมขัง
		[๕๐๑] ๏ ทวารชิดปิดแน่นกรึงกรัง		พระจึ่งหยุดยั้ง
		ประทับยังร่มสาขี
		[๕๐๒] ๏ ตรัสเรียกสมเด็จชนนี		เชิญเถิดพันปี
		ลิลามารับลูกพลัน
		[๕๐๓] ๏ ลูกรอดมาแล้วจอมขวัญ		เหตุไรไม่ผัน
		พระพักตรมาแลเลย
		[๕๐๔] ๏  สองครั้งสามครั้งช่างเฉย		พระไม่มาเผย
		ชะรอยว่าสิ้นสุดปราณ
		[๕๐๕] ๏ ลูกไปอยู่ช้าหึงนาน		อยู่หลังลัยลาญ
		กลับมาไม่ทันเห็นใจ
		[๕๐๖] ๏ แม้ว่าพระม้วยตักษัย		สิ้นชีวาลัย
		ลูกไซร้จะตามพันปี
		[๕๐๗] ๏ ฝ่ายองค์สมเด็จชนนี		ในราษราตรี
		วันนั้นนิมิตอัศจรรย์
		[๕๐๘] ๏ พระสุบินข้างขึ้นกลางคัน		แจ้วแจ้วเสียงอัน
		ผู้ใดมาเรียกให้รับ
		[๕๐๙] ๏ นางเงี่ยโอนโสตทรงสดับ		ตรองฟังเสียงศัพท์
		เหมือนเสียงพระทองโฉมตรู
		[๕๑๐] ๏ รอยรอดปลอดภัยมฤตยู		พ้นจากริปู
		อรินทร์ร้ายหลีกหนีไกล
		[๕๑๑] ๏ ตริแล้วนางจรคลาไคล		เสด็จสู่ทวารไชย
		ใกล้แล้วตระบัดผายเผย
		[๕๑๒] ๏ เห็นพักตร์ลูกรักทรามเชย		โอ้แก้วแม่เอ๋ย
		คิดว่าเจ้าม้วยวายชนม์
		[๕๑๓] ๏ อยู่หลังแม่ตั้งทุกข์ทน		ยามเพราเสวยชล
		เนตรบเว้นวายวาร
		[๕๑๔] ๏ แม่พร่ำบำบวงทุกสถาน		ทุกเทพยพิมาน
		ไปช่วยบำรุงคุ้มครอง
		[๕๑๕] ๏ ครานี้เจ้ารอดมาปอง		ดับโศกสิบสอง
		แม่ป้าอันทนทุกขา
		[๕๑๖] ๏ ตรัสพลางทางชวนลูกยา		เข้าสู่อุมา
		อุโมงค์กันแสงรักกัน
		[๕๑๗] ๏ แสนโศกพิลาปรำพัน		ครั้นวายจาบัลย์
		แม่ป้าเข้าล้อมรายเรียง
		[๕๑๘] ๏ เข้าแอบแนบข้างคลึงเคียง		พ่อรอดมาเพียง
		นี้รอยว่าบุญแต่หลัง
		[๕๑๙] ๏ ป้าสู้เคร่าครองชีวัง		ชีวาตม์ไว้ฟัง
		รหัสจะรู้ข่าวสาร
		[๕๒๐] ๏ ครั้งนี้เจ้ารอดมาสมาน		เหตุไฉนหมู่มาร
		ไม่ทำประทุษฐ์ทารุณ
		[๕๒๑] ๏ พระสดับพจนารถแสดงคุณ		นางหนึ่งศุภสุน
		ทรลักษณเลิศนารี
		[๕๒๒] ๏ นงนามวรราชเมรี		เป็นราชบุตรี
		แห่งนางสุนนทามาร
		[๕๒๓] ๏ ลูกไปได้ร่วมสงสาร		สมสนิทเยาวมาลย์
		เสน่ห์น้องอยู่ครองวัง
		[๕๒๔] ๏ กลเล่ห์ลึกลํ้ากำบัง		นางแจ้งให้ฟัง
		ก็ได้สำเร็จโดยใจ
		[๕๒๕] ๏ งั่วนาวม่วงหาวอันใด		โองการท่านใช้
		ก็เสร็จสำเร็จโดยมี
		[๕๒๖] ๏  อิกทั้งดวงเนตรชนนี		ห่อยามีศรี
		สำหรับประดับโรยทา
		[๕๒๗] ๏ ได้โดยมโนรถจินดา		ขอพระชนดา
		จงเงยพระพักตร์บรรจง
		[๕๒๘] ๏ พร้อมทั้งสิบสองพระองค์		จักโรยยาผง
		ประสงค์ซึ่งเนตรงามตรู
		[๕๒๙] ๏ นางฟังพจนารถลูกตู		ต่างชื่นชมชู
		ตระบัดก็เงยพร้อมกัน
		[๕๓๐] ๏ จึ่งโรยยาผงลงพลัน		ขอจงเนตรนั้น
		เข้าปรับประดิษฐ์ชิดชน
		[๕๓๑] ๏ ติดเข้าดุจเนื้อเดียวดล		งามล้ำวิมล
		วิมลาศประเสริฐเฉิดฉาย
		[๕๓๒] ๏ ผ่องพักตร์วรลักษณ์แพร้วพราย		แพร้วเพริศเฉิดฉาย
		จะแจ่มจรัสพรายโพยม
		[๕๓๓] ๏ ผ่องแผ้ววรลักษณ์ประโลม		พรรณรายรูปโฉม
		ดังเทพยแกล้งมาหล่อเหลา
		[๕๓๔] ๏ โนเนแน่งเนื้อยุพเยาว์		ยลยิ่งเฉกเฉลา
		เฉลิมโลกยลํ้านางแมน
		[๕๓๕] ๏ นางเมืองเนืองนันต์นับแสน		โกฏิเทียมฤๅจะแทน
		จะทันมาปูนปานสม
		[๕๓๖] ๏ สิบสองมหิษีชื่นชม		ผ่องแผ้วอารมณ์
		อันพ้นจากเภทภัยพาล
		[๕๓๗] ๏ ชวนกันทัศนากุมาร		วรลักษณ์เสี่ยมสาร
		วิลาสดังอำมรินทร์
		[๕๓๘] ๏ วรเภทผ่องพักตร์กายิน		กายายุพินทร์
		บ่มีมลายแปมปน
		[๕๓๙] ๏ แต่เจ้าคลอดเคลื่อนจรดล		จากครรภ์มาจน
		เจริญแม่พึ่งเห็นศรี
		[๕๔๐] ๏ เสาวภาคย์เลิศลํ้าราชี		ราชาใดมี
		จะปูนมาเปรียบปานสอง
		[๕๔๑] ๏ วรพักตร์ผ่องเพียงนํ้าทอง		หลอมไล่เลียงลอง
		อันหมดมลทินแผ้วพาน
		[๕๔๒] ๏ เสร็จเชยชมโฉมพระหลาน		ปรีดิ์เปรมเกษมสานต์
		บันเทิงภิรมย์ปรีดา
		[๕๔๓] ๏ ฝ่ายองค์สมเด็จมารดา		เสร็จสังสนทนา
		แล้วก็เล่าถึงความฝัน
		[๕๔๔] ๏ คืนนี้นิมิตอัศจรรย์		จะประสบจอมขวัญ
		แม่ฝันประจักษ์ใจตู
		[๕๔๕] ๏ ฝันว่าอสุรินทราหู		ฉวยดวงจันทร์ชู
		ได้แล้วก็พาบทจร
		[๕๔๖] ๏ มาใกล้ส่งให้มารดร		แม่เข้าราญรอน
		ก็ชิงได้ดวงจันทรา
		[๕๔๗] ๏ รัศมีสว่างเวหา		ประทับกับอุรา
		อุระแม่ยังอุ่นองค์
		[๕๔๘] ๏ ฝันยังมิทันจะสิ้นลง		หน่อยหนึ่งโฉมยง
		เจ้าเรียกแม่ฟื้นตี่นพลัน
		[๕๔๙] ๏ แม่มาพบบุตรดุจฝัน		ดับโรคาคัน
		พยาธิร้ายหน่ายหนี
		[๕๕๐] ๏ ศุภสวัสดิจงมี		เดโชไชยศรี
		นุภาพปราบสงคราม
		[๕๕๑] ๏ ภัยภิตทุกทิศเข็ดขาม		พระยศเลื่องฦๅนาม
		เฉลิมเป็นปิ่นนคร
		[๕๕๒] ๏ ให้สมดังคำมารดร		แม่ป้าอวยพร
		ประเสริฐมีเดโชไชย ๚ะ
อินทรวิเชียร ฉันท์ ๑๑
		[๕๕๓] ๏ พระจึ่งรับเอาพร		บวรราชสิบสองไท
		เวลาก็จรไป		จะเฝ้าท้าวในโรงทอง
		[๕๕๔] ๏ ว่าเจ้าจะไปจง		ระวังองค์เร่งตรึกตรอง
		ศัตรูจำนองปอง		ชีวิตเจ้าอย่าดูเบา
		[๕๕๕] ๏  ระมัดระเมียรกาย		คอยดูเล่ห์ธิบายเขา
		ชั้นเชิงจะลวงเรา		ได้ทีแล้วเร่งราญรอน
		[๕๕๖] ๏ พระรับเอาโอวาท		ประสาทสิทธิคำสอน
		ก้มเกล้าลิลาจร		สู่มิ่งม้าอันตัวยง
		[๕๕๗] ๏ จึ่งหยิบเอากำพด		อันปรากฏในรณรงค์
		ซ่อนใส่ภูษาทรง		ประทับแทบกับกายพลัน
		[๕๕๘] ๏ เสร็จทรงมโนมัย		อันเร็วยิ่งดังกังหัน
		บัดเดี๋ยวถึงโรงคัล		เข้าเฝ้าท้าวบังคมไท
		[๕๕๙] ๏ เสนาพฤฒามาตย์		ระดับดาษบังคมไสว
		ต่างต่างก็มีใจ		เสน่ห์ในกุมารชาญ
		[๕๖๐] ๏ ฝ่ายองค์ชนกา		ธิบดินทรภูบาล
		ภูเบศนราธาร		ปราศรัยราชบุตรา
		[๕๖๑] ๏ เจ้าช้ามิหึงนาน		จรล่ำพ่อคอยหา
		งั่วนาวยังได้มา		ประสงค์ซึ่งจำนงเรา
		[๕๖๒] ๏ เชิญเจ้าสำแดงแถลง		กิจแจ้งโดยสำเนา
		ได้มาอย่าช้าเอา		มาแจ้งกิจประกอบการ
		[๕๖๓] ๏ นางท้าวละห้อยหา		นับวันท่าทุกวันวาร
		จิตตั้งจะฟังสาร		ด้วยโรคร้ายมันรันทำ
		[๕๖๔] ๏ ช้านักเกลือกจักจวน		ประชวรโรคระสายสำ
		จงเจ้าดำเนินนำ		อรรถนั้นมาแจงถวาย ๚ะ
ฉบัง กาพย์ ๑๖
		[๕๖๕] ๏ โอรสฟังพจนภิปราย		ก้มเกล้าบังคมถวาย
		ซึ่งงั่วนาวอันอำไพ
		[๕๖๖] ๏ อำพนเลิศล้นเกรียงไกร		ยากที่ผู้ใดไป
		จะนำมานี้อัศจรรย์
		[๕๖๗] ๏ อำมาตย์ทั้งหลายเนืองนันต์		หมอบแทบโรงคัล
		ภิวันท์ถวายศุภผล
		[๕๖๘] ๏ เอิกเกริกฦๅทั่วภูวดล		ทราบถึงสุนน
		ทามารก็ดาลแสยง
		[๕๖๙] ๏ กูไซร้แกล้งใช้จักแผลง		ผลาญชีวาแวง
		ชีวาตม์มันกลับมาเป็น
		[๕๗๐] ๏ กรุงเราจะเศร้าเยือกเย็น		ทุกข์ร่ำระกำเข็ญ
		มันกลับมาเป็นศัตรู
		[๕๗๑] ๏ คิดมาน่าแค้นใจตู		อย่าช้ามากู
		จะผลาญชีวิตจึ่งควร
		[๕๗๒] ๏ อกมารร่านร้อนรัญจวน		ดิ้นโดยโหยหวน
		คำนึงจะล้างภูมินทร์
		[๕๗๓] ๏ ฝ่ายสมเด็จชนการาชินทร์		ราชาธิบดินทร์
		อันหลงแก่ดำฤษณา
		[๕๗๔] ๏ รับเอางั่วนาวแล้วมา		ยังห้องสุนนทา
		ตระบัดก็ลุบมิหึง
		[๕๗๕] ๏ นั่งแนบแอบข้างพลางคลึง		ซึ่งนุชคำนึง
		งั่วนาวก็ได้โดยใจ
		[๕๗๖] ๏ นางมารฟังสารท้าวไท		ทอดทัศนาใน
		ก็ดาลพิกลโทโส
		[๕๗๗] ๏ รับเอางั่วหาวนาวโห่		กายาเติบโต
		พิฦกลํ้าเสมอผา
		[๕๗๘] ๏ เขี้ยวงอกออกโง้งข้างละวา		ลำแข้งแขนขา
		ยิ่งพร้อมประปรำลำตาล
		[๕๗๙] ๏ ตาเติบเท่าลูกไข่ห่าน		สองเต้าโยนยาน
		สำแดงพิฦกรูปา
		[๕๘๐] ๏ แลบลิ้นปลิ้นปลอกกลอกตา		รุกโรมโถมถา
		คระครึกคระครื้นเครงคราง
		[๕๘๑] ๏ เสียงคะนึงอื้ออึงในปรางค์		แล่นไล่ฉวัดฉวาง
		จะจับเอาพระภูธร
		[๕๘๒] ๏ ภูมีหนีซอกซนซอน		เข้าแอบบังอร
		เจ้ารถจงช่วยบิดา
		[๕๘๓] ๏ นิ่งได้พ่อไม่นำพา		มารร้ายริษยา
		จะฆ่าให้ม้วยวายปราณ ๚ะ
โตฎก ฉันท์ ๑๒
		[๕๘๔] ๏ วรราช ธ สดับ		พจนศัพทโองการ
		ยุพราช ธ ก็ดาล		ยลยักษธไร
		[๕๘๕] ๏ ธ ก็คชกรกำ		พดนำวรไตร
		กรหน่วงสไดไกว		อานุภาพประวิตร
		[๕๘๖] ๏ ยลยักษ์ก็กระโจม		อรไทด้วยมหิทธิ์
		ชุติมนตร์วรฤท		ธิบพิตร ธ ก็รอน
		[๕๘๗] ๏ ธ ก็ตัดศิโรเพฐน์		วรเกศก็ออน
		ชนมยักษก็มร		ณนุภาพประทุษฐ์
		[๕๘๘] ๏ ยลกายอริปู		พระหทัยจะทรุด
		ยลเพศประวุต		ติประทุษฐก็ลาญ
		[๕๘๙] ๏ ยลยักษ์ก็ตักษัย		อรไท ธ มาผลาญ
		ชนมชีพก็ราญ		รณรงคประลัย ๚ะ
มาลินี ฉันท์ ๑๕
		[๕๙๐] ๏ นิกรชนคณาไคล		ต่างต่างมาอวยไชย
		ประนมชม
		[๕๙๑] ๏ บวรนวลนางสนมสม		ชวนกันชื่นชม
		ก็ปรีดี
		[๕๙๒] ๏ สกลพหลคณราชี		ราชเปรมปรี
		ดิเรืองเรียง
		[๕๙๓] ๏ สกลชนประเวศเวียง		ศัพทสำเนียง
		สนั่นวัง
		[๕๙๔] ๏  สกลพลอเนกทั้ง		มาพร้อมมาเพรียงนั่ง
		ถวายกร
		[๕๙๕] ๏ มหิทธิพิพิธขจายจร		สมเด็จพระภูธร
		ธ ทรงเวท
		[๕๙๖] ๏ บวรประนมประณาเมศ		เหนือศิโรเพฐน์
		มาอวยไชย
		[๕๙๗] ๏ สวัสดิพิพัฒนเกรียงไกร		เดโชตรลอดไว้
		ทุกธาตรี ๚ะ
		๏ จบเสร็จสำเร็จเรื่อง		เมริน
		ตั้งแต่จากธานินทร์		นิราศร้าง
		มาจวบพบสวามินทร์		ยังฝั่ง น้ำเอย
		เชิญกระวีต่อสร้าง		ตกแต้มเติมลง ฯ
		๏ ชะรอยเราหนึ่งไม้ไผ่		ยกโครง
		ปางเมื่อระยางโยง		เยี่ยมฟ้า
		ลงรักปิดทองโถง		ปิดทั่ว เถือกแฮ
		เสร็จซึ่งการไป่ช้า		เร่งฤ้ๅจนดิน ฯ
		๏ อาภัพยับเยี่ยงโอ้		บายศรี
		หนึ่งเมื่อการสวัสดี		ดั่งแก้ว
		นับยศแต่ยังมี		กิจท่าน เดียวนา
		ครั้นเมื่อสำเร็จแล้ว		คว่างนํ้าทิ้งเสีย ๚ะ[๑]

 

-------------------------------------------------------------------

^[๑] เอกสารเลขที่ ๑๓ เป็น

“ลางนางก็หลับลืมสกนธไสย		แลละไมประอรเอียง
องคแอบแลแนบยุคลเคียง		ที่จำเรียงบำรุงนาง”

^๒ ตั้งแต่บทที่ ๑๑๕-๑๒๖ เป็นกลบทนาคบริพันธ์
^๓ สัมผัสไม่รับกับปลายบทก่อนหน้านี้
^๔ โคลง ๓ บทนี้อยู่ตอนท้ายเรื่องพระรถคำฉันท์ในเอกสารเลขที่ ๑๔

[Kimleng]

ภาพวาด ครูเหม เวชกร

 พระรถคำหวน  

[๑] อินทรวิเชียร ฉันท์ ๑๑
		[๑] ๏ สรวมชีพบังคมบาท		พระโลกนาถจอมโมลี
		ขอจงเจริญศรี		ศรีสวัสดิกำจัดเข็ญ
		[๒] ๏ ทั้งคุณพระธรรมเจ้า		มาปกเกล้าทุกเช้าเย็น
		ทั้งพระภิกขุเป็น		ชิโนรสพระทศญาณ
		[๓] ๏ จงรับประสานหัตถ์		ซึ่งข้าทำนมัสการ
		คุณครูผู้ชำนาญ		ชำนิกลอนสอนศิษย์มา
		[๔] ๏ เชิญช่วยอำนวยสวัสดิ์		ให้เจนจัดในอักขรา
		ใช่เชื้อเนื้อเมธา		ทาสปัญญานั้นยังอ่อน
		[๕] ๏ อ่านแล้วอย่าหยันเย้ย		ด้วยมิเคยคิดบทกลอน
		เขินขาดคลาดอักษร		ช่วยแต่งเติมให้ปรีชา ๚ะ
		[๖] ๏ ปางองค์พระทรงโฉม		พระรถโสมนัสสา
		เชยชมภิรมยา		เสน่ห์น้องประคองนวล
		[๗] ๏ คลึงเคล้าเฝ้าอิงแอบ		ถนอมแนบกระเษมสรวล
		พิศลักขณานวล		สวาดิพี่มิรู้วาย
		[๘] ๏ สองชมสองสมสวาดิ		วรราชเมรีสาย
		สมรแม่มิให้ระคาย		ฤทัยท้าวเท่าใยยอง
		[๙] ๏ บำรุงสวามี		สตรีใดเสมอสอง
		หลงเชิงละเลิงปอง		นึกว่าท้าวจะเนานาน
		[๑๐] ๏ องค์พระมหิษี		เมรีราชนงคราญ
		ครั้นล่วงราตรีกาล		สุดามานนิทรารมย์
		[๑๑] ๏ ร่วมเรียงเคียงสัมผัส		สองกระษัตริย์กระเษมสม
		ปวงนางถวายลม		รำเพยพัดเมื่อไสยา
		[๑๒] ๏ ดาวเดือนก็เคลื่อนคล้อย		พาชีคอยสหัสสา
		กระทืบเปรื่องกระเดื่องปรา		รภเพื่อจะเตือนองค์
		[๑๓] ๏ ปางองค์อิศรราช		สถิตอาสน์อันยรรยง
		ยินเสียงสำเนียงจง		จิตแจ้งว่าอาชา
		[๑๔] ๏  เร่งรนให้ดลสถาน		พระสงสารยุพาพะงา
		จากเรียมจะเกรียมอา		รมณ์น้องจะหมองศรี
		[๑๕] ๏ ยิ่งคิดยิ่งละห้อย		พระเศร้าสร้อยฤทัยทวี
		รอรั้งดังหนึ่งชี		วิตม้วยด้วยดวงสมร
		[๑๖] ๏ คิดถึงองค์บังเกิดเกศ		เพราะเหตุมีพี่จึ่งจร
		ตื่นขึ้นแม่จักรอน		รันทรวงไห้ไม่วายวัน
		[๑๗] ๏ พระเปลื้องสะพักทรง		เปลี่ยนกับองค์เจ้าจอมขวัญ
		เขนยข้างค่อยวางพลัน		ให้แนบน้องประคองเคียง
		[๑๘] ๏ แทนองค์พระทรงสวัสดิ์		จอมกระษัตริย์จะจากเวียง
		พิศพักตร์สุดาเพียง		อุระท้าวจะร้าวราน
		[๑๙] ๏ เจ็บดุจดังศร		พระสี่กรประหารผลาญ
		อกโอ้อาลัยลาญ		เทวษพี่นิราศา
		[๒๐] ๏ ยินเสียงดุเหว่าแว่ว		ทั้งไก่แก้วก็ตื่นตา
		ขันเร่งพระสุริยา		เกือบล่วงราษราตรี
		[๒๑] ๏ จุมพิตทั้งนิทรา		มิใคร่คลาคลาดจากศรี
		อาดูรแม่อยู่จงดี		สมรพี่นี้เนาสถาน
		[๒๒] ๏ ก่อนเถิดอย่าเกรียมกรม		ครองสนมศฤงคาร
		เรียมไปใจหนึ่งปาน		เมรุทุ่มมาทับทรวง
		[๒๓] ๏ มิ่งม้าอาชาชาติ		เห็นอิศรราชเธอหนักหน่วง
		คอยค้อยเวลาล่วง		อโณทัยที่ไขแสง
		[๒๔] ๏ ดูเถิดพระปิ่นปัก		มาหลงรักไม่เคลือบแคลง
		ขัดใจพาชีแผลง		อานุภาพกระทืบโครม
		[๒๕] ๏ กึกก้องร้องสนั่น		ยินถึงกรรณพระทรงโฉม
		เตือนให้ฤทัยโทม		นัสนักรื้อหักใจ
		[๒๖] ๏ จะหลงอยู่เช่นนี้		พระชนนีจะทำไฉน
		โอ้อกนิราไกล		นิราศรักจำหักหวง
		[๒๗] ๏ ขืนดำรงปลดห่อโอสถ		อีกกำพตแลห่อดวง
		เนตรแม่ป้ามะนาวม่วง		ทั้งสองพวงได้โดยหมาย
		[๒๘] ๏ เสร็จสมอารมณ์มาด		จึงจากอาสน์วิเชียรฉาย
		องค์อ่อนระทวยกาย		คิดถึงสายสวาดิเรียม
		[๒๙] ๏ รํ่าร่ำจะใคร่กลับ		ให้วาบวับฤทัยเกรียม
		ผู้ใดเศร้าไม่เท่าเทียม		อุระพี่ที่ไห้หวน
		[๓๐] ๏ เสด็จดลยังโรงราช		อาชาชาติก็เชิญชวน
		เรืองรองแสงทองจวน		อรุณรุ่ง ณ รังสี
		[๓๑] ๏ น้อยฤๅบาทยุคล		มากังวลด้วยเทพี
		ไม่คิดถึงชนนี		ธิราชท้าวจะคอยหา
		[๓๒] ๏ ไม่เสด็จจงยับยั้ง		ข้านี้หวังจะทูลลา
		ไปก่อนอยู่เป็นผา		สุกสวัสดิ์เสวยรมย์
		[๓๓] ๏ ท้าวฟังพาชีประชด		พระทรงยศกระมลกรม
		เจ็บจากเพราะจากสม		ไม่ถือถ้อยคำพาชี
		[๓๔] ๏ เมียงเมิลพระนัยน์ค้อน		สะท้อนถอนฤทัยทวี
		สถิตหลังพาชีลี		ลาศลิ่วอำพรเพียง
		[๓๕] ๏ ยลวังนิเวศสวาดิ		นิราศร้างบำเรอเรียง
		ขนิษฐ์เอยพี่เคยเคียง		อุระน้องประคองขวัญ
		[๓๖] ๏ พระยาสินธพชาติ		ก็เผ่นผงาดระเห็จหัน
		เหิรหาวพ้นเขตขัณ		ฑเสมาถึงป่าเนิน<